گەندەڵی و كاریگەرییەكانی لەسەر روخانی حكومەت

كوردەوان محەمەد سەعید

گەندەڵی دیاردەیەكی جیهانییە، هیچ كۆمەڵگە و وڵاتێك بەدەر نییە لەم دیاردەیە، بەڵام رێژەو ئاستەكەی لە كۆمەڵگەیەك بۆ كۆمەڵگەیەكی دیكە دەگۆڕێت، لەگەڵ ئەوەشدا گەندەڵی مەترسیدارترین ئافاتی كۆمەڵگەیە، لە دێر زەمانەوە گەندەڵی بۆتە هۆی رووخانی چەندین ئیمپراتۆری و هەرەسی چەندین حكومەت و دەوڵەت و لەناوچوونی چەندین شارستانییەتی گەورە.

ناتوانرێت بە تەواوی بنبڕ بكرێت
گەندەڵی ئەو نەخۆشییە كوشندەیەیە كە تووشی ئابووری دەوڵەتێك دەبێت بە هەردوو كەرتی تایبەت و گشتییەكەیەوە، پێشێلكردنی یاسایە و بەها كۆمەڵایەتییەكانیش پێشێل دەكات. گەورەترین كێشەی گەندەڵیش ئەوەیە كە ناتوانرێت بە تەواوی بنبڕ بكرێت، بەڵكو تەنیا دەتوانرێت سنووردار بكرێت، ئەویش بە ویستێكی سیاسی مكوڕ و بەهێز دەكرێت. 
گەندەڵی وەكو خانەی شێرپەنجە وایە، ئەگەر لە سەرەتاوە دەستنیشان نەكرێت و لە قۆناغەكانی سەرەتای سەرهەڵدانیدا سنووردار و كۆنترۆڵ نەكرێت، لە ماوەیەكی دیاریكراودا تەشەنە دەكات بۆ هەموو جومگەكانی كۆمەڵگە، گەندەڵی سیاسیش لە سەرووی هەموو گەندەڵییەكانەوەیە و بە سەرچاوەی گەندەڵییەكانی دیكە دادەنرێت، گەندەڵی سیاسی ئەو كاتە روو دەدات كە سیاسییەكان لای سەروی دەسەڵات كەوتوون و یاساكان وا لێ دەكەن بەرژەوەندییەكانی خۆیانی پێ بەدی بهێنن، ئەویش لەسەر حسابی بەرژەوەندی گشتی.
گەندەڵی جۆری زۆرە، وەك گەندەڵی سیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی، ئیداریی، مەترسییەكەشی لەوەدایە كە دەبێتە هۆی زیادبوونی پێشێل كردنی مافی مرۆڤ و كەمبوونەوەی ئازادی و پاشەكشەی پرۆسەی دیموكراسی، هەروەها سنووردار كردنی رۆڵی رێكخراوە مەدەنییەكان لە كۆمەڵگەدا، كە هەموو ئەمانەش دەبنە رێگر و بەربەست لەبەردەم رەوتی گەشە كردندا و سەرەنجام دەبێتە هۆی لاوازبوونی وەبەرهێنان و راكردنی سەرمایە بۆ دەرەوەی وڵات و هەردوو كەرتی تەندروستی و پەروەردەش وێران دەكات، وا دەكات دادپەروەری نەمێنێت و جیاكاریی چینایەتی بەرز بێتەوە و هەژاری و بێكاری زیاد دەبن و ئاستی گوزەرانی خەڵك بە گشتی دادەبەزێت، ئەمانەش بە دوای خۆیاندا هەندێك دیاردەی خراپ دەهێنن و دیاردەی لادان و پەڕگیری و تاوان و تاوانی رێكخراو زۆر دەبن، ئەو كاتەش درز دەكەوێتە نێوان خەڵك و دەسەڵات و حكومەت شەرعییەتی خۆی لەدەست دەدات، دامەزراوە ئیدارییەكانیش واز دەبن.
متمانەی بە حكومەت نامێنێت
ئەم دیاردانە وەكو زنجیر، یەك ئەوی دی بە دوای یەكدا دەهێنێت تا دەگاتە ئەوەی خەڵك لە حكومەت تووڕە دەبێت، متمانەی بە حكومەت نامێنێت، هەستی نیشتمانی لەدەست دەدات و لە كۆتاییشدا پەنا دەباتە بەر شۆڕش بۆ گۆڕینی دەسەڵات، حكومەتیش لە دۆخێكی لەم شێوەیەدا توانای بەرەنگاربوونەوەی ئاستەنگەكان و مەترسییە دەرەكییەكانی نامێنێت.
ئەوەی باسمان كرد لە دوو توێی كتێبێكدایە بە ناونیشانی (الفساد واثرة علی سقوط الحكومات وانهیار الدول امثلة ونماذج)، كە بڵند دلێر شاوەیس بە زمانی عەرەبی نووسیویەتی، كتێبەكە 219 لاپەڕەی قەبارە گەورەیەو چاپخانەی كارۆ لە ساڵی 2022داو بە ژمارەی سپاردنی (2085) چاپی كردووە، كتێبێكی ئەكادیمییە و بە میتۆدی ئەكادیمیانە نووسراوە، نووسەر كتێبەكەی دابەش كردووە بۆ سێ بەشی سەرەكی و هەر بەشێكیش لە چەند دەروازەیەك پێكهاتووە، بەشەی یەكەمی پێنج دەروازەیە و تیایاندا چەمك و جۆرەكانی گەندەڵی و تایبەتمەندییەكان هۆكار و كاریگەرییەكانیشی دەخاتە روو.
لە بەشی دووەمی، كە بە گشتی دوو دەروازەیە باس لە بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی دەكات لەسەر ئاستی نیشتمانی و نێودەوڵەتی.
بەشی سێیەمی كە سێ دەروازەیە، تەرخانی كردووە بۆ قسە كردن لەسەر كاریگەرییەكانی گەندەڵی لەسەر روخانی حكومەتەكان لەگەڵ نموونەكانی سەردەمی پێش زایین و سەردەمی ئیسلام و رۆمانی و رێنیسانس پاشان سەدەی بیست و نموونەكانی عیراق و هەرێمی كوردستان.

كتێبێكی دیكەشی بە چاپ گەیاندووە
نووسەر بڵند دلێر شاوەیس پێشتر و لە ساڵی 2011شدا كتێبێكی دیكەی بە چاپ گەیاندووە، ئەو كتێبەشی هەر بە زمانی عەرەبی و بە ناونیشانی (حقوق الانسان وحریاتة الاساسیة في العراق – دراسة تحلیلیة) نووسیوە و لە دوو توێی (305) لاپەڕەی قەبارە گەورەدا بڵاوی كردۆتەوە، كتێبەكەی ژمارەی سپاردنی (1875)ی ساڵی 2011ی وەرگرتووە و چاپخانەی رەهەند بۆی چاپ كردووە.
ئەم كتێبەی نووسەریش هەر ئەكادیمیانە نووسراوە و كتێبەكەی دابەش كردووە بۆ چوار بەشی سەرەكی، هەر یەك لەو بەشانەش دابەش كراون بۆ چەند پار و دەروازەیەك. لە بەشی یەكەمدا چەمك و تایبەتمەندی مافی مرۆڤ و دابەشبوونی جۆرەكانی و پەرەسەندنی مافی مرۆڤ لە قۆناغە مێژووییەكان و سەردەمە جیاوازەكاندا باس دەكات.
پار و دەروازەكانی بەشی دووەمی تەرخان كردووە بۆ مافی مرۆڤ لە یاسا و دەستوورەكانی عیراقدا، كە لەسەردەمی پاشایەتییەوە تا پڕۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستانی ساڵی 2009 لەخۆ دەگرێت.
بەشی سێیەم تەرخان كراوە بۆ پێشێل كردنی مافی مرۆڤ لە عیراقدا، هەڵبەت ئەم بەشەش هەموو ئەو پێشێلكاریانەی مافی مرۆڤ باس دەكات كە لە سەردەمی پاشایەتییەوە كراون تا دەگات بە پێشێلكارییەكانی دوای رووخانی رژێمی بەغدا.
بەشی چوارەم بە هەموو پار و دەروازەكانییەوە باس لە هەڵوێستی عیراق بەرامبەر بە مافی لە رێكەوتن و پەیماننامە نێودەوڵەتییەكان دەكات. لە كۆتایی كتێبەكەشدا چەندین وێنە و بەڵگەنامەی تایبەت بە پێشێل كردنی مافی مرۆڤ لە عیراقدا خراوەتە روو.
لە دەرەنجامی كۆتایی كتێبەكەدا نووسەر باس لەوە دەكات، كە پێشێل كردنی مافی مرۆڤ لە عیراق گەیشتۆتە ئاستێكی مەترسیدار كە پێویستە هەڵوێستەی لەسەر بكرێت، ئەوەش دەگێڕێتەوە بۆ چەند هۆكارێك، لەوانە:
1- عیراق لە گرنگترین رەگەزی كۆمەڵایەتی پێكەوە ژیانی كەمە، ئەویش یەكێتی نەتەوەیی و ئایینی و ئایدیۆلۆژییە، واتە نەتەوەو ئایین و ئایدیۆلۆژیای جیاجیای تێدا دەژی و هەریەك لەوانەش تایبەتمەندی و خەون و خولیای خۆیان هەیە.
2- توندوتیژی و دڵڕەقی لە تایبەتمەندییەكانی تاكی كۆمەڵگەی عیراقن، ئەمەش چەوسانەی دەوڵەت بەرامبەر بە كۆمەڵگە بەرهەم دەهێنێت.
3- عیراق، سامانێكی زۆری هەیە، بەڵام بە شێوەیەكی دادپەروەرانە دابەش ناكرێت بەسەر خەڵكی عیراقدا.
4- ئاڵوگۆڕ نەكردنی دەسەڵات بە شێوەی ئاشتیانەو دەستێوەردانی سوپا لە ژیانی سیاسی و روودانی كودەتای زۆر بەسەر دەسەڵاتدا.
5- كۆكردنەوەی هەر سێ دەسەڵاتەكەی یاسادانان و جێبەجێ كردن و دادوەری لە دەستی یەك دامەزراوەدا، كە ئەویش مەجلیسی قیادەی سەورە بوو.
6- كەمتەرخەمی بواری پەروەردەو فێركردن لەگەڵ بواری راگەیاندن و هەروەها كەمتەرخەمی دەستەبژێری رووناكبیران، لە بڵاو كردنەوەی كەلتووری مافی مرۆڤ و دیموكراسی و یەكتر قبووڵكردن.