كتێبی دانسقەی هەموان

سەدیق سەعید رواندزی

لە یادەوەری چەندین نەوەی كۆمەڵگەی ئێمەدا و بە درێژایی چەندین قۆناغی ژیانی پەروەردەیی و خوێندەواریدا، ئیبراهیم ئەمین باڵدار، وەك سمبولێكی دیاری دنیای فێربوونی نووسین و خوێندەواری بوونی هەیە. باڵدار، كە هێمای كرانەوەی هزریی منداڵانی كوردە، بە رووی دنیای زانست و فێربوون و خوێندەواریدا، لە رێگەی ئەلف و بێی پۆلی یەكەمی سەرەتایی، دێتە نێو ژیان و بیركردنەوەی ئێمە و دەروازەی ژیانێكی تازە و نەبینراو، بەرەو رووی هەمووان دەكاتەوە، كە لێیەوە یەكەم هەنگاوی دەسپێكی ژیان دەست پێ دەكات و بە خوێندەواریی و فێربوونی زانست كۆتایی دێت. ئەلف و بێی باڵدار، كە چەند ساڵێك لەمەو بەر، لە رێگەی كۆنفرانسێكی پەروەردەییەوە، وەك میتۆدی خوێندن و فێربوونی زمانی كوردی، بۆ قوتابییانی پۆلی یەكەم بە داخەوە  لابراو لە جێگەیدا كتێبێكی دیكەی دوو وەرزی داندرا، یەكێك بوو لەو پڕۆگرامە هەمەلایانەنانەی، كە وێڕای ئەوەی میتۆدێكی سادە و ئاسان بوو بۆ منداڵان، هاوكات لە گەلێك رووەوە هەڵگڕی رەهەندێكی پەروەردەیی قووڵ بوو. رەنگە گرفتی سەرەكی لە پەیوەندی ئێمە بەو كتێبە لەوە دابێت، كە تەنها وەك سەرچاوەی زانینی چەند پیتێك بینیومانە و نەمانتوانیوە، هەڵسەنگاندنێكی قووڵی پەروەردەییانەی لە ئاستی نووسین و وێنەدا بۆ بكەین. بینینی ئەم كتێبە تەنها لە كڵاوڕۆژنەیەكەوە، ڕەنگدانەوەی ئەو تێگەیشتنە سادە و رووكەشیەی ئێمە بووە بۆ كتێبەكە، بۆیەشە چیتر وەك میتۆدی فێركردن بەهای زانستی و فێركاریی نامێنێت. بەڵام ئایا ئەلف و بێكەی باڵدار، تەنها لە چەند وێنە و دیالۆگێكی سادە كورت دەبێتەوە؟ كتێبی ( كتێبی پیرۆزی من) كە نووسەرو رووناكبیر(رێبوار سیوەیلی )نووسیویەتی، شڕۆڤەكردنێكی وردی ئەلف و بێی باڵدارە، لە روانگەیەكی پەروەردەیی، سۆسیۆلۆژیی و مەعریفییەوە، كە نووسەر كاریگەریەتی و ڕەنگدانەوەی ئەو كتێبە لە سەر ژیریی و ئاستی فێربوونی منداڵان و پەروەردەی دەروونی و هزریی منداڵانی كورد دەخاتەڕوو.

چەند رەهەندێكی پەروەردەیی شاراوە
لە راستیدا، یەكەم جارە، دوای خوێندنەوەی ئەم كتێبە، ئێمە لە بەها و گرنگی ئەلف و بێكەی باڵدار تێدەگەین. چونكە پێشتر تەنها لە روانگەیەكی فێركارییەوە، روانیومانەتە ئەو كتێبە، بەڵام لەو نووسینەی سیوەیلیدا، پەیوەندییەكی ئۆرگانیكی و بابەتی لە نێوان وشەكان و نیگارەكان و دیالۆگەكان و بكەر و رووداوی نێو چیرۆكەكانیش هەیە، كە هەموویان دواجار بە سەریەكەوە، لە فەزایەكی پەروەردەییدا، دەچنە خزمەت فێربوونی منداڵانەوە. ئەلف و بێی باڵدار، هەرتەنها سەرچاوەی فێربوونی چەند پیتێك نییە وەك پێشتر تێگەیشتبووین، بەڵكو دوای خوێندنەوەی كتێبی پیرۆزی من، تێدەگەین كە ئەم كتێبە، چەند رەهەندێكی پەروەردەیی شاراوەی هەیە. نووسەر لەو كتێبەیدا، لە پەراوێزی نووسینەوەی هەر وانەیەكی ئەلف وبێ، سەرنجەكانی خۆی دەخاتە روو، هاوكات و شڕۆڤە و هەڵسەنگاندنێكی بابەتییانەی قووڵیش، بە دیدگایەكی سۆسیۆلۆژیەوە بۆ وانەكان دەكات و لەڕووی فێركارییەوە، ئەو پەیوەندییە شیدەكاتەوە، كە لە نێوان دیالۆگەكان و نیگاری نێو وانەكان هەیە. نووسەر، فیگەرەكانی نێو وانەكان لە ئاستی شوێن و كارەكتەر و فەزای پەروەردەیانە وەردەگرێت و لە بەستنەوەیان بە بونیادی وانەكە، خوێنەوەیان بۆ دەكات. یەكێك لەلایەنە پەروەردەییەكانی كتێبی ئەلف و بێ بە بڕوای سیوەیلی، بونیادنانی هزری ژینگە دۆستییە لە سەرەتای تەمەنی منداڵی و خۆشەویستكردنی سرووشت و ژینگەیە لای، ئەویش لە رێگەی ئەو پەیوەندیییەی لە نێوان كارەكتەرەكان و نیگارەكان و دیالۆگەكان هەیە. گەر سەرنج بدەین، دەبینین  باڵدارلە زۆربەی وانەكاندا، درەخت دەكاتە فیگەرێكی دیار و  خەیاڵ و بیری منداڵ، دەبەستێتەوە بە درەخت و هەستێكی لا دروست دەكات، كە سرووشتی خۆشبووێت و پارێزگاری لێ بكات. ئەمە بە روونی لە وانەكانی (دار دەڕوێنم ، ئاودەدەم، دارا دوو داری دی، سێو) گەلێك وانەی دیكەش دەكەوێتە بەرچاو. ئەم گرنگیدانە بە دار و درەخت و كێشانییان لە شێوەی وێنە و نیگار لە نێو كتێبەكە و ئاراستەكردنی هزری منداڵ بۆ سەرنج دان و بینینی سرووشت ، دەكرێ بڵێین یەكەم هەنگاو و  سەرەتای ئاشناكردنی خوێندكارانە، بە سرووشت و هزری ژینگە دۆستی. باڵدار، بە ئاگایەوە كاری لە سەرئەو بوارە كردووەو لەو تەمەندا كە تەمەنی كرانەوە و فێربوونە، هەر تەنها مەبەستی نەبووە منداڵ چەند پیتێك فێر ببێت، بەڵكو كرانەوەی ئەقڵ و بەستنەوەی بە ماتریالەكانی دەوروبەریش، وەك تەواوكەری پرۆسەی فێربوون بینیوە. بۆیەشە لە كۆی وانەكاندا، فەزایەكی پەروەردەیی هاوبەش بوونی هەیە، كە منداڵ دەبەستێتەوە بە درەخت و یەكەم هەستی بەرككەوتنی بە سرووشت، بۆ دروست دەبێت و پاشانیش وردە وردە ئەو پەیوەندییەی لەگەڵ سرووشت، دەبێتە جێگەی تێڕامانی.
نەوەیەكی ژینگە دۆست
باڵدار لە رێگەی ئەو گرنگیدانە بە دار و درەخت، وەك سیوەیلی ئاماژەی پێداوە، بەهای سرووشتییانەی خۆی، بە سرووشت و ژینگە داوەو سرووشتی وەك تەواوكەری ژیانی بوونەوەرەكان بینیوە، نەك ئامرازێك كە لە خزمەت مرۆڤ دابێت، وەك ئەوەی ئەمڕۆ دەیبینین بە داخەوە. ئەگەر مامۆستایانی پۆلی یەكەمی سەرەتایی كە ئەو وانەیان لە رابردوودا دەگوتەوە، بە هوشیاریی و كۆبیریەوە، لە سەر ئەو رەهەندە شاراوەیەی ئەلف و بێ هەڵوەستەیان بكردایە و سرووشتییان پیرۆز و خۆشەویست لای خوێندكاران وێنا كردبا، ئێستا ئێمە نەوەیەكی ژینگە دۆست و سرووشت پەرستمان دەبوو، بەڵام بە داخەوە ئێمەی مامۆستایان، دركمان بەوە نەكردبوو، كە سیوەیلی ئێستا باسی دەكات. پرسێكی دیكە كە لەو كتێبەی باڵدار رەهەندێكی شاراوەی هەیە، ئەویش پرسی یەكسانی ژێندەریی و جیاوازی نەكردنە لە نێو هەردوو رەگەز. بێگومان كرداری فێربوون لە قوتابخانەكانی ئێمەدا، ئاوێتەیە و هەردوو رەگەز بە یەكەوە دەخوێنن، بۆیە هەر جیاوازكەوتنەوەیەك لە دنیابینی ئەو دوو رەگەزە، بە ئاراستەی زاڵكردنی هزری نێر سالاریانە بەسەر رەگەزەكەی دیكەدا، كتێبەكە لە رەهەندە پەروەردەیەكەی خۆی بەتاڵ دەكاتەوە، بۆیە بە بڕوای سیوەیلی، باڵدار لەو پرسەشدا هاوشێوەی سرووشت، یەكسانی ژێندەری رەچاو كردووەو لە وانەكاندا رەگەزی مێ، هاوشێوەی رەگەزەكەی دیكە، بە شكۆوە وێنا كراوە، كوڕان و كچانی لە كارەكتەرەكانی (دارا، زارا، نەسرین، ئازاد، نەوزاد، زەینەب) بەرجەستە كردوون. بگرە لە هەندێك وانەكاندا، مێ دەكرێتە نماییندەی باسەكان و سەرەتای دیالۆگ و پرسیار و روونكردنەوەكان، لەلای ئەوانەوە دەست پێ دەكات. وانەكانی (دیلانێ) كە ئازاد گەلاوێژ لە سەر جۆلانە پاڵ دەدات و (هێلكە) و (یاری تۆپی پێ) كە باوكەكە ســەرەتا تـــــۆپ دەداتـــە (نەســــرین)ی كچی و دواتر دەیداتە (نەوزاد)ی كوڕی، هەروەها وانەی (بەبەی زەینەب)یش كە دایكەكە شاهانە دانیشتووە و باوكەكەش بە تەنشتییەوە وەستاوە، لەو وانانەن كە گرنگی بە جیاوازینەكردن بە كوڕان و كچان دەدەن و باڵدار لە رێگەی وێنە و دیالۆگەكانەوە، دەیەوێت هەر لە سەرەتاوە منداڵان بە هزریی یەكسانی و دادپەروەری پەروەردە بكات و رایانبهێنێت كە دیدگایەكی مرۆییانەیان هەبێت، نەك رەگەزیانە. ئەم دنیابینییەی باڵدار،  بۆ سەردەمێك كە ساڵانی پەنجاكی سەدەی رابردووە، دنیابینیەكی پێشكەوتنخوازانە و مرۆڤدۆستانەیە و ئامانجی بووە هەمان تێگەیشتنیش لای منداڵان دروست بكات، كە هیچ جیاوازیەكی رەگەزیان نییە و یەكسانن لە ئەرك و مافدا، كە ئەمەش هوشیاریی باڵدار، خەونی كرانەوە و پێشكەوتنی كۆمەڵگەی كوردی، لە سەردەستی ئەو مامۆستا پەروەردیكارە دەردەخات.
منداڵان ئاژەڵەكانییان خۆشبووێت
بێگومان لە پاڵ ئەو بابەتانەدا، بەزەیی هاتنەوە بە گیانەوەران و ئازار نەدانیان، وەك لە وانەكانی (جووجەكان) و (كۆتر و ریشۆڵە) و (مام ورچ) و (كەو) و (كارە سپی) دەردەكەوێت یەكێكی دیكەیە، لەو كاركردنە پەروەردەیانەی باڵدار بە هزری منداڵانی ئاشنا دەكات. بە فیگەركردنی گیانەوەرانیش، وەك درەختەكان، لە دوو توێی وانەكان و هەوڵدان بۆ دروستكردنی هاورێیەتی لە نێوان گیانەوەران و منداڵاندا، كاركردنە لە سەر دروستكردنی دیدگایەك، كە منداڵان ئاژەڵەكانییان خۆشبووێت، نەك كە تووتكە و پشیلەیان بینی، بەردی تێبگرن و ئازاریان بدەن. باڵدار، هەوڵیداوە منداڵان بە دنیای گیانەوەرانیش، ئاشنا بكات و هەستی بەزەیی هاتنەوەیان بەو بوونەوەرانە لادروست بكات و هاوشێوەی سرووشت، بەهای راستەقینەی خۆیان پێبدات، نەك لە خزمەت مرۆڤ بن، بەڵكو ئەوانیش شوێنێكیان لەو ژیان و سرووشتەدا هەیە و ئەركی ئێمەی مرۆڤە، بە هزرێكی ئاژەڵدۆستانە، بڕوانییە گیانەوەران. لە بەشێكی دیكەی كتێبەكەدا، نووسەر لە سەر ئەو زمانە دەوەستێت، كە باڵدار لە میانەی نووسینەوەی وانەكاندا خستوویەتییەڕوو. ئەو زمانە، زمانی فەرمانكردن و ئامامۆژگاریكردن و راسپاردنی گەورە بۆ بچووك نییە، زمانێك نییە توندو پەیامهێنەر و لە شێوەی گوتارێكی پەروەردەیانەی توند، ئاراستەی هزری منداڵ كرابێت، بەڵكو زمانی گەیاندن و دیالۆگ و كرانەوە و بڕوا بەخۆبوون و سەرنج و پرسیاركردنە. زمانێكە، هەستی زمانزانینی و بە كەسیەتیكردن و شانازیی لای خوێندكاران دروست دەكات. زمانی دیالۆگ و رامانە، نەك بەزەیی و خۆبەزلزانی و رەتكردنەوەی هەموو شتێك. بۆیە لە روانگەی سیوەیلی، زمانێ بەو هەموو وردەكاریانەوە، ناشێ تەنها وەك زمانی نووسین و فێربوون، روونكردنەوەی وشە و وێنە ببینین، بەڵكو دەبێ وەك سەرەتای بونیادنانی شوناسی نەتەوەیانە وهزریانەی منداڵ و ئەڵقەی بەستنەوەی بە ماتریالەكانی دەوروبەری ببینین. زمانی ئەلف و بێ باڵدار، ڕاستە زمانی فێربوونە، بەڵام زمانی فەرمان و ئاراستە كردن نییە، زمانی دیالۆگ و زانینە، نەك زمانی ڕاسپێردراو، لە گەورەوە بۆ بچووك و دواتر پەروەردەكردنییان بەو هەستەوە. دواجار دەڵێم، تا ئەو كتێبەی سیوەیلی نەخوێنیینەوە، لە ئەلف وبێ باڵدار ناگەیەن، بەڕاستی ئەم كتێبە، شایەنی خوێنەوەیە و دەتوانم بڵێم هەر تەنها كتێبی پیرۆزی نووسەر نییە، بەڵكو كتێبی پیرۆزی هەموومانە. 

*پەراوێز: كتێبی پیرۆزی من، نووسینی: رێبوار سیوەیلی ، ساڵی چاپ 2020.