تێكدانی بنەما زمانەوانییەكان لە پرۆگرامەكانی خوێندندا

كوردیی پۆلی چوارەمی بنەڕەتی بە نموونە

سەدیق سەعید رواندزی

جێگەی داخە، پرۆگرامەكانی خوێندن، لە هەموو وانەكان و گشت قۆناغەكانی خوێندن، تەژییە لە هەڵەی زانستی و زمانەوانی

خوێندنەوەی كوردی بۆ هەموو قۆناغەكانی خوێندن، یەكێكە لەو میتۆدانەی لە نێوەندەكانی خوێندن بایەخی خۆی هەیە، چونكە لەلایەكەوە بنەماكانی فێربوونی زمانی دایكە، لەلایەكی دیكەشەوە رێگەیەكە بۆ فێربوون و نووسین و خوێندنەوە بە گشتی. گەلێكجار گۆڕانكاریی لە بابەتی خوێندنەوەی كوردی دەكرێت، وەك ئەوەی ئەلف و بێ باڵدار چەند ساڵێك لەمەوبەر و بە كتێبێكی دیكەی دوو وەرزی گۆڕدرا. زۆربەی هەرە زۆری ئەو مامۆستایانەی وانەی ئەلف و بێی پۆلی یەكەمی بنەڕەتی دەڵێنەوە و ئەزموونێكی زۆریان لەگەڵ ئەو بابەتەدا هەیە، بڕوایان وایە كە كتێبەكەی باڵدار بۆ فێربوونی خوێندكاران سەركەوتووتر و پەروەردەییتر بوو، لە بابەتی خوێندنەوەی كوردی ئێستا كە دەخوێنرێت. 
بابەتەكانی زمانی كوردی، بڕگەكانی خوێندنەوە و نووسین و هاو واتا و لایەنە رێزمانییەكان لە خۆدەگرێت. بێگومان هەموو ئەمانەش پێویستیان بە رێگەیەكی وانە وتنەوەی سادە و دیار، هاوكات زانستی و گونجاوە، بۆئەوەی خوێندكار بە تایبەتیش لە سێ پۆلەكانی یەكەمدا، بە ئاسانی فێری زمانی كوردی بكرێن. ئەمساڵی خوێندن كە لە تەواوبووندایە، لە چوارچێوەی ئەو گۆڕانكارییانەی ساڵانە لە هەر بابەتێك دەكرێن، گۆڕانكاریی لە خوێندنەوەی كوردی  پۆلی چوارەمی بنەڕەتی كراو ئەمیش وەك پۆلی یەكەم، كرایە دوو كتێب و بە سەر دوو وەرزی خوێندن دابەشكران. واتا لە هەر وەرزێكی خوێندن، كتێبێك دەخوێنرێت. چەندین بڕگەی وەك (راهێنان و چاڵاكی، رێنووس، جواننووسی، هاودژی وشەكان، هاوواتاكردنی وشەكان، گفتوگۆ) لە بابەتی خوێندنەوەی كوردی، لە بازنەی یەكەمی بنەڕەتی هەیە، كە ئەمەش بواری ئەوە بۆ مامۆستا ناهێڵێتەوە كۆی پرۆگرامەكە لە وەرزێكدا تەواو بكات. 
یەكێك لەو بڕگانەی وەك نموونەی راڤەكردن، لە دووتوێی پرۆگرامی زمانی كوردی لە بازنەی یەكەم هەیە، نموونەی راڤەكراوی وشەیەكە و دواتر داوا لە خوێندكار دەكرێت، چەندان وشەی تر بە هەمان رێسا و نموونە و داڕشتن  وەك نموونەكە لێ بكات، بێ ئەوەی دانەرانی پرۆگرامەكە ئەوەیان لە بەرچاو گرتبێت، كە ئایا هەموو وشەكان، دەتوانرێت نموونەی راڤەكراوی سەرەوەی بۆ بكرێتە پێوەر؟ یان گۆڕانكاری لەڕووی دەربڕین و نووسینەوە بە سەردادێت؟ لەو سۆنگەیەوە، لە پرۆگرامی زمانی كوردی پۆلی چوارەم ، وەرزی دووەم، نموونەیەك هێنراوەتەوە بەو شێوەیە:
ڕاكێشم ______ ڕاناكێشم (1)
دواتر، چەند وشەی دیكە داندراون و داوا لە خوێندكار دەكرێت، وەك ئەو نموونەی سەرەوەیان لێ بكات، وشەكانیش ئەمانەن: 
دانیشتن
زێدەكرن
زانین
هەڵكێشان
دەربازبوون

گەر بە پێی ئەو نموونەیە بێت كە لە پرۆگرامەكەدا هاتووە، ئایا ئەم وشانە، وەك نموونەی سەرەوەیان لێ دێت؟ بۆ نموونە دەتوانین (زانین) لە سەر رێسای (ڕادەكێشم) لێ بكەین؟  بەو گریمانەیە بێت ئەوا زانین دەبێتە (رادەزانین) هەروەها زێدەكرن دەبێتە (رادەزێدەكرن) بێگومان ئەمەش تێكدانی یاسا و رێنووسی زمانی كوردییە، چونكە ئەو وشانە بە هیچ شێوەیەك وەك نموونەی راڤەكراوی (راكێشان _ رادەكێشم)یان لێ نایەت، بۆیە ئەوانەی ئەو پرۆگرامەیان داناوە، لە راستیدا زیت و وردنەبوونە و  دەبوو بایی ئەوە زانیاریان هەبووایە بنووسن: (ئەم وشانە بە پێی گونجاندنیان لەڕووی داڕشتن و نووسینەوە، وەك نموونەی سەرەوە لێ بكە) ئەوكات بۆ مامۆستا دەربڕینەكە مانادارتر دەبوو، هاوكات بۆ خوێندكارانیش رێگەی جۆراوجۆر تاقی دەكرایەوە، تا نموونەكان وەك ئەوەی سەرەوە نا، بەڵكو بە پێی گونجاندنیان لێ بكەن. ئەم نموونە هەڵانە، لە چەندین وانەی دیكە دووبارە كراونەتەوە، ئەمەش مانای وایە، دانەرانی كتێبەكە بە وردی لە سەر نموونەی راڤەكراو، هەروەها راڤەنەكراو نەوەستاون. بۆ نموونە وشەكانی :
 دیتن – دەبینم _ نابینم (2)
دواتر داوا لە قوتابیان دەكرێت وشەكانی:
 دروستكردن
 وەرگرتن 
 توانین 
 چاندن
 وەك نموونەی سەرەوە لێ بكرێت !
بێگومان هیچ كام لەم وشانە پێوەری كرداری و شیكاری وشەی سەرەوەیان لە سەر جێبەجێ ناكرێت و ناتوانرێت، وەك نموونەی سەرەوەیان لێ بكرێت، بەڵام با نموونەكە لە بەردڵی دانەرانی كتێبەكە و وەزارەتی پەروەردەش بكەینە پێوەر بزانین وشەكان چییان لێ دێت؟ بۆ نموونە:
دروستكردن_دروستكردم_ نادروستكردم
وەرگرتن_دەوەرگرتم_ ناوەرگرتم
توانین _ دەتوانیم _ ناتوانیم 
چاندن _ دەچاندم _ ناچاندم
نموونەی وشەكان بەو شێوەیان لێ دێت. ئایا ئەم وشانە لەڕووی واتاییەوە مانایەكیان هەیە؟ دەكرێ خوێنكارێكی پۆلی چوارەمی بنەڕەتی لە سەر ئەو رێسا هەڵەیە فێر بكرێت و بەوشێوەیە زمانی دایكیان لا ناشیرین بكرێت و بشێوێنرێت؟ چۆن دەبێت لیژنەی دانانی كتێبەكە، كە گوایا پسپۆری زاستی و زمانەوانی و بابەتین، بە وردی لە سەر ئەم نموونانە نەوەستن؟
 هەر پەیوەست بەو بڕگە، لە وانەیەكی دیكەدا، وشەی (هات) كراوەتە (نەهات)(3) دواتر وشەكانی (خوارد) و (دەرچوو) هێنراوەتەوە كە وەك وشەی نەهاتیان لێ بكرێن، كە ئەمەش دیسان هەڵەیە، چونكە ناكرێ بنووسرێت (نەدەرچوو) یاخود (نەخوارد) چونكە ئێمە لە زمانی كوردیدا، هەمیشە دەڵێین (نەیخوارد)  و (دەرنەچوو). ئامرازی (نە) و (نا)ی رەتكەرەوە، بە گوێرەی سروشتی واتایی رستە و وشەكان دادەنرێن و ئەركی زمانەوانی خۆیان دەبینن و بنەمایەكی زمانەوانی جێگیریان نییە. 
جێگەی داخە، پرۆگرامەكانی خوێندن، لە هەموو وانەكان و گشت قۆناغەكانی خوێندن، تەژییە لە هەڵەی زانستی و زمانەوانی، لەكاتێكدا ساڵانە بودجەیەكی گەورە و كراوە بۆ چاپكردنی پرۆگرامەكان تەرخان دەكرێت و دەیان كەسیش وەك پسپۆڕی پرۆگرامەكان، بە شداردەبن لە دانانیان كە زۆرینەیان هیچ شارەزایەكی زانستی و زمانەوانیان نییە، بۆیە ئەم هەڵە زەقانە دەكرێن و وەك رێسای فێركردن، دەكرێنە پێوەر و بنەمای فێربوونی خوێندكاران، كە جگە لە تێكدانی زمانی  كوردی، كە زمانی دایكیانە هیچی تر نییە. هیوادارم پرۆگرامەكانی خوێندن لە وەزارەتی پەروەردە، پێداچوونەوە بەو كتێبە بكات و هەڵەكان راست بكاتەوە كە تەنانەت هەڵەی دیكەش هەن، بۆ نموونە دەتوانن وانەی (ئەرشیفی مۆزەخانەی پەروەردەیی هەولێر بخوێنەوە) بۆ پشڕاستكردنەوەی سەرنجەكەی من !

پەراوێزەكان:
1_خوێندنی كوردی، قۆناغی چوارەمی بنەڕەتی، وەرزی دووەم ، ل 31 ،چاپی _2024.
2_ ه _س _پ ، ل 24.
3_ ه _س _پ، ل 38.