ڕەسوڵ بۆسکێنی
دەربەندی رانیە، شوێنێكی گرنگ و بایەخداری هەیە، لەڕووی سەربازیی و بازرگانی و گەشتوگوزار و باج وەرگرتن لەو كاروانانەی بەوێدا تێدەپەڕین، چونكە بەسەر تاكە رێگادا دەڕوانێ، کە ئێران و دەشتی پشدەر بە بیتوێن و كۆیە پێکەوە دەبەستێتەوە.
زاڵبوون بەسەر ئەم دەربەندەدا، ئاماژەی هێز و دەسەڵاتی فەرمانڕەوای ناوچەكە دەردەخات، هەریەك لەو فەرمانڕەوا بەهێزانە شوێنەواری خۆیان بەسەر دەربەندەوە بەجێهێشتووە، لەنێوان جادەكە و زێی بچووكدا، بەبەری كێوەڕەشەوە نەخشەبەر«مسلە»ێكی كۆن بەشاخەكەوە هەیە، لەو شوێنەی زێی بچووك گەلی سەنگەسەر بەجێدەهێڵێت و دەچێتە ناو دەشتی بیتوێنەوە، نەخشەكە «20» مەتر لەسەر زەوی بەرزە، كەوتۆتە سەر رووی رەوەزێكی ركەوە، تەنیا توولە رێیەکی باریك لە كەناری دەستەڕاستی زێی بچووك جیادەبێتەوە.
نەخشەكە پەیكەری پاشایەكی ناوچەكەیە و كوردە، تائێستا ناوی نەزانراوە، سەرەڕای راپۆرتی ناكۆك و دژ بەیەك، نەخشەكە یەك مەتر بەرین و«60»سم بەرزە،«تی.ویڵدان.بڕاون» لە حوزەیرانی «1958» لە سەردانێكدا بۆ گەلی سەنگەسەر، چاوی پێیكەوتووە، لەو وەسفەی بۆ نەخشە بەردەكەی كردووە، پێیوایە ئەمەیان زۆر لە نەخشە بەردەكەی دەربەندی گاور دەچێت.
«تەها باقر» دەڵێت: لە كۆتایی شاخی كێوەڕەش لـەنــــــــزیـــــــك دەربەند لەبەشی خوارەوەی رێگاكە، پەیكەرێكی داتاشراو لەبەرد بە ئەندازەی«3×2»پێ هەیە، مەزندە دەكرێت مێژووەكەی بگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ئەكەدییەكان، واتە«2300،پ.ز». لاكێشەیەكی لەسەر شاخ هەڵكۆڵراوە، بەڵام وا پێدەچێت هێڵكاریی وێنە، یان نووسینەكانی سەری بەهۆی با و باران و داماڵینەوە كوژابێتەوە، بەڵام ئەوەی زانراوە وێنەی پیاوێكە رووی لە خۆرهەڵاتە، ئەم هەڵكۆڵینە زۆر لەوانەی«هۆرین و شێخان و سەرپول»دەچێت.
لەساڵی«1866» راپۆرتێكی«Brzozowski» باسی نەخشەیەكی كۆن دەكات، لە نزیك دەروازەی دەربەند لەزێی بچووك، گاشەبەردێكی داتاشراو لە رۆخی ئەو رووبارە بەزاركی دۆڵەكەوەیە، ئەو بەردە بەپێچەوانەی قایم و پتەوی، هەندێك خراپ بووە، ئێستاش وێنەی پاشایەكی لەسەرە، بەڵام زنارەكە نووسراوی لەسەر نییە.
«برزەزۆفسكی» نەخشی زەقی رووخساری مرۆڤێكی بینیبوو، بەڵام بە راشكاوی وتبووی: «هیچ نووسراوێك لەسەر بەردەكە نییە».
«مانسڵ» لە ساڵی «1888» نووسراوی بزماریی لەسەر شوێنێكی بەرزی زنارەكەی دەربەند بینیبوو، لەبەر بەرزی، دەرەتانی خوێندنەوەی یان نموونە لێهەڵگرتنی نەبووە، بەڵام نەخشی زەقی نەدیووە، تەنیا لەوحەیەكی چوار سوچی بینیووە.
«ئیدمۆندز» دەڵێت: «بە هاوكاری چەند دۆستێكم لە هاوینی ساڵی1931» دەرفەتم بۆ رەخسا و چوومە دەربەند، بە رێنوێنی ئــــــەوان چـــوومە ئـەو جێگایە، بەتەواوی بـــەم جــــۆرە بــوو کـە «مانسڵ» روونكردنەوەكەی دابوو، بەسەر زنارەكەوە لەوحەیەكی ساف كراوم بینی، نزیكەی سێ پێ درێژ و دوو پێ و نیو بەرزبوو، كە سەیرت دەکرد، نیوەی بەشی لای چەپی هەندێك زەق بوو، جیا لەوە، نەدەكرا ناوێكی دیكەی لێ بنێیت، لەوانەیە ئەو زەقییە سەردەمێك رووخساری مرۆڤێك بووبێت، بەڵام شوێنەواری خەتی بزماریی لێ نەدەبینرا.
نەخشە هەڵكەندراوەكە بەهۆی نزیكیی لە رێگەکە دەستی وێرانكاریی مرۆڤی پێگەیشتووە، سەرەڕای ئەوەش بەهۆی بڕینی جادەی دەربەندەوە ئەوەندە بەردی شاخ بەسەریدا هاتووەتە خوارەوە، وێنەكە سواوە و شێوەكەی تێكچووە، لەگەڵ نوێكردنەوەی جادەكەشدا بەیەكجاری وێران بووە، ئەوانەی پێش چاككردنی جادەكە بینیویانە، دەڵێن: وێنەی پیاوێكە هەنگاوی بەرەو سەرەوە هەڵهێناوە و دەستێكی بۆ سەرووی دەربەند درێژكردووە.
قسەی زۆر لەسەر ئەو نەخشە بەردە هەیە، هەندێك لە شوێنەوارناسان دەڵێن: لەگەڵ نەخشە بەردی«نرام - سین» لە دەربەندی قەرەداغدا یەكێكن، تەها باقر و فوئاد سەفەر دەڵێن: لەسەر شێوەی پادشایانی لۆلۆیی دروستكراوە، بەڵام ئەوەی زیاتر باوەڕهێنە و رێی تێدەچێت، كاری پادشایەكی ناوچەیی بێت، هیوادارین وردەكاریی مێژووەكـــــەی لە داهاتوودا زیـاتر روون ببێتەوە.
نەخشەبەردەكەی دەربەندی رانیە
