دروستکردنی مۆنۆمێنتەکە بیرۆکەی خودی سەرۆک مام جەلال بوو

تەها سلێمان

پارێزگای هەڵەبجە کە دەكەویتە گۆشەی باكووری خۆرهەڵاتی باشووری كوردستانەوە و (80) كیلۆمەتر لە باشووری خۆرهەڵاتی پارێزگای سلێمانییەوە دوورە، نزیكەی (16)كیلۆمەتر لە سنووری ئێران (رۆژهەڵاتی کوردستان)ەوە دوورە و لە خۆرهەڵاتەوە بە چیای شنروێ و لە باكوورەوە بە چیاکانی هەورامان و لە باشووریشەوە بە زنجیرە چیای باڵامبۆ و لە باكووری خۆرئاواشەوە  بە دەریاچەی دەربەندیخان دەورە دراوە.
هەندێك بەڵگەنامەی مێژوویی و شوێنەوار، ئەوەمان پیشاندەدات كە هەڵەبجە بەرلە زایین ژیانی تێدابووە و ئاوەدانیی تێدا بووە و شوێنی نیشتەجێبوونی نەتەوە دێرینەکان بووە. (مستەر ریچ) لە گەشتنامەكەیدا كە لە ساڵی (1820) کردوویەتی بۆ ناوچەکە نووسیویەتی، هەڵەبجەی وەک شار ناوبردووە.
هەڵەبجە چەندین جار رووبەڕووی تاوانکاریی بووەتەوە، بۆ نموونە لە 26/4/1974 هەڵەبجە لەلایەن هەمان رژێمی بەعسەوە بە ناپاڵم بۆردومان دەكرێت و لە 13/5/1987 لە بەشێك لە گەڕەکەکانی هەڵەبجەدا خانووەكانی بە (تی ئێن تی) خاپوور دەكرێت و چەندین كەسی لێ‌ شەهید دەكرێت و لە 16/3/1988 لەکاتی شەڕی نەگڕیسی نێوان عیراق و ئێراندا لە سەعات 11:35 خولەكی پێشنیوەڕۆدا لەلایەن فڕۆكەکانی بەعسەوە بەچەكی قەدەغەكراوی كیمیایی بۆردومان دەكرێت و لە ئاكامدا پێنج هەزار هاووڵاتیانی سڤیل شەهید بوون و نزیكەی (10) هەزار کەسیش بە گازی كیمیایی برینداربوون و سەرجەمی دانیشتووانی شارەکە و دەوروبەریشی ئاوارەی ئێران بوون و لە (20) كەمپی شارە جیاجیاكانی ئێراندا نیشتەجێکران.
لە دوای راپەڕینی ئازاری 1991ی گەلی كوردستان بەرپەرچدانەوەی زوڵم و زۆرداریی رژێمی بەعس و ئازادكردنی تەواوی شارەکانی باشووری کوردستان لەلایەن جەماوەر و پیشمەرگەوە، هەڵەبجە وەك هەموو شارەكانی تری كوردستان لەلایەن خەڵكەكەیەوە وردە وردە ئاوەدانكرایەوە و دەستی ئاوەدانیی حکومەتی هەرێمی کوردستانیشی پێگەیشتووە. 
هەڵەبجە رۆژ بەڕۆژ بەرەو ئاوەدانی هەنگاودەنێت و دووبارە ژیانی بەبەردا كراوەتەوە.
قوربانی و بەپارێزگابوون
دوای ئەوەی دۆسێی کیمیابارانکردنی هەڵەبجە لەلایەن دادگای باڵای تاوانەکانی عیراقەوە وەک (تاوانی جینۆساید) بڕیاری لەسەردرا، رۆژی 22/9/1999 بڕیاری تەشریعی پەرلەمانی كوردستانی بۆ دەركرا بە مەبەستی بەپارێزگابوونی و لە رۆژی 14/3/2014 بڕیاری لە ئەنجومەنی وەزیرانی حكومەتی هەرێمی کوردستانەوە بۆ دەركرا و هەڵەبجە بوو بە پارێزگا و ماوەتەوە ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی وەزیرانی عیراقیش لەم بارەیەوە بڕیاری یەکلاکەرەوە بدەن و بە رەسمی وەک پارێزگا بیناسێنن  و مامەڵەی لەگەڵدا بکەن.
بیرۆکەی دروستکردنی مۆنۆمێنتی هەڵەبجە
بیرۆکەی دروستکردنی مۆنۆمێنتی شەهیدانی جینۆساید و کیمیابارانی هەڵەبجە، بیرۆکەی خوالێخۆشبوو سەرۆک مام جەلال تاڵەبانی سەرۆک کۆماری پێشووی عیراق و سکرتێری گشتیی  پێشووی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان بوو. ئامانجیش لەم بیرۆکەیە و دروستکردنی مۆنۆمێنتێکی لەو جۆرە، بۆ ئەوەبوو تاوانی جینۆساید و کیمیابارانی هەڵەبجە وەک یادەوەریی تاڵی تاوانەکانی رژێمی بەعس لە یادەوەریماندا بمێنێتەوە و نەوە لەدوای نەوەی کۆمەڵانی خەڵکی کوردستان لەیادەوەرییاندا بچەسپێت.
هەربۆیەش لە رۆژی 15/9/2003 مۆنۆمێنتی هەڵەبجە بە ئامادەبونی سەرۆک مام جەلال و دەیان بەرپرسی باڵای هەرێمی کوردستان و عیراق و دەرەوە لەوانە (مەسعود بارزانی سەرۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان، بەرهەم ساڵح جێگری سەرۆک وەزیرانی ئەوکاتی عیراق و کۆڵن پاوڵ وەزیری پێشووتری دەرەوەی ئەمریکاو پۆڵ برێمەر حاکمی مەدەنیی ئەو قۆناغەی عیراق و خانەوادەی سەربەرزی شەهیدان و جەماوەرێکی زۆر، مۆنۆمێنتی شەهیدانی هەڵەبجە بەڕووی خەڵک و میوانەکانیدا کرایەوە.
 پەیکەری شەهید عومەری خاوەر
عومەر محەمەد ساڵح ، ناسراو بە (عومەری خاوەر) لەپێش کیمیابارانی هەڵەبجەدا خێزانێکی (12) کەسی بوون و لە ئەنجامی کیمیابارانکردنی هەڵەبجەدا تەواوی خێزانەکەی شەهیدبوون و لەدوای بڵاوبوونەوەی وێنەی شەهیدبوونی خۆی و کۆرپەکەی لە ناوەندە جیهانییەکاندا، ئیدی لەوساتەوە بووەتە سیمبولی شەهیدانی کیمیابارانی هەڵەبجە لەسەر ئاستی جیهان.
پەیکەری عومەری خاوەر و کۆرپەکەی، یەکێکە لە کۆڵەکە بنەڕەتییەکانی مۆنۆمێنتی هەڵەبجە و پەیکەرساز زاهیر سدیق دروستیکردووە.
پەیکەری تاوانی جینۆسایدی ئەنفال 
پەیکەری تاوانی جینۆسایدی ئەنفال کە لەنێو باخچەی مۆنۆمێنتدایە، گوزارشت لە هاووڵاتیانی ئەنفالکراوی هەڵەبجە دەکات لەدوای ئەوەی لەکیمیابارانی هەڵەبجەدا رزگاردەبن، بەڵام لە دوای گەڕانەوەیان لە ئاوارەیی، کەوتنە بەردەم شاڵاوی تاوانی جینۆسایدی ئەنفال و دەیان کەسیان لە دەشتاییەکانی باشووری عیراق و بەتایبەتی لە دەوروبەری زیندانی بەدناوی نوگرە سەلمان بە زیندوویی کران بەژێر خاکەوە. 
ئەم پەیکەرەش لەلایەن پەیکەرساز (بەختیار هەڵەبجەیی)ەوە تاشراوە.
پەیکەری نەناسراو یان گومناو
ئەم پەیکەرە پەیکەری رۆژنامەنووس و وێنەگرانی نەناسراوە کە لەنێو باخچەی مۆنۆمێنتەکەدایە وەک هێمای وەفاداری و سوپاسگوزاریی خەڵکی هەڵەبجەیە بۆ ئازایەتیی رۆژنامەنووسان و ئەو وێنەگرانەی کە توانییان بە قەڵەمی دەستیان و زوومی کامێراکانیان تاوانی کیمیابارانی هەڵەبجە بە دنیای دەرەوە بناسێنن و دۆکۆمێنتی بکەن.
ئەم پەیکەرە کاری هونەریی پەکەرساز (هاوار عەلی مەردان)ە و یەکێکە لە سیمبولەکانی مۆنۆمێنتەکە.
نەخشەی گۆڕی بەکۆمەڵ
بە هۆی تاوانی جینۆساید و  کیمیابارانی هەڵەبجەوە، تەنیا لە یەک رۆژدا پێنج هەزار مرۆڤی بێتاوان لە شاری هەڵەبجەدا شەهیدبوون کە رێژەی هەرە زۆریان ژن و منداڵبوون و بەشێکی زۆری شەهیدەکان لە گۆڕی بەکۆمەڵدان و ژماری گۆڕە بەکۆمەڵەکانیش(63) گۆڕی بەکۆمەڵن و شوێن و جێگاکانیشیان لە ناوچەی جیاجیای دەوروبەری هەڵەبجەدان و لەلایەن مۆنۆمێنتەوە نەخشەیەکی گونجاویان بۆ دروست کراوە و بەشێکی گرنگە لە دیکۆمێنتەکانی مۆنۆمێنتی هەڵەبجە.
چیرۆکی ئۆتۆمبێلە دۆجەکە
لە گۆشەیەکی دیکەی باخچەی مۆنۆمێنتی هەڵەبجەدا، ئۆتۆمبێلێکی بارهەڵگر لەجۆری دۆج بە ژمارە 5814 دیکۆمێنت کراوە کە چیرۆکی ئەم ئۆتۆمبێلە و  سەرنشینەکانی ناوی، یەکێکە لە چێرۆکە خەمناک و پڕاوپڕ لە ئازارەکانی جینۆساید و کیمیابارانی هەڵەبجە بەشێوەیەک چەندین کەس بەکۆمەڵ تیایدا بەچەکی کیمیایی شەهیدبوون و بە رێکەوت چەند کەسێک لەناو ئۆتۆمبێلەکە رزگاریان بووە و ئێستا کارمەندن لە مۆنۆمێنتی شەهیدانی کیمیابارانی هەڵەبجە و ئەوان وەک خۆی چیرۆکەکە دەگێڕنەوە و ئەمەش یەکێکە لە بەهێزترین بەڵگەکانی تاوانەکە.
کۆمەڵێک هۆڵ و سیمبولی گرنگ و کاریگەر
لەناو مۆنۆمێنتی هەڵەبجەدا، کۆمەڵێک سیمبولی گرنگ و کاریگەر و هۆڵ هەن، لەوانە: 
- سیمبولی شەهیدانی 1974، 1987 کە گوزارشت لە بەشێک لە تاوانەکانی بەعس لەو دوو ساڵەدا دەکات دژی دانیشتووانی هەڵەبجە.
-هۆڵی خاوەر وەک رێزێک لە دایکی عومەری خاوەر بۆ کار و چالاکیی جۆراوجۆر.
-هۆڵی ئەرشیف کە وەک رێڕەوێک بۆ گەیشتن بە هۆڵی خاوەر دەستنیشانکراوە و بەدەیان و سەدان بەڵگە رووپۆشکراوە.
-هۆڵی دیکۆمێنتکردنی بەڵگەنامەکانی تاوانی جینۆساید و کیمیابارانی هەڵەبجە.
-سیمبولی گۆڕستانی شەهیدانی هەڵەبجە .
-هۆڵی مەرگەسات کە وێنەی بەشێک لە قوربانییەکان نمایشکراوە.
-هۆڵی مێژووی هەڵەبجە لە رێگەی نمایشکردنی وێنەوە.
-هۆڵی دڵی هەڵەبجە وەک ئاماژەیەک بۆ دانانی شەهیدەکانی هەڵەبجە لەسەر دڵ.
-هۆڵی بەڵگەکانی تاوان، هۆڵی وێنە راستییەکان و چەندین ئاماژەی تر، کە تێکڕاو هەموویان تاوانی جینۆساید و کیمیابارانی هەڵەبجە دەسەلمێنن.