خوێندنەوەیەك بۆ كتێبی توركیا لە برادۆست

سدیق سەعید رواندزی

دەڤەری برادۆست، بە یەكێك لە دەڤەرە گرنگەكانی كوردستان دادەنرێت، كە پانتایەكی گەورەی لە رووی جوگرافییەوە لە سنووری پارێزگای هەولێر گرتووە. ئەم دەڤەرە، كە پێشتر لە سەردەمی پاشایەتیدا، یەكەیەكی كارگێڕی لە شێوەی ناحیە هەبووە، ناوچەیەكی سێگۆشەیی سنوورییە و ئەڵقەی بە یەكەوە بەستنەوەی پارچەكانی رۆژهەڵات و باكوور و باشووری كوردستانە. ئەم ناوچەیە، وێڕای ئەوەی لە رووی مێژوویی و شوێنەوارییەوە پاشماوە و شوێنەواری دێرینی لێییە، كە ئاماژە بۆ مێژوویەكی دووری ژیان لەو ناوچەیە دەكەن، هاوكات بایەخێكی جیۆسیاسیشی هەبووە، بۆیە لە یەك كاتدا، كەوتۆتە بەر شاڵاوی تێكدان و وێرانكردنی سروشت و جوگرافیاكەی لە سەردەستی هەر سێ وڵات و بە تایبەتیش توركیا، لەم ساڵانەی دواییدا. توركیا، بە بیانووی بوونی پەكەكە لەو ناوچانە، لە دوای راپەڕینەوە تاكو ئێستا، دەڤەری برادۆستی كردۆتە شوێنی بەیەكدادانە سەربازییەكان و بەو هۆیەوە، دەیان گوند وێران وچۆڵكراون و هاوكات رووبەرێكی گەورەش، لە ژینگە و پاوانی ناوچەكە دەسووتێنرێت و دەكرێتە خۆڵەمێش. بۆیە بەشێكی زۆری ئەو دەڤەرە، كە پێشتر مەڵبەندی ژیان و مێژووی كۆنی میر و هۆزەكان بووە، ئێستا ئاوەدان نییە و ئەو شوێنانەشی كە ئاوەدانن، بەردەوام لە ترس و دڵەڕاوكێی شەڕی نێوان پەكەكە و توركیادا ژیان دەگوزەرێنن.

توركیا بۆچی لە برادۆستە؟
كتێبی (توركیا لە برادۆست) كە برای نووسەر(هەندرێن شێخ راغب) نووسیویەتی، بە وردی ئەو پاڵنەر و هۆكارانە دەخاتە روو، كە لە پشت نەخشە و فاكتە سیاسییەكانی ئەو وڵاتەیە لەو دەڤەرەدا. ئەم كتێبە، لە دوو بەشی سەرەكی پێكهاتووە، لە بەشی یەكەمیاندا، نووسەر بە كورتی لە رووی مێژووییەوە، باسی برادۆست دەكات و ئاماژە بەوە دەكات كە دەڤەری برادۆست، هەر لە سەردەمانێكی زووەوە، ناوچەیەكی جێنشینی هۆز و تیرە كوردەكان بووە و چەندین خەڵكی بە ئایین جیاوازی لێ ژیاوە. ئەو هارمۆنیایە لە پێكهاتەی كۆمەڵایەتی ئەو ناوچەیە، هۆكارێك بووە كە ناوچەكە شوێنی ژیانی چەندین هۆز و تیرەی جیاوازی كوردەكانی هەر سێ وڵات بێت و بەو هۆیەوەش، دەڤەرەكە ناونراوە برادۆست، چونكە هەموویان وەكو برا بەیەكەوە، لە كەشێكی ئاشتەوایی و كۆمەڵایەتیانە ژیاون، بە جۆرێك كە موسڵمان و ئێزیدی و كریستیان، هەموویان لەو ناوچەیە دابوون. برادۆستییەكان، كەسانێكی بە توانا و بەدەسەڵات بوون و لە سەردەمی ساسانییەكانەوە، دەستییان بە خاك و ناوچە و بیروباوەڕی خۆیانەوە گرتووە، تا ئەو ساتەی ئەو شوێنەش، وەك هەر شوێنێكی دیكەی كوردستان، دەكەوێتە بەر شاڵاوی بە زۆر موسڵمان كردن و بەوهۆیەشەوە، دانیشتووانی ئەو ناوچەیە، دەستبەرداری بیر و باوەڕی زەردەشتییانەی خۆیان دەبن و ئیسلام دەبێتە ئایینییان. بەڵام ئەو بە موسڵمانكردنە، هەروا بە ئاسانی لەو ناوچەیەدا نەكراوە، بەڵكو دوای ساڵانێكی زۆریش هێشتا برادۆستییەكان، دەستییان بە بیر و باوەڕەكەیانەوە گرتووە، تاكو لە رێگەی بە میرنشینیكردن و دانانی چەند میرێك بۆ ناوچەكە لەلایەن عەباسییەكانەوە، ئیدی ئەو تیرە و هۆزانەش پەرت و بڵاو دەبن. بۆیە نووسەر باس لەوە دەكات، كە عەشیرەتەكانی (خەیلانی، سوورچی، زراری، هەركی ) بەشێك بوون لەو فیدراسیۆنە خێڵەكییەی لەو ناوچەیەدا هەبووە، بۆیە ئێستاش وێرای دووری و دابڕانی ئەو عەشیرەت و هۆزانە لە برداۆستییەكان، بەڵام پەیوەندییەكی تەندروست و مێژووییان هەیە. بێگومان ئەمەش دەرەنجامی فراوانی ناوچەكە و ئەو كەشە كۆمەڵایەتییە بووە، كە هەر لە سەرەتاوە لە برادۆست هەبووە.

نووسەر هەر لە میانەی گێڕانەوەی مێژووی قارەمانییەتی برادۆستییەكان، باسی رووداوی قەڵای (دم دم ) و قارامانێتی خانی لەپ زێڕین و برادۆستییەكان، لە شەڕ و روبەڕوبوونەوەی سەفەوییەكان دەكات. كە چۆن شاعەباسی سەفەوی، كە یەكێك لە پاشا هەر توند و خوێنڕێژ و بە دەسەڵاتەكان بووە، بەو هەموو هێزو توانایەی خۆیەوە، نەیتوانیوە قەلای دمدم و دانیشتووانەكەی ناوی بشكێنێت و لە نێو بەرێت، تا سەرەنجام، لە رێگەی مەڕدارێكی خۆفرۆشی كوردەوە، سەرچاوەی ئاوی قەڵاكەی بۆ ئاشكرا دەبێت و دواتریش بە بڕینی سەرچاوەی ئاو، خان و جەنگاوەرە كوردوەكان، رووبەڕووی یان مەرگ، یان خۆ بەدەستەوە دان دەكاتەوە، بەڵام كوردەكانی قەڵای دمدم، خۆكوشتنییان لە دیلی و سەر شۆڕی ژێر دەستی سەفەوییەكان، پێ شكۆمەندانەتر بووە، بۆیەشە بە تەقاندنەوەی قەڵاكە، كە تەژی لە ژن منداڵ و پیر بووە، ئەو خەونەی شای سەفەوییەكان دەباتە ژێر گڵ، كە خان و جەنگاوەرانی بەسەرشۆڕی و دۆڕانەوە ببینێت. بەمەش ئەو راستییە دەردەكەوێت كە ناوچەی برادۆست لە مێژووی كۆنیشدا، جێگەی چاوتێبڕینی دەوڵەتە داگیركەرەكانی کوردستان بووەو هەوڵی كوشتن و لە نێو بردنی خەڵكی ئەو ناوچەیان داوە، وەك چۆن ئێستاش لە رێی بە مەحەڕەمەكردن و تۆپارانكردنی بەردەوام، دەیانەوێت دەڤەری برادۆست كە ئەڵقەی پەیوەندی گرێدانەوەی سێ پارچەی كوردستانە بەیەكتری، وێران بكەن.

مەترسییەكی یەكجار راستەقینە
بەشی دووەمی ئەو كتێبە، لە بارەی لەشكركێشی و زیانەكانی بوون و مانەوەی توركیایە لە دەڤەری برادۆست و نووسەر بە ئامارێكی ورد، ئەو زیانانەی خستۆتە ڕوو. نووسەر باس لەوە دەكات، كە داگیركارییەكانی توركیا بۆ دەڤەری برادۆست، هەر لە دوای راپەڕینەوە، كە هێشتا چالاكی و جموجۆڵەكانی پەكەكە بەو ئاستەی ئێستا نەبووە، دەست پێ دەكات و بۆ یەكەم جار توركیا لە ساڵی 1994، بنكە سەربازییەكانی لە كوردستان دەكاتەوە و دواتریش بە پلانێكی سەربازیی ئەو بنكانە زۆر تر دەكات تا دەگاتە ئێستا، كە نزیكەی بیست بنكەی سەربازی ئەو وڵاتە، لە ناوچە جیاكانی هەرێمی كوردستان هەیە. یەكێکە لەو پانتاییانەی كە بایەخێكی جیۆسیاسی وستراتیژی هەیە، ئیدی بنكە و بارەگاكانی لەو ناوچەیە کردۆتەوە و قووڵایی خاكی هەرێمی كوردستان، بە درێژیی و پانی چەندین كیلۆمەتر دەبڕێت، تا ئەو ئاستە مەترسیدارەی، وەك نووسەری كتێبەكە ئاماژەی پێداوە، ئێستا سوپای توركیا تەنها حەوت كیلۆمەتر لە سەنتەری ناحیەی سیدەكانەوە دوورە، بێگومان ئەمەش مەترسییەكی یەكجار راستەقینە و گەورەیە، بۆ دانیشتووانی ئەو ناوچانە، كە هەمیشە لە ترس و دڵەڕاوكێ ژیان بەسەر ببەن.

بە پێی ئەو ئامارانەی نووسەر خستویەتییە روو، بە شێوەیەكی زۆر دراماتیكیانە وهاوكات لەسەر هەموو ئاستەكانی ژیان، لە رووی مرۆیی، مێژوویی و جوگرافیی و ژینگەییەوە، توركیا زیانی گەورەی لە ناوچەی برادۆست داوە. بۆ نموونە: تەنها لە ماوەی دوو ساڵدا، واتا لە نێوان ساڵانی 2020 تاكو 2022، (4000) دۆنم رەز و پاوانی ژینگەكە سووتاوە، (2000) كەسیش ئاوارە بوون و(5) هاووڵاتیش شەهید بوون. ئێمە ئەگەر ئەو زیانە گیانی و مادییانە، بەراورد بە زەمەنی كورتی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكانی توركیا لە برادۆست بكەین، كە تەنها دوو ساڵە، زۆر بە ئاسانی ئەو راستییە دەزانین كە بۆیە زۆر بەخێرایی ئەو هەڵمەتە سەربازییانە دەکرێت، بۆ ئەوەی لە كورترین ماوە، زۆرترین ئامانجی سەربازیی بپێكێت. واتا توركیا لە برادۆست، هەر تەنها پەكەكەی بە ئامانج نەگرتووە، بەڵكو سەروەری هەرێمی كوردستانیشی، بەو كردە سەربازییانە پێشێل كردووە، كە وەك خاكی خۆی بە ئازادی تەراتێنی تێدا دەكات، كە ئەمەش دژ بە بنەما نێو دەوڵەتییەكانە، بەو پێیەی عیراق خاوەنی سەروەریی خۆیەتی، بەڵام تا ئێستا، نە عیراق و نە هەرێمی كوردستانیش، لەم رووەوە هەنگاوی كرداریان نەناوە و نەیانتوانیوە، سنوورێك بۆ ئەو دەست درێژیانە دابنێن. ئەم كتێبە كتێبێكی گرنگە و زانیاریی مێژوویی و جوگرافیی و مرۆیی گرنگی تێدایە، بە خوێندنەوەمان بۆ كتێبەكە، دەگەینە ئەو راستییەی كە توركیا، مەرامەكانی لە برادۆست تەنها پەكەكە نییە، بەڵكو پیلانێكی سەربازی گەورەتری هەیە.

دەستخۆشانە لە نووسەری كتێبەكە دەكەم و هەوڵەكانی لە بواری بایەخدان بە دۆزی كوردانی باكوور، دیارو بەرچاون. وەك چۆن لەوكتێبەشدا، بە وردی گەلێك زانیاریی لەم بارەوە خستۆتە روو.

* ناوی كتێب: توركیا لە برادۆست، نووسینی: هەندرێن شێخ راغب، ساڵی چاپ 2022.