مـەنـدەلـی، شارێکی فــەرامــۆشـكـراو

سامان یاروەیس 
شاری مەندەلی كۆنترین قەزای عیراق بووە و مێژووەكەی وەك قەزایەك دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی پارێزگاری عوسمانی مدحەت پاشا، لە دوای پێكهێنانی حكومەتی عیراق لە ساڵی 1921 دووەم قەزا بووە، كە فەرمانی قەزابوونی بۆ دەركراوە و قائیمقامی بۆ دانراوە. شارێكی سەوز و پڕ لەباخ و باخات و نەوت و كانزای گرانبەها، رێگەی ستراتیژی بازرگانی،  وەك دەڵێن وێنەی بەهەشتێك بووە بۆخۆی. بەپێی تەواوی بەڵگەنامە مێژووییەكان زۆرینەی دانیشتووانەكەی لە تەواوی قۆناغەكاندا كورد بوون، بەپێی ئەو سەرژمێرییەی كە لە ساڵی 1928 ئەنجامدراوە، ژمارەی دانیشتووانەكەی بە ناحیەی قەزانییە و گوندی دۆ شێخەوە، 12 هەزار و 141 كەس بووە. بەڵام ناوی دانیشتووانی دەوروبەری قەزاكە  تۆمار نەكراون بە بیانووی ئەوەی خێڵن، ئەگەر ژمارەیان بۆ ژمارەی دانیشتووانی قەزاكە زیاد بكەین، دەگاتە 15 هەزار. لە نێو كۆی دانیشتووانەكەدا نزیكەی 200 جوو لە 40 خانوودا ژیاون و ئەوان لە خودی قەزاكەدا بوون نەك لە دەوروبەریدا، لە قەزاكەدا هیچ مەسیحییەك نییە. 
لە ساڵی 1947 ژمارەی دانیشتووانی 52 هەزار كەس بووە نزیكەی 40 هۆزی جیاوازی كورد، عەرەب، توركمان و فارس پێكهاتبوون، جگە لەوەی ژمارەیەك خێزانی جووی تێدابووە كە دواتر كۆچیان كردووە بۆ ئیسرائیل.

كوردانی مەندەلی بەوە ناسراون، كەسانی شارەزا و بە جەرگ و كوردپەروەری راستەقینەن و هیچ كات لە رەسەنیی خۆیان لانادەن

بەعەرەبكردنی قەزاكە 
تەنانەت لە ناوەكەشیدا هەوڵدراوە تەعریب بكرێت و رەسەنایەتی مێژووەكەی كاڵبكرێتەوە، ئەوەتە حەمزە ئەلصبحانی نووسیویەتی: لە ناوچەی عیراقدا شوێنێك هەیە بە ناوی وەندینیكان و بە عەرەب كراوە بۆ بندنیجین، بەڵام ئەو مانایەكەی روون نەكردۆتەوە. 
لە سەردەمی رژێمی بەعسدا بەهۆی سروشتە جوان و دەوڵەمەندەكەی، سەدام حسێن گەورەترین كێڵگەی ئاژەڵ(ئاسك)ی دروستكرد بوو، كە بۆ گەشت و گەڕان و بەسەربردنی كاتی خۆش و میوانداریكردنی كەسانی بیانی و سەركردەی وڵاتانی ناوچەكە بەكاری دەهێنا، جگە لەوەی چەندین سەربازگەی گەورەی لە ناوچە جیاوازەكانی دانابوو، سەرانەیان لە خەڵك وەردەگرت و بەتایبەت كوردە فەیلیەكان كە پێكهێنەری سەرەكی قەزاكە بوون زۆرترین جار رووبەڕووی ئەشكەنجە و ئازارو گرتن و لێدان و كوشتن دەبوونەوە.
رژێم بەشێوەیەكی بەرنامە بۆ داڕێژراو كاری لەسەر دەكردن و هەركەس بە بڕیار و راسپاردەكانی رازی نەبوایە دەیگرتن و زەوی و باخ و باخاتی لێوەردەگرتنەوەو عەرەبی هاوردەی لەشوێن دادەنان.

هەوڵدان بۆ بچووكردنەوەی 
لە ساڵی 1975  زیاتر لە 4 هەزار كوردی شارەكە گواستراونەتەوە، بەتەواوی هەوڵی بەتاڵكردنەوەیدراوە لە كورد، لە ساڵی 1978 ژمارەی دانیشتووانەكەی زیاتر لە 25 هەزار كەس بووە، بەڵام لە ساڵی 1978 ژمارەی دانیشتووانەكەی كەمبۆتەوە بۆ 8 هەزار كەس، حكومەت بەلاوازكردنی پێگە و ناوی شارەكە، قەزای بەلەدروزی دروست كردوەو مەندەلی پێوەلكاندووە وەك ناحیەیەك، ئیتر لەوكاتەوە هەرچی هەوڵ هەبووە بۆ سڕینەوەی دیمۆگرافیەكەی بووە،  فشار لە خێزانە كوردەكان كراوە، هەوڵدراوە وەدەربنرێن، هیچ پێگەو خزمەتگوزاریەكیان نەبووە، دوور خراونەتەوە لە دامەزراوە حكومییەكان و لەسەر كوردبوون دەیان گەنجیان دەستگیركراون.

جەنگی ئێران – عیراق
ساڵی 1980 جەنگی عیراق – ئێران دەستی پێكردووە، بۆتە مەڵبەندی بۆردومان و هێرشی سوپای ئێران و چەندین هاووڵاتی كورد شەهیدبوون. رژێم تادەهات سەربازگەی زیاتری لە ناوچەكە دروست دەكرد و گەورەترین هێزی خۆی لەوێدا بەرێخست بۆ ئیلام و گێڵانی غەرب تا لەو رێگەیەوە بەرەو كرماشان بڕوات، خەڵكەكەی لەناو ترس و بێ وچانیدا دەژیان، بەشێكی زۆری گەنجەكانی بەسەربازی زۆرە ملێ بردە بەرەكانی جەنگ.
كارەساتەكە كاتێك گەورەتر بوو، كە لە كۆتایی هاتنی جەنگی ئێران – عیراق گەورەترین كێڵگەی مینی لەو سنوورەدا دروست كرد، كە زیاتر لە ملیۆنێك مینی لە سنوورە جیاوازەكانیدا چاند و تاوەكو ئێستا دانیشتووانی ئەو گوندانە دەبنە قوربانی.

ئازایەتی و خۆڕاگری 
كوردانی مەندەلی بەوە ناسراون، كەسانی شارەزا و بە جەرگ و كوردپەروەری راستەقینەن و هیچ كات لە رەسەنی خۆیان لانادەن، كام ئەرك و ململانێی سەختە قبوڵی دەكەن و بەهیچ شێوەیەك كۆڵنادەن، دەستڕەنگینی و خۆشەویستیان بە سروشت و كار و كاسپیان بەجۆرێك بووە كە لە چەندین جۆری بەرهەمی كشتوكاڵی لەسەر ئاستی عیراقیش ناوبانگی خۆیان هەبووە، بۆ نموونە خورمای مەندەلی، حەڵوای مەندەلی، نەبگ ( گویش) و چەندین جۆری تری بەرهەمی كشتوكاڵیان چاندوە، جگە لەلایەنەكانی تری وەكو ئەدەب و نووسین و كەسایەتی ریش سپی و بازرگانی گەورەو دیار لەسەر ئاستی عیراق و ناوچەكە.

شارە فەرامۆشكراوەكە 
لەو بڕوایەدا نیم دەسەڵاتدارانی كورد ئەم شارەیان هەر لەبیردا بێت، دامەزراوە زانیاری و ئامارییەكان بزانن چەند ماڵە كورد و گوندە كوردنشینەكانی تێدا ماوە!!، لە میدیاكانیشدا بەژمارەی پەنجەكانی دەست راپۆرت و بەدواداچوون بۆ دۆخی ژیانی خەڵكەكەی و پێگەی كورد و مەترسیەكانی تەعریب و سرینەوەی رەسەنایەتی و چەندین گرفتی تر لەسەر كردبێت، ئەوەتە بە بەرنامە و بەئەنقەست هیچ خزمەتگوزارییەك لە گەڕەكە كوردنشینەكان ئەنجام نادرێت، هیچ گەنجێكی كورد دانامەزرێت، جگە لەوەی گوندەكان بە تەواوی پەراوێزخراون و بەهێواشی چۆڵ دەبن، سەرەڕای ئەو هەموو هێزە چەكدارییەی حەشدی شەعبی و كە لە ناوچەكەدا جێگركراون، ئەوەتە هیچ پۆستێكی شارەكە لەرووی ئیداری و ئەمنیەوە بەدەست كورد نەماوە.

بەچاوێكی ترەوە سەیر بكرایە 
مێژووی دروستبوونی مەندەلی دەگەڕێتەوە بۆ شەش هەزار ساڵ پێش زایین، مەیدانی ململانێی چەندین دەسەڵات و فەرمانبڕەوایی بووە، ئێستاش بەشی زۆری شوێنەوارە دێرینەكانی ماون و گوزارشت لە بوونی دەسەڵاتی میدیایەكان دەكەن، جگە لەوەی بەپێی سەرچاوە مێژووییەكان ناوی پێشووی مەندەلی بریتی بوو لە بێندینك، كە پایتەختی میرنشینی كوردی عەننازی بوو، روونكردنەوەی زیاتری مێژووی ئەم ناوچەیە پێمان دەڵێت، كە دەبوو دەسەڵاتدارانی كورد بەتایبەت لە دوای پرۆسەی ئازادی عیراقەوە زیاتر گرنگیان پێبدایە، كە  بۆ ماوەیەكیش ئیدارەی ناحیەكە بەدەست كوردەوە بووە، دەبوو بە بەرنامە چەندین خوێندنگای كوردی و ئاوەدانیان بۆ گەڕەك و گوندە كوردەكان ببردایە، شەقامەكانیان قیرتاوبكردایە و خزمەتگوزاری كشتوكاڵی زیاتریان پێشكەش بە جووتیاران بكردایە، دەرفەتی زۆر لەبەر دەستدا هەبووە، بەڵام نەتوانراوە لە چوارچێوەی بەرنامەیەكی تۆكمە و وردو درێژخایەندا كاری لەسەر بكرێت، مەخابن ئێستا  هەر لەرێگەوە تەواوی تابلۆكان بەعەرەبی نووسراون، زیاتر لە 3 بازگە هەیە هیچی پێشمەرگە نییە، هەمووی بەعەرەبی داوای ناسنامە و لێپرسینەوە دەكەن، دەروازەی شارەكە بە چەكداری حەشد و سوپای عیراق تەنراوە، جگە لە كورد هەرچی بازرگان و دەستی دەرەكی و بەناو بەرپرسە دەوڵەمەند و سەرۆك خێڵەكانی دیالە بەرژەوەندیان تەراتێن دەكات و كوردیش وەك میللەتێكی داماو تەماشاكەر و ئازار دەكێشن، بەچاوی خۆیان دەبینینن چی بەرەسەنایەتیان دەكرێت وەك كورد دەڵێت( ماڵ لەخاوەن ماڵ حەرامە).