رەوشت بابەتێكی تاكەكەسییە یان گشتی؟

12:26 - 2022-09-22
ڕاپۆرت
661 جار خوێندراوەتەوە

لە فارسییەوە: جەواد حەیدەری

ئەگەر من وەك خۆم بڕوام بە هەندێك لە بنەماكانی رەوشت هەبێت و لەسەر ئەو بنەمایە دەچمە ناو كۆمەڵگەوە، بەڵام ئەگەر لەناو كۆمەڵگەدا ئەو بەهایانە لەلایەن دامودەزگا و رێكخراوەكانەوە بە بەردەوامی پشتگیرییان لێ نەكرێت، چی روو دەدات؟ 
گریمان من باوەڕێكی پتەوم هەبێت كە ئەركەكانی سەرشانی خۆم بە باشی جێبەجێ دەكەم و هەموو هەوڵەكانی خۆم بخەمەگەڕ و لە خزمەتی خەڵكدا بم، بەڵام هاوكارەكەم بڕوای بەو شێوەیە نەبێت و پێیوابێت كە بیرۆكراتی داهێنان لەناودەبات و ناتوانێت تەمەنی خۆی بۆ تەرخان بكات و بیرۆكراتی پلەی پێشكەوتن بێت، بە رەواڵەت من لەچاو هاوكارەكەم تێڕوانین و روانگەیەكی رەوشتی و ئاكاریم هەیە، بەڵام چ شتێك دەتوانێت لە ماوەی چەند ساڵێکدا رێگریی بكات لەوەی كە من وەك هاوكارەكەم بیربكەمەوە و بەرژەوەندیی تاكەكەسیی خۆم بەسەر بەرژەوەندیی گشتیدا زاڵ بكەم؟

دەزگای هاندەر و پشتیوان
مەبەست لە باسكردنی ئەو نموونەیە ئەوەیە كە بڵێن لە ناو گۆڕەپانی گشتیدا بە تایبەتی سیاسەت، پاراستنی بنەما ئەخلاقییەكان و پابەندبوون پێیانەوە پێویستی بە بوونی دامودەزگا و رێكخراوی هاندەر و پشتیوان هەیە، ئەگەرنا لەم حاڵەتەدا رەوشت و ئەخلاق لە باشترین حاڵەتدا دەبێت بە بابەتی شەخسی و تاكەكەسی. 
ئەوا دامودەزگا و رێكخراوەكان كە پارێزەری بنەما ئەخلاقییەكان لەناو كۆمەڵگە و سیاسەتدا، پێشێلكەرانی ئەو بنەمایانە دەبێت سزا بدرێن و لایەنگرانی بنەماكان پاداشت بكرێن. ئەگەر ویژدانی كاری فەرمانبەرێك لەلایەن دامودەزگا و رێكخراوەكانەوە پاداشت نەكرێت ئەوا ئەو كارمەندە هەندێك لە ئەنگێزەكانی خۆی بۆ پاراستنی ویژدانی كاری لە دەستدەدات. ئەگەر دامودەزگا و رێكخراوەكان لەبەرامبەر ئەو كەسانەی كە ویژدانی كاریان هەیە و ئەو كەسانەی كە ویژدانی كاریان نییە وەك یەك هەڵسوكەوت بكەن و خەمسارد بن، هەندێك ئەو بابەتەیان بەلاوە گرنگ نابێت كە ویژدانی كارییان هەبێت یان نەبێت.

لاوازبوونی ئەخلاق لە ئاستی تاکدا
بە پێی نوێترین تیۆرەكانی زانستی سیاسەت، لاوازبوونی بنەماكانی رەوشت و ئەخلاق لە ئاستی كۆمەڵگە و سیاسەت درەنگ یان زوو دەبێتە هۆی لاوازبوونی بنەماكانی ئەخلاق لە ئاستی تاكەكەسیدا. یانی تاكەكەس ناتوانێت لە ژیانی تایبەتی خۆیدا بنەماكانی ئەخلاق لەبەر چاو بگرێت، و لە ژیانی بەكۆمەڵیشدا ناتوانێت گرنگییەك بۆ بنەماكانی ئەخلاق لەبەرچاو بگرێت. وەك دۆخێكی هەندێك لە کۆمەڵگەكان كە تووشی قەیرانی ئەخلاقین و ئێمە دەیانبینین. ئەوانەی كە لە سیستمی بیرۆكراتی و ژیانی بە كۆمەڵ بەرتیل وەردەگرن و درۆ دەكەن لە پاساوی كردەوەكانی خۆیاندا دەڵێن ئێمە بە ناچاری لە ژیانی بەكۆمەڵدا ئەو كارانە دەكەین و لە ژیانی تاكەكەسی و شەخسیدا پابەندی بنەماڵە ئەخلاقی و رەوشتییەكانین.
كەم نین ئەوانەی كە لە دەوروبەری ئێمە دان كە ئێمە ئاگاداری كردەوە نارەوشتییەكانی ئەوانین لە بواری سیاسەت و کۆمەڵگەدا، بەڵام هەر ئەو كەسانە لە هەڵسوكەوت و تێكەڵییە شەخسییەكانیان وەها بە گوڕوتین باس لە پابەندبوونی ئەخلاقی و خەبات دژی كردەوە ناڕەوشتییەكان دەكەن كە مرۆڤ سەری سووڕ دەمێنێت و پەنجەی حەسرەت دەگەزێ. 

فڕیدانی خاشاک بە نموونە
چەندین جار شۆفێرانی وامان بینیوە كە لە جامی ئۆتۆمبێلەكەیەوە خاشاك فڕێ دەدەن، بەڵام دەستبەجێ باس لە نەزم و دیسیپلین و پاك و خاوێنی ئەوروپییەكان دەكەن، بەشێوەیەك كە پێیان وایە كە ئێمە كردەوەكانی ئەوانمان لە چەند خولەكی پێشوودا نەبینوە. شەرم دەكەین كە بۆچی وەك ئەو پابەندی بنەما ئەخلاقییەكان نین. دەكرێت بڵێن هەندێك جار مرۆڤە باشەكان خراپ دەبن و ئەوەش ئەوكاتەیە كە باش بوون لە ئاستی تاكەكەسیدا و لە ئاستی کۆمەڵگە و سیاسەت لەلایەن دامودەزگا و رێكخراوەكان پشتگیری ناكرێت. راستییەكەی ئەوەیە و هاوكات لێكۆڵینەوە جیاجیاكانی كۆمەڵناسی و دەروونناسی ئەمەیان سەلماندووە كە ئاستی گشتی و کۆمەڵگە زۆر كاریگەرترە لە ئاستی تاكەكەسی. زۆربەی خەڵكی پابەندی فەزای گشتی و بەهاكانن كە لە ئارادان و بە دەگمەن دەتوانن لەبەرامبەر ئەواندا بەرگری بكەن. بە واتایەكی تر ژمارەی ئەو كەسانەی كە بتوانن لە بەرامبەر کۆمەڵگە و بەها و نۆرم و رێساكان و فەزای دەروونی بەرگری بكەن زۆر كەمن.لەوانەیە باو باپیرانی ئێمە هەر لەبەر ئەوە وتیویانە كە دەبێت هاوشێو و هاوڕەنگی کۆمەڵگە بن. ئەم بۆچوونە باوەكەی كە دەڵێن کۆمەڵگە شتێك نییە جگە لە كۆمەڵێك لە مرۆڤەكان جێی مشتومڕ و كێشەیە. راستە كە کۆمەڵگە بریتییە لە كەسانی ناو کۆمەڵگە، بەڵام لە ژیانی بە كۆمەڵ و ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی جگەلەو كەسانە، ئەكتەری دیكەش هەن كە گرنگترینیان دامودەزگا و رێكخراوەكانن.

نموونەی خوێندنگە  بۆ ئەوانی تریش راستە
دامودەزگایەكی وەك خوێندنگە لەبەرچاو بگرن كە كار و كردەوە و ئەركی ئەو زۆر لە سەرووی مەشق و راهێنان و فێركردنی تایبەتییە. دەتوانین خوێندنگە لەگەڵ مەكتەبەكانی كۆن بەراورد بكەین كە ئاشكرایە كە دەزگایەكی وەك خوێندنگە زۆر ئاڵۆزترە لەچاو مەكتەبەكانی كۆن. ئەگەر دەزگایەكی وەك خوێندنگە نەبێت چەند لە خێزانەكان دەتوانن منداڵانی خۆیان وەك خوێندنگە پەروەردە بكەن. هەر ئەم نموونەیە بۆ دامودەزگا مۆدێرنەكانی وەك بانك و دادگا و فەرمانگە جیاوازەكانی دیكەش تاڕادەیەكی زۆر راستە. 
بە وتەی فەیلەسوفە سیاسییەكان، كەسەكان دێن و دەڕۆن و دەمرن، بەڵام ئەوەی لێرەدا دەمێنێتەوە دامودەزگا و دامەزراوەكانن. هەر بەم هۆیە دروستكردنی دامودەزگا و دامەزراوەكان گرنگتر و هەڵبەت سەخت و دژواریشە. ئەگەر دامودەزگا و دامەزراوەكان كارامە و كاریگەر بن، ئیتر پێویستی بە ئامۆژگاری و پەروەردەی تایبەت و چاودێریكردن لە تاك بە تاكی کۆمەڵگە نییە.

کۆمەڵگە لەنێوان  دادگا و ئامۆژگاریی
رۆڵی بانك و دادگاكان لە رێگریكردن لە دزی و بەرتیل خواردن زۆر گرنگترە لە رۆڵی پەند و ئامۆژگاری گەورەكان و دایك و باوكان و تەنانەت دۆست و یارانیش. خەبات لە دژی ئەو كێشانە زیاتر لەوەی كە پێویستی بە پەند و ئامۆژگاری و ترسانی كەسانەكان بێت، پێویستی بە بوونی هەندێك یاسا و رێسای شەفافە كە رێگا لە هەلپەرستان و خراپ بەكارهێنەران بگرێت. 
بانكەكان بە باشی ئەركەكانی خۆیان جێبەجێ بكەن و دادگاكانیش بەبێ جیاوازی و هەڵاواردن و بەپێی یاسا بەرەنگاری سەرپێچیكاران ببێتەوە. هەر بۆیە دەتوانین بڵێن ئەگەر لە کۆمەڵگەیەك رەوشت و ئاكار و ئەخلاق لاواز بوو یان دابەزی، ئەوە ئەو رووداوە بەر لە هەر شتێك بۆ لاوازی كردارەكانی رێكخراو و دامودەزگاكان دەگەڕێتەوە، نەك بۆ گەندەڵبوونی كەسەكان و لاوازبوونی بیروباوڕە ئەخلاقییەكانی ئەوان. هەر بۆیە ئیدیعای ئەوانەی كە وێنەیەكی ئایدیال و ئامانجخوازانە لە مرۆڤەكان دەخەنە روو تاڕادەیەك سەخت و دژوارە. 

دروستکردنی مرۆڤ وەک سەرەتا
كەسانێك هەن لەسەر ئەو باوەڕەن كە مرۆڤ توانای هەیە كە هەموو كارێك و گۆڕانكارییەك بكات و بۆ دروستكردنی کۆمەڵگە دەبێت سەرەتا مرۆڤ دروست بكەی و بە باشی پەروەردەی بكەیت. لەڕاستیدا شتەكەی بەو جۆرە نییە كە بڵێین چاكردن و باشتركردنی کۆمەڵگە لە چاكردن و باشكردنی مرۆڤ و دامودەزگاكانەوە دەستپێدەكات. ئەو دوانە هاوكات هەن. هەر بۆیە دەبێت هەم تاك بە تاكی کۆمەڵگە تا ئەو رادەیەی كە دەكرێت دەبێت پەروەردەی گشتی بكرێت تا بەهرە و تواناكانی خۆی بدۆزێتەوە و بیانخاتە خزمەتی کۆمەڵگە و هاوكاتیش دامودەزگا و دامەزراوەكان دەبێت بەهێز بكرێن و ئەركەكانی سەرشانی خۆیان بە دروستی و باشی بكەن، بەڵام لە كۆتاییدا پشكی دامودەزگا و رێكخراو و دامەزراوەكان لە خۆشبەختی و دواكەوتنی کۆمەڵگە زیاترە.

رزگارکردنی مرۆڤایەتی
سیاسەت و تانەت کۆمەڵگەی ئەخلاقی و ئاكاری كاتێك دەتوانێت سەرهەڵبدات و بەردەوام بێت كە دامەزراوەی بەهێزی هەبێت كە ئەركەكانی خۆی بە باشی جێبەجێ بكات. لەشوێنێك كە دامودەزگا و دامەزراوەكان لاواز و ناكارامە و گەندەڵ بوون، کۆمەڵگە و سیاسەت ئاكاری و ئەخلاقی نابێت. هاوكات لەگەڵ گەندەڵی، ئەگەر دامودەزگا و دامەزراوەكان لە خزمەتی كارەكتەرانی سیاسیدا بن ئەوا، دامودەزگا و رێكخراوەكان ناكارامە دەبن. ئەگەر دامودەزگاكان ناكارامە كران ئەوە هیچ جیاوازییەكی نییە كە چ ئەرك و كارێك بۆ خۆیان پێناسە دەكەن، چ بیانەوێت مرۆڤایەتی رزگار بكەن و چ بیانەوێت ترافیكی شارێكی بچووك چارەسەر بكەن لە هەردوو حاڵەتدا سەركەوتوو نابن.

پەرەسەندنی ناڕەوشتی
كاتێك گەندەڵی دارایی تەشەنە دەكات، بابەت گەلی وەك بەرەنگاربوونەوەی بەرتیل خواردن و دزی و كەمتەرخەمی گرنگی خۆیان لە دەست دەدەن و لە ئاكامدا كەسانی ناو کۆمەڵگە هەڵدەخەڵەتێنێت كە لە بۆشایی یاساكان كەڵك وەربگرێت بۆ ئەوەی ببێتە خاوەنی سەروەت و سامان، تانەت ئەگەر پێشێلكردنی مافی ئەوانی دیكەشی لێبكەوێتەوە سڵ ناكەنەوە و ئەمەش شتێك نییە جگە لە پەرەسەندنی ناڕەوشتی لە کۆمەڵگەدا. 
لە كۆمەڵناسیدا دەستەواژەی لادانە كۆمەڵایەتییەكان بۆ وەسفكردنی كێشەكانی وەك دزی و ئالوودەبوون بە مادەی هۆشبەرەكان و قۆڵبری بەكار دەهێنرێت، لەكاتێكدا هیچ مرۆڤێك بە دز و چەتە و قۆڵبڕ لە دایك نابێت ئەوە کۆمەڵگەیە كە ئەو بۆ لای ئەو كێشانە پەلكێش دەكات.

سەرچاوە:  كتێبی زندگی بدون سیاست، رحمان قهرمان پوور

بابەتە پەیوەندیدارەکان