گۆڕانكارییەکانی ئاووهەوا و كاریگەرییان لەسەر ئاسایشی خۆراك

سەردار عەبدولڕەحمان*

  توێژەران كۆكن لەسەر ئەوەی گۆڕانكارییەکانی ئاووهەوا یەكێكن لە گرنگترین ئەو كارەساتە سروشتییانەی كاریگەریەكی زۆری هەیە لەسەر چالاكییە جۆر بە جۆرەكانی مرۆڤ لە دنیای ئەمڕۆماندا بەتایبەتی چالاكی كشتوكاڵی، چونكە زۆرجار چالاكییە جۆر بە جۆرە نا بەرپرسەكانی مرۆڤیش رۆڵێكی گرنگ دەگێڕێت لە زەمینە سازكردنی ئەم دۆخە، چونكە مرۆڤ بە درێژایی مێژوو بێ بەزەییانە كەوتۆتە وێزەی سروشت بێ گوێدانە ئەوەی ئایا پاشەڕۆژی ژینگەیی هەسارەی زەوی چ هەڕەشەیەك بۆ نەوەی دواڕۆژ ساز دەكات، گۆڕانكارییەکانی ئاووهەوا زیاتر كاریگەریی دەبێت لە ناوچە یەكسانەكانی زەوی، چونكە رووبەرە سەوزاییەكانی ناوچەكە رووبەڕوی كەمبوونەوە دەبێتەوە بەهۆی كەمی رێژەی باران بارین و زۆربوون و بەرزبوونەوەی پلەی گەرما و بڵاوبوونەوەی مێژوو مەگەزە زیان بەخشە كشتوكاڵییەكان.
دەركەوتنی ئەم دیاردەیە لە هەرناوچەیەكی ئەم هەسارەیەدا دەبێتە هۆی پاشەكشەی بەرهەمی كشتوكاڵی، لەبەرئەوەی گۆڕانی ئاووهەوا دەبێتە هۆی دورستبوونی دیاردەی وشكەساڵی یان بارانی بەخوڕ و سەرهەڵدانی لافاو لە وەرزی هاویندا بەتایبەتی لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا کە هەردوو دیاردەکە زیان بە زەوییە کشتوکاڵییەکان دەگەیەنن.
کاریگەرییەکان لەم روانگانەوە دەبن
*بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی لە هەرێمەكانی ناوچەی بازنەی پانی ناوەڕاست بەتایبەتی لە ناوەراستی كیشوەرەكاندا هۆكارێكە بۆ تێكچوونی سیستمی ژینگەی كشتوكاڵی.
*بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی دەبێتە هۆی وێرانبوونی كەرتی كشتوكاڵ (دانەوێڵەو ئاژەڵ ) بەخێوكردن.
*نزم بوونەوەی ئاستی ئاوی دەریاكان دەشێ لە هەندێك ناوچەدا ببێتە هۆی نەمانی ئاسایشی خۆراكی بەتایبەتی لە ناوچەكانی كیشوەری ئەفریقا.
 *زۆربوونی تێكڕای بەهەڵمبوون دەرەنجامی بەرزی پلەی گەرمی دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی شێی خاك .
*زۆربوونی باران بەشێوەیەكی بە لێزمەو بەخوڕ دەبێتە هۆی راماڵینی خاك بە لێشاو.
*بەرزبوونەوەی ئاستی ئاوی دەریاكان هەڕەشەیەكە بۆ سەر ئەو شارانەی نزیك دەریاكانن .
*زەویە كشتوكاڵیەكان لە ناوەندی كیشوەرەكان دەكەونە ناوچە خولگەی بارانە زۆرەكان بەهۆی دابەزینی بڕی باران بارین توانای بەرهەمهێنانی كشتوكاڵی كەمتر دەبێت وەك كیشوەرەكانی (ئەفریقا و ئاسیا)
*بەرهەمە كشتوكاڵییەكان زیاتر توشی نەخۆشییە رووەكییەكان دەبن.
 بە پێی راپۆرتی نەتەوە یەكگرتووەكان بێت بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی بە رێژەی (1.5)  پلەی سەدی  دەبێتە هۆی لە ناوبردنی یەك لەسەر سێی ئاژەڵ و رووەك.
*سووتاندن و لەناوچوونی رووبەرە دارستانە سروشتییەكان.
  بەبیابانبوون
یەكێكە لەو كێشە جیهانیانەی رووبەڕوی زۆرێك لە شارەكان بۆتەوە لە سەرتاپای جیهان، وا پێناسە دەكرێت بریتییە لە (كەمبوونەوەی توانای بەرهەمهێنانی بایەلۆجی زەوی و لەناوچوون و وێرانبوونی بەپیتی زەوییە كشتوكاڵە بەرهەم هێندراوەكان كە سەرەنجام ناوچەیەكی سەوزایی دەگۆڕێت بۆ ناوچەیەكی بێبەرهەم، هەروەها دەبێتە هۆی دروستبوونی بارودۆخی ئاووهەوای بیابانی لە ناوچەكەدا)
دیاردەی بەبیابانبوون دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی ژیانی رووەكیی، كۆی گشتی رووبەری بە بیابانوون  لە جیهاندا (46) ملیۆن مەتر دووجایە، لەم بەشەدا نیشتیمانی عەرەبی (13) ملیۆن مەتر دووجای بەردەكەوێت، كە دەكاتە لە 
(28 %) كۆی گشتی بیابانەكانی جیهان.                                                                      سیستەمی لاوازی ژینگە بەهۆی كردارەكانی مرۆڤ و هۆكارە سروشتییەكانی تر هۆكارێكی تری بێ پیتی خاكە، ئەو بەشەی هەموو جیهان خۆراكی خۆی لێ بەدەست دەكەوێت لەسەر رووی زەوی بریتییە لە (خاك- التربە-soil) هەروەها لێرەدا جیاوازیەكی گرنگ هەیە لە نێوان زەوی و خاك، (خاك) بریتییە لە چینێكی نەرمی سەرڕووی زەوی كە رووەك تیایدا خۆراكی خۆی بەدەست دێنێت و دوای وشكبوون و نەمانی رووەك یاخود شیبوونەوەی پاشماوەی رووەك دووبارە ئەم پاشماوانە دەبنە ماددەی ئەندامیی بۆ خاك وەكو ماددەی (دووبال)، خاك لە بنچینەدا بوونێكی گرنگە بۆ چالاكی كشتوكاڵی و ژیانی ئاژەڵی، دروستبوونی خاك بریتییە لە پڕۆسەیەكی درێژخایەن كە چەندین ملیۆن ساڵە لە پرۆسەی دروستبوونی خۆیدا نەوەستاوە، ئەو هۆكارانەی كە رۆڵێكی گرنگیشیان گێڕاوە بۆ دروستبوونی خاك بە شێوەیەكی گشتی بریتیین لە:
1- ئاووهەوا.
2- پلەی گەرمی .
3- شێ.
4- مرۆڤ.
5- كات.
ئاشكرایە زیادبوونی خێرایی با و بوونی بارانی بەخوڕ  هۆكارێكە بۆ رووتانەوە و راماڵینی خاك، ساڵانە چەندان رووبەری زەوییە چێندراوەكانی خاك رووبەڕووی پرۆسەی راماڵین دەبنەوە، سەرەنجام دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی بڕو رێژەی ماددەی ئەندامی وەك نایترۆجین و فسفۆر و پۆتاسیۆم و كالسیۆم و كبریت و .....هتد، واتا بەهۆی كرداری باوە رێژەی لەدەستچوون زیاتر دەبێت لە دروستبوونی پەینی كیمیاوی لە خاكدا.
راماڵینی خاك یەكێكە لە دیاردە ترسێنەرەكانی لەناو چوونی ژیانی رووەكی و ئاژەڵی لەسەرتاپای جیهان، دروستبوونی پرۆسەی خاك بە شێوەیەكی زۆر هێواش و لەسەرخۆیە، بۆ دروستبوونی چینێكی خاك بە ئەستووری (18)سم، پێویستیمان بە (1400-7000) ساڵ هەیە، چەندیەتی ئەو زەویانەی رووبەڕووی لەناو چوون و وێرانبوون دەبنەوە لە سەرتاپای جیهان لەم چەند ساڵەی دوایدا بەتایبەتی بۆتە هۆی لەناو چوونی (23 %) ی زەویە كشتوكاڵە چێندراوەكان.
راماڵینی خاك دیاردەیەكی سروشتییە بە درێژای كات ئەم دیاردەیە بوونی هەبووە، بەڵام چالاكییە جۆر بە جۆرەكانی مرۆڤ لەسەر ئەم هەسارەیە بە شێوەیەكی بێ بەرنامەیی و ناهۆشیارانە و ناتەندروست بۆتە هۆی:-
* لەناوچوونی رووپۆشی رووەكی سروشتی.
* لەوەڕاندنی زیاد لە پێویست بەتایبەتی لە ماوە وشكەكاندا.
* راپەراندنی كاروباری كشتوكاڵ و كێڵانی زەوی بە شێوەیەكی ناهۆشیارانە و ناتەندروست لە كاتە وشكەكاندا دەبێتە هۆی لەبەریەك هەڵوەشانی چینی سەرەوەی خاك.
مەترسی گۆڕانكارییەکان لەسەر ئاسایشی خۆراك 
1- كەمبوونەوەی خۆراك لە روانگەی چەندایەتی و چۆنیایەتی.  
2- توانەوەی ناوچە سەهۆڵبەندانەكانی ناوچە جەمسەرییەكان بەهۆی دیاردەی بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی گۆی زەوی.
3- كەمبوونەوەی ئاوی پاكی خواردنەوە.
4- دیاردەی خۆڵبارین (sand strom) .
5- كەمبوونەوەی رووبەری ناوچە دارستانەكان لە جیهاندا.
6- پیسبوونی جۆرەكانی ژینگە.
7- سەرهەڵدانی دیاردەی لافاو.
8-فراوان بوون و گەشەكردنی دیاردەی شارنشینی بەهۆی دیاردەی كۆچ كردنەوە.
9- تێكچوونی ئاسایشی نەتەوەیی.
10- بڵاوبوونەوەی نەخۆشیە درێژخایەن و هەستییارەكان.
11- سەرهەڵدانی دیاردەی كۆچ.

* شارەزای بواری ژینگە