رۆژنامەنووسی هاوكارمان، سەرهەنگ عەبدولرەحمان، وەكو چاوێكی رۆژنامەنووسیانە، گەشێتكی بۆ شاری ئەسفەهانی ئێران كردووە و تێیدا چەندین شوێن و پێگەی شارەكە بە خوێنەران دەناسێنێت، جگە لەمەش شاری ئەسفەهان یەكێكە لە شارە زیندوو و مێژووییەكانی جیهان، كە خاوەنی شارستانیەتێكی دێرین و پڕە، بۆیە دەهێنێت خوێنەرانی كوردیش چەند شوێن وپێگەیەكی گرنگی شارەكە بناسن.
بۆ نموونه، زیاتر له شه‌ش هه‌زار شوێنه‌واری مێژوویی تێدایه، ئه‌مه‌ش وه‌كو دیارده‌یه‌ك وایه، كه شارێك ئه‌و هه‌موو شوێنه‌واره‌ی هه‌بێت، ئه‌مه جگه له‌وه‌ی دوكان و بازاڕ و كۆڵان و ته‌لار و بیناكانی هه‌موو به شێوازێكی كۆن و هونه‌ریی به‌رز دروستكراون، بۆیه كاتێك گه‌شتیار روو ده‌كاته ئه‌م شاره، یه‌كسه‌ر ئه‌م وته‌یه‌ی بۆ پشتڕاست ده‌بێته‌وه، كه له دێرزه‌مانه‌وه ئێرانییه‌كان ده‌یڵێنه‌وه، كه ئه‌سفه‌هان نیوه‌ی جیهانه.
ئەم دۆسێیە تەرخانكراوە، بۆ ناساندنی شارەكە، لە رووی مێژوویی و كەلتوریی و فەرهەنگی و كۆمەڵایەتییەوە.
دۆسێ
سه‌رهه‌نگ عه‌بدولڕه‌حمان
ئەسفەهان یەکێکە لە بەناوبانگترین شارە گەشتیارییەکانی ئێران، سادقی هیدایه‌ت یه‌كێك له نووسه‌ره گه‌وره و به‌ناوبانگه‌كانی ئێران. له سه‌فه‌رێكی چوار رۆژه‌یدا بۆ ئه‌سفه‌هان كتێبی ئه‌سفه‌هان نیوه‌ی جیهان ده‌نووسێت و به باشترین شار بۆ سه‌رنجڕاكێشانی گەشتیاران ده‌یناسێنێ و ده‌ڵێت: به‌و شوێنه‌وارانه‌ی كه له ئه‌سفه‌هاندا هه‌یه، ده‌توانرێت وه‌كو یه‌كێك له باشترین شاره جوان و پڕ بینەرییە دنیا بناسرێت. بەهۆی مێژووی دێرینی و چەندین شوێنەواری سەرنجڕاکێش، نوسەری فەرەنسی، ئاندرێ مالراک یش دەنوسێت: تەنیا فلۆرەنسا و پەکین دەتوانرێت بە ئەسفەهان بەراورد بکرێن.
سه‌رسامی منیش بۆ ئه‌سفه‌هان ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ساڵانی ناوەڕاستی نەوەدەکان ئه‌و كاته‌ی بۆ یه‌كه‌مجار گوێم له‌گۆرانییه به‌ناوبانگه‌كه‌ی موعین ئه‌سفه‌هانی بوو بۆ « ئەسفەهان» و چه‌ندین جار سه‌فه‌رم بۆ ئێران كردووه، به‌ڵام هیچ جارێك ئه‌و ده‌رفه‌ته نه‌ڕه‌خسا بچمه ئه‌سفه‌هان تا هاوینی ئه‌مساڵ بڕیارماندا به‌خێزانی بچینه ئه‌سفه‌هان و خۆشبه‌ختانه سه‌فه‌ره‌كه‌مان ئه‌نجامدا.
شاری ئه‌سفه‌هان ناوه‌ندی پارێزگای ئه‌سفه‌هانه‌و كه‌وتوه‌ته به‌شی باشوری پارێزگاكه كه شاره‌كانی نائین، ئه‌ردستان، شاهین شار، موبارەکە‌و شەهره‌زا ده‌وره‌یان داوه. یه‌كێك له ناوه كۆنه‌كانی ئه‌سفه‌هان سپاهانه و هه‌روه‌ها سێیه‌مین شاری گه‌وره‌ی ئێرانه‌و سێیه‌مین شاری پڕ دانیشتوانی ئێرانه له‌دوای تاران و مه‌شهه‌د.
رەنگە سەیربێت بەلاتەوە!
ئه‌گه‌ر حه‌زت له مێژووه، ره‌نگه سه‌یر بێت بەلاتەوە كه شا عه‌باسی سه‌فه‌وی ساڵی 1598 واته 400 ساڵ له‌مه‌وبه‌ر، پایته‌ختی فەرمانڕەوایەتیەکەی له قه‌زوینه‌وه بۆ ئه‌سفه‌هان گواسته‌وه.
ئه‌سفه‌هان به نیوه‌ی جیهان ناوده‌برێت كه له‌وانه‌یه به‌هۆی ئه‌وه‌وه بێت كه زیاتر له شەش هه‌زار شوێنه‌واری مێژوویی له‌م شارەدا هه‌یه، ته‌نانه‌ت وتارێك له‌لایه‌ن توریستێكی بیانی بەناوی رۆبن مەککۆن کە له رۆژنامەی نیویۆرک تایمز بڵاوکراوەتەوە، خوێندنه‌وه‌ی زۆر به‌چێژه.
شتێكی ئاساییه بۆ زۆربه‌ی شاره‌كانی ئێران، باشترین كاتی سه‌فه‌ر وه‌رزی به‌هار یان وه‌رزی پاییزه كه هه‌وا نه زۆر سارده‌و نه زۆر گه‌رم، به‌ڵام بۆ ئه‌سفه‌هان چونكه ئاووهه‌وای چوار وه‌رزی هه‌یه، هه‌ر وه‌رزێك کەش و هه‌واو جازبیه‌تی تایبه‌تی خۆی هه‌یه. ئێمه وه‌رزی هاوینمان بۆ سه‌فه‌ره‌كه‌مان دیاریكرد، له‌به‌رئه‌وه‌ی كاته‌كانی تر ده‌واممان هه‌یه‌و ناتوانین سه‌فه‌ری تێدا ئه‌نجام بده‌ین. به‌ڵام پێده‌چێت باشترین كاتی سه‌فه‌ر بۆ ئه‌سفه‌هان، هەروەکو وتمان وه‌رزی به‌هار بێت. منیش له كاشانه‌وه به‌ره‌و ئه‌سفه‌هان به‌ڕێكه‌وتم.
ئەسفەهان لە ناوجەرگەی ئێراندایە و کۆمەڵێک جادە، ئەسفەهان بە شارەکانی تری ئێرانەوە دەبەستێتەوە، کە دەتوانم بڵێم ئازادڕای کاشان- ئەسفەهان، باشترین رێگەی گەیشتنە بەم شارە، کە 218 کیلۆمەترە و بە پاس، دوو سەعات و 46 دەقیقەیە.
هەر لە پاسداین و شتێک کە خەیاڵی داگیرکردووم، بینینی دیمەنەکانی شاری ئەسفەهانە، شارێک کە دەمێک بوو خەونم پێوەدەبینی لەنزیکەوە بیبینم، شارێک کە بەنیوەی جیهان ناوبانگی رۆیشتووە و یەکێک لە گۆرانیبێژە ناسراوەکانی عەیامێکی زۆرە لێیەوە دوورە و بە گەرووییەکی زێڕین و پڕ لەحوزنەوە دەڵێت: دڵم دەیەوێت بگەڕێمەوە بۆ ئەسفەهان.
سەعات دوو له ته‌رمیناڵی كاوه له ئه‌سفه‌هان دابه‌زین، ته‌رمیناڵی كاوه كه‌وتۆته به‌شی باكوری شاری ئه‌سفه‌هانه‌وه‌و له‌سه‌ر شه‌قامی كاوه‌یه، به سه‌ره‌كیترین ته‌رمیناڵی ئه‌سفه‌هان له‌قه‌ڵه‌م ده‌درێت، چونكه هێڵی زۆربه‌ی شاره‌كانی ئێران له‌م ته‌رمیناڵه‌وه ئه‌نجام ئه‌درێن. پێویسته ئه‌وه‌ش بڵێین ئه‌سفه‌هان جگه له‌م ته‌رمیناڵه سێ ته‌رمیناڵی دیكه‌شی هه‌یه.
ئەسفەهان سەوزترین شاری ئێران:
هەرچەندە ماندوو برسی بووین، بەڵام وەک ئاسک تێمان تەقاند و جوانی و خاوێنی شار هێندەی تر سەراسیمەی کردین، وەک ئەڵێن لەخۆشیا باڵمان گرتبوو. وێنەکانی شەقامی چوارباخی خواروو بوونە زاخاوی مێشک و شەکەتی باری جەستەمانی سوککرد. دیمەنی شۆستە و شەقامەکانی بەراستی جیاواز بوون، بەدەر لەوەش یەکەم شت کە سەرنجی ئێمەی راکێشا سەرسەوزیی و پاکوخاوێنی شۆستەو شەقامەکانی شارەکە بوو. من گەلێک شاری ئێرانم دیوە، وەلێ شاری وا خاوێنم کەم بینیوە، وام هەستنەدەکرد لە ئێرانم، بەڵکو هەستمدەکرد لە شەقامی شارێکی ئەوروپا پیاسە ئەکەم، ئەتوانم بڵێم ئەسفەهان یەکێکە لە پاکژترین و سەوزترین شارەکانی ئێران.
کەسێک ئەگەر حەزی لە وێنەگرتن بێت بەتایبەت لەشارەکاندا ئەوا ئەسفەهان باشترین شوێنە بۆ وێنەگرتن لە ئێران. لەم شارەدا دەتوانی وێنەی باڵاخانەی مۆدێرن، بینای مێژوویی، باخ و باخات، فەزای سەرسەوز بگریت و جوانترین چێژو ئەزمون لە کاتەکانت وەربگریت. هەروەها بۆ کەسانێک کە حەزیان بە پیاسەو گەڕانە بە نێو فەزایەکی سەر سەوزی شاردا، ئەوا ئەسفەهان شاری خەون و خەیاڵە جوانەکانە.
بە یادی سەروپێخانەکانی سلێمانی:
بەسەر شۆستەی شەقامەکەدا ئەڕۆیشتین بەرەو مەیدانی نەخشی جیهان، کە لەپڕ چاوم چووە سەر تابلۆیەک لێی نوسرابوو کلەپزی ئەسفەهان، دووسێ مەنجەڵی گەورەش لە جامخانەکەوە دیاربوو، ریز کرابوو. بە مناڵەکانم وت خواردنی سەروپێ ش خراپ نیە، ئیتر بە یادی سەروپێخانەکانی سلێمانی خۆمان کرد بە ژوورا.
هەڵبەتە ئامادەكردنی خواردن و خواردنەوە لەشارێكەوە بۆ شارێكی تر و وڵاتێک بۆ وڵاتێکی تر جیاوازەو ئەم جیاوازییەش رەنگدانەوەی دابونەریت و تایبەتمەندی ئاستی رۆشنبیری و ئاینی هەر میللەتێکە. بەتایبەت تێگەیشتن و حەزكردن لەوەرگرتنی تام و چێژی خواردن، قسەیەکی باویش لە سلێمانی هەیە، کە ئەڵێن لەباشماخ چووی بەودیوا تامی خواردنی خۆش ناکەیت. لەو ڕۆژەوەی کە هاتووین بۆ ئێرە مناڵەکان هەر خواردنێکیان خواردبێت بەدڵیان نەبووەو ئەڵێن تامی خواردنی سلێمانی نادات. گەر بێنە سەر باسی ئەو خواردنانەی لەسلێمانی زۆر ئەخورێت و تا ڕادەیەک تایبەتمەندی شارەكەی وەرگرتووە. گیپەو سەروپێ یە. ئێمەش بەو نیازە چووینە نێو دوکانەکەوە کە هەندێ سەروپێ بخۆین. بەڵام گیپەیان نەبوو، وەک وەستاکە وتی: گیپە لای ئێمە دروست ناکرێت و ئەمە تەنها کەللە و ئاوی گۆشتەو زۆر بەتام و بەلەزەتەو کەللەیەک بە 200 تمەنەو بەشی هەمووتان ئەکات. ئیتر گۆشتی کەللەکەی داماڵی و لەسەر دەورییەکی گەورە گۆشتەکەی پان کردەوەو خستیەبەردەممان، ئینجا سەرو قاپ ئاوی سەروپێی بەنانەوە بۆ داناین. هێندەی سەروپێیەکی لای خۆمان بەتام بوو.
چوارباخی ئەسفەهان و چوارباخی سلێمانی:
له زۆربه‌ی شاره گه‌شتیارییه‌كانی دنیا یه‌كێك له شه‌قامه سه‌ره‌كییه‌كانی شاره‌كه كراوه به شوێنی پیاده‌و ئۆتۆمبێل نابێت پیایدا بڕوات، تا رێبواران له ژینگه‌یه‌كی ئارام و گونجاو و بێ تراقیك ده‌رفه‌تی گه‌ڕان و پیاسه‌كردن و چێژوه‌رگرتنیان له جوانی و خزمەتگوزارییە‌كانی ده‌وروبه‌ریان هه‌بێت. له ئه‌سفه‌هانیش شه‌قامێكی سه‌ره‌كی به‌ناوی چوارباخ هەیە چوارباخی عه‌باسی به‌ته‌واوی ته‌رخانكراوه‌و بۆ پیاده‌و ئه‌مه‌ش یارمه‌تیدەرە بۆ سه‌رنجڕاكێشانی گه‌شتیاران و خه‌ڵكی تا به ئاره‌زووی خۆیان پشوو بده‌نو کاتەکانی خۆیانی بەئارامی تێدا بەسەربەرن. زۆربه‌ی شوێنه گه‌شتیاری و مێژووییه‌كانی ئه‌سفه‌هانیش كه‌وتونه‌ته ناوه‌ڕاستی شاره‌كه‌و شه‌قامی چوارباخ به یه‌كه‌مین شه‌قامه‌كانی ئێران له‌قه‌ڵه‌م ده‌درێ كه نزیكه‌ی پێنج كیلۆمه‌ترو نیوه‌و سێ شه‌قامی سه‌ره‌كی یه‌ك به‌دوای یه‌كن كه هه‌رسێكیان ناویان چوارباخه. به‌ڵام لە هەموویان بەناوبانگترو سەرنجڕاکێشتر چوارباخی عه‌باسییه، كه كه‌وتۆته نێوان هه‌ردوو شه‌قامی چوارباخی سه‌روو چوارباخی خواروو، یاخود بەشێوەیەکی تر بڵێین له ناوه‌ندی شارو لە‌نێوان پردی 33 پل و مه‌یدانی ده‌روازه‌ی ده‌وڵه‌ت دایه.
ئه‌م شه‌قامه له سه‌رده‌می شا عه‌باسی سه‌فه‌وی دروستكراوه. كاتێك كه ناوی چوارباخ دێت بۆ ئێمه‌ی خه‌ڵكی سلێمانی راستەوخۆ بیرو خه‌یاڵمان دەچێتەسەر گه‌ڕه‌كی چوارباخ.
رەنگە بۆ کەسێکی خەڵکی سنەش بەهەمان شێوە بێت، چونکە لەوێش گەڕەکێک بەناوی چوارباخ هەیە. یاخود زۆربەمان ناوبانگی شا عەباسمان بەرگوێ کەوتووە، با چیرۆکی چوارباخ و شا عەباس و پەیوەندی بە کوردو سلێمانی و سنەوە بۆ ئێوە بخەینەڕوو.
شا عەباس لە ساڵی 1598 دا پایتەختی سەفەوییەکانی لە قەزوینەوە گواستەوە بۆ ئەسفەهان و چەندین مزگەوتی گەورە و زانکۆ و پرد و کاروانسەرا و گەرماو و باخی تێدا دروستکرد و ئەسفەهانی کرد بە یەکێک لە شارە جوانەکانی جیهان. شەقام و گەڕەکی چوارباخ یەکێک بو لە شەقام و گەڕەکە جوان و قەشەنگەکانی ئەسفەهان.
مێژوو دەڵێ شا عەباس یەکێك لە دیپلۆماسیترین شاکانی مێژووی ئێرانە، بۆ ئەم مەبەستە پەیامی دۆستایەتی بۆ هەڵۆخان نارد و بۆ ئەوەی دەریبخات كە نیاز پاكە و بەو بۆنەیەشەوەوە ناوچەكەی جێهێشتووە و روویكردۆتە ئەسفەهانی پایتەخی دەسەڵاتەكەی.
هەڵۆخانیش كە ئەوكاتە میری گەورەی میرنشینی ئەردەڵان بوو لەبەرامبەردا خان ئەحمەدخانی کوڕی ناردە ئەسفەهان وەک بارمتە بۆ لای شا، بۆ ئەوەی بیسەلمینێت ئەویش راست و پاكە ئەم هەنگاوەش شاعەباسی زۆر دڵخۆشکرد، توانی بەئاسانی كوردەكان رازیبكات لە كاری دیپلۆماسی خۆیدا.
كاتێك خان ئەحمەد خان گەیشتە ئەسفەهان لەلایەن شا عەباسەوە پێشوازیی زۆری لێكرا هەر لە بارەگا و ماڵەكەی خۆیدا گەورە و پەروەردە كرا. ئەودەمە، شا عەباس زۆر گرنگی بە خان ئەحمەد خان دەدا، بۆیە دوای ماوەیەك و لەگەڵ بەهێزبوونی خاندا و بۆ ئەوەی نیازەكانی خۆی كە بریتی بووە لە داگیركردنی كوردستان و سنووری ئەوكاتەی دەسەڵاتی میر كچەكەی خۆی كە ناوی « زەڕین کڵاو» بوو لێ مارە کرد، ئەوەش وەك سەرەتایەك بۆ داگیرکاری فەرمانڕەوایی میر دەگەڕێتەوە.
واته دروستكردنی گه‌ڕه‌كێك له سلێمانی به ناوی چوارباخه‌وه وەک بەیار عومەر ئەڵێت: مێژوەکەی ئه‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌سفه‌هان كه سه‌ره‌تا له‌وێ لە سەردەمی سەفەویەکاندا دروستكراوه؛ له‌ڕێی میری ئه‌رده‌ڵان و ژن و ژنخوازیەوە گواستراوه‌ته‌وه بۆ سنه، له ڕێی میری بابان و وەستاکانی سنەشەوە گواستراوەتەوە بۆ سلێمانی.
خوشکەکەی شا عەباسی سەفەوی، پاش شووکردنی و چونە سنە، هەستی بە غەریبایەتی و دڵتەنگی کردووە و بیری ئەسفەهان و شوێنەوارەکانی کردوە.
بۆ ڕەواندنەوەی هەستی غەریبایەتی و دڵخۆشکردنی هاوسەرەکەی، (خان ئەحمەد خان)ی میری ئەردەڵان فەرمانی کردووە کە (چوارباخ) لە (سنە) دروست بکەن لەسەر شێوازی چوارباخی (ئەسفەهان.)
پاش چەند ساڵێک لە دروستبوونی سلێمانی لە ساڵی 1784 چەندین وەستای بیناسازی سنە هاتوون لە سلێمانی کاریان کردووە. یەکێک لە کارەکانیان دروستکردنەوەی (چوارباخ) بوە لە سلێمانی، لە ساڵی 1840دا لەسەردەمی ئەحمەد پاشای دوا میری باباندا، چونکە سەرسام بوە بە چوارباخی سنە.
پاشان لە شەقامی چوارباخەوە به‌پێ سه‌ركه‌وتین به‌نێو باخێكی گه‌وره و دارچناری به‌رزدا كه تا بڵێی جوان و خۆش هاوشێوه‌ی باخی گشتی سلێمانی بەڵام گەورەتر و بەخزمەتتر. له‌سه‌ر رێشمان ته‌لاری هه‌شت به‌هه‌شت و كۆشكی چل ستوون هەبوو. به‌ڵام ئێمه په‌له‌ی زوو گه‌یشتنمان بوو به مه‌یدانی نه‌خشی جیهان. هه‌ربۆیه دووه‌م وێستگه‌مان مه‌یدانی گه‌وره‌و مێژوویی نه‌خشی جیهان بوو، كه لای هه‌موو كه‌س ناسراوه. پێم باشه لێره‌دا هه‌موو ئه‌و شوێنانه‌تان پێ بناسێنم كه له ئه‌سفه‌هان سه‌ردانمان كرد.
دووه‌مین مه‌یدانی گه‌وره‌ی جیهان
ئه‌م مه‌یدانه له‌ناوجه‌رگه‌ی شاری ئه‌سفه‌هاندایه. ئه‌وه‌ی كه ئه‌م مه‌یدانه له مه‌یدانه‌كانی تر جیاده‌كاته‌وه شێوه لاكێشه‌ییه‌كه‌یه‌تی. به‌ڵێ مه‌یدانی نه‌خشی جیهان دووه‌مین مه‌یدانی گه‌وره‌ی جیهانه. كه درێژییه‌كه‌ی 560 مه‌تر و پانیه‌كه‌ی 60 مه‌تره. نیوه‌ی باری نیوه‌ی جیهانی بوونی ئه‌سفه‌هان وا به‌شانی مه‌یدانی نه‌خشی جیهانه‌وه‌یه. مه‌یدانی نه‌خشی جیهان له سه‌رده‌می شا عه‌باسی سه‌فه‌وی دروستكراوه‌و رێك له‌و كاته‌ی كه شا عه‌باس پایته‌خته‌كه‌ی له قه‌زوینه‌وه بۆ ئه‌سفه‌هان گواسته‌وه، شاری ئه‌سفه‌هان له نوێ دروستكرده‌وه‌و باشترین شاكاره‌كانی بیناسازی جیهانی ئه‌فراند. چێژ له پیاسه‌و رێ رۆیشتنی ئه‌م مه‌یدانەدا هه‌رچه‌ند بڵێم كه‌مم وتووه. ده‌توانیت چه‌ندین سه‌عات له‌م مه‌یدانه به كوچه و كون و كه‌لێنه‌كانی چواردەوریدا كه هه‌مووی دوكان و بازاڕه بگه‌ڕێی و ماندوو نه‌بیت. هه‌ركەس بچێتە ئه‌سفه‌هان و نەچێ بۆ مه‌یدانی نه‌خشی جیهان وه‌كو ئه‌وه وایه ئه‌سفەهانی نه‌دیبێ. چونكه زۆرترین دیده‌نییه‌كانی ئه‌سفه‌هان لەوێیە، ئێمە بۆ خۆمان چێژێکی زۆرمان له سواری ئه‌سپ و عه‌ره‌بانه بینی، به گالیسكه‌ی ئه‌سپه‌كان خولێك به ده‌وری مه‌یدانه‌كه‌دا ڕۆیشتین.
زانکۆی ئەسفەهان یەکێکە لە زانکۆ ناودارەکانی ئێران
ئه‌م مه‌یدانه كۆمه‌ڵێك شوێنه‌واری مێژوویی و تەلاری جۆراوجۆریشی له‌خۆگرتووه، هه‌ربۆیه به سه‌ردانیكردنی ئه‌م مه‌یدانه به تیرێك چه‌ند نیشانێكمان پێکا و به‌شێكی گرنگ له گه‌نجینه‌ی ئه‌سفه‌هانمان بینی. كاتێ ده‌چیته ناو نه‌خشی جیهانه‌وه، ده‌چیته نێو فه‌زایه‌كی جیاواز له شاره‌وه. سه‌مای فواره‌كانی بۆته سه‌ر زاری هه‌موو كه‌س. مناڵەکان لەنێو حەوزە پڕ لە فوارەکەی مەیدانەکەدا کاتێکی خۆشیان بەسەربرد.
راڕەوە جیاوازه‌كانی مەیدانەکەش وایکردوە كه به‌ئاسانی به شوێنه جیاجیاكانیدا دا بسووڕێینه‌وه و چێژ له بینینی جوانییه‌كانی وه‌ربگرین. له دوو گۆشه‌ی ئه‌م مه‌یدانه‌دا دوو مزگه‌وت و له گۆشه‌یه‌كی تریشه‌وه كۆشكێكی بەرچاودەکەوێت.
وەک سلێمانی بە گەزۆ بەناوبانگە
گەزۆی ئەسفەهانی، یەکێکە لە شیرینییە بەناوبانگ و بەتام و چێژەکانی ئێران، مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ 450 ساڵ پێش ئێستا بۆ سەردەمی سەفەوییەکان، ئەسفەهانییەکان لە رووەکێک بەناوی گەزەنگبین دروستی دەکەن.
ئەسفەهانیش وەک سلێمانی بە گەزۆ بەناوبانگە، کە بەدڵنیاییشەوە ئەم پیشەیەش هەر لە کۆنەوە لە ئەسفەهانەوە گوازراوەتەوە بۆ سلێمانی و بەڵام وەستاکانی گەزۆ لە سلێمانی توانیویانە رەنگ و بۆیەکی کوردەوارییانەی بکەن بەبەردا و تایبەتمەندیی خۆیانی پێبەخشن.
مەیدانی نەخشی جیهان یەکێکە لە باشترین شوێنەکانی ئەسفەهان بۆ کڕینی هەموو جۆرە یادەوەرییەکی ناوازەو تایبەت لە خواردن و خواردنەوە، بەتایبەت گەزۆ، پۆلکی، نەبات، هەنگوین.
بازاڕی مسگەرەکانی و کارە دەستییە نایابەکان
لە گوزەرێکی مەیدانی نەخشی جیهاندا بازاڕی مسگەرەکانی ئەسفەهان هەیە، کە بەبینینی یادەوەریمان بردینیەوە بۆ بازاڕی مسگەرەکانی سلێمانی بەتایبەت مامە حەمەی مسگەر کە بەداخەوە ئێستا ئەم پیشەیە لە سلێمانی و کوردستان نەماوە. ماوەیەکی زۆر بەسەیرکردنی کاری مسگەرو وەستاکانیانەوە ڕاوەستاین و لە جوڵەی دەست و پەنجەی رەنگین و سەلیقەی جوانیان وردبوینەوە. مسگەری لەگەڵ هەموو کارە دەستییەکان و کاڵای ناسک و شاکارەکانی ئەسفەهان مسی ئەم شارەش ناوبانگێکی تایبەتی هەیە، کە مێژووی ئەم کارە دەستییە بۆ 5000 ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوە.
ملیلەکاری هونەرێکی جوان و بەنرخ و زۆر ناسکە کە بە مس و زێڕ و زیو بەرهەم دەهێنرێت و ناوبانگێکی باشی هەیە، یەکێکە لە پڕ فرۆشترین کارە دەستییەکان لە ئەسفەهاندا. هونەرمەندانی ئەسفەهان کار لەسەر چەندین کەرەستەی زێڕ و زیو دەکەن وەک: ملوانکە و گوارە، هەروەها لەگەڵ چەندین کەرەستەی ڕازاوەدا وەک: مەنجەڵ و چەندین جوانکاری دیکەی ناو ماڵ.
هەروەها پیشەوەران خشڵ و قاپ و پەرداخ و سوراحی و گوڵدان بە بەردی بچکۆلەی پیرۆزەیی لە شێوەی مۆزایک دەڕازێننەوە، ئەم هونەرە لەسەر مس و زیو و بڕۆنز ئەنجام دەدرێت، نرخەکەی بەپێی ئەو کێش و کانزا و قەبارە و قاڵبانەیە کە لەسەر بەرهەمەکە دروست دەکرێن.
هەڵکۆڵین یەکێکی ترە لە پیشە بەناوبانگەکانی ئەسفەهان، بە یارمەتی چەکوش و قەڵەم کاڵای بەنرخ بەرهەم دەهێنن وەک گۆزە و سندوق بە قەڵەمکاری و هەڵکۆڵین لەسەر مس کانزا و زێڕ و زیو.
کارە دەستییەکانی ئەم شارە ناوبانگێکی جیهانیان هەیە و بینەران سەرسام دەکات، نەخشی مینا کە لەسەر گۆزە و قاپ دەنەخشێنرێت.
عالی قاپ و کۆشکێکی پڕ شکۆی پاشایانی سەفەوی
یه‌كێكی تر له‌دیارترین ته‌لاره‌كان له مه‌یدانی نه‌خشی جیهان كۆشكی عالی قاپووه، كه‌وتۆته به‌ری خۆرئاوای مه‌یدانی نه‌خشی جیهان و به‌رامبه‌ر مزگه‌وتی لوتفوڵڵایه. ڕووی له خۆرهه‌ڵاتی مه‌یدانه‌كه‌یه، ئه‌مه له‌كاتی خۆیدا كۆشكی شا عه‌باس بووه‌و له رابردوودا پێیانوتووه ده‌وڵه‌تخانه‌ی موباره‌كه، له‌ساڵانی 973 تا 977 كۆچی له‌لایه‌ن شاعه‌باسی یه‌كه‌م و له‌دوای گواستنه‌وه‌ی پایته‌ختی سه‌فه‌وی له له قه‌زوینه‌وه بۆ ئه‌سفه‌هان بنیاتنراوه، تا وه‌ك باره‌گای ده‌وڵه‌تی سه‌فه‌وی سودی لێوه‌ربگیرێ. شوێنێكی زۆر دڵگیرو جوانه‌و كاتێ ده‌چیته عالی قاپۆوه به‌ر له هه‌ر شتێك، رازاندنه‌وه زۆر جوانه‌كانی بن میچه‌كان سه‌رنجت راده‌كێشێ.
عالی قاپو له سێ نهۆم پێكهاتووه، كه هه‌ر نهۆمێك خۆی بۆ دوو ژوور دابه‌ش ده‌بێت. به له‌به‌رچاوگرتنی بانی نهۆمی كۆتایی ده‌توانین بڵێن عالی قاپو 7 نهۆمه كه به‌هۆی گۆڕانكارییه‌كان و زیاده‌كاری بیناسازییه‌ه‌وه له هه‌ر لایه‌كه‌وه دیمەنێکی جیاوازی هه‌یه.
مزگه‌وتی شێخ لوتفوڵڵا
هه‌ر له گۆشه‌یه‌كی تری ئه‌م مه‌یدانه مێژووییه‌دا، گومه‌زی جوانی مزگه‌وتێك سه‌رنجی ڕێبواران بۆلای خۆی راده‌كێشێ، چونكه به‌پێچه‌وانه‌ی گشت مزگه‌وته‌كانه‌وه منارەی نیەو تەنیا گومەزێکی گەورەی هەیە.
مزگه‌وتی شێخ لوتفوڵڵا یه‌كێكه له مزگه‌وته تایبه‌ته‌كانی ئێران كه له ده‌ورانی سه‌فه‌وی دروستكراوه‌و ئه‌مڕۆكه وه‌ك یه‌كێ له شوێنه دیده‌نیه‌كانی نه‌خشی جیهانه‌و هه‌وادارێكی زۆری هه‌یه. وه‌ك ده‌ڵێن شێخ لوتفوڵڵا خه‌زوری شاعه‌باسی سه‌فه‌وی بووه، گوڵبه‌هاری كچی هاوسه‌ری شاعه‌باس بووه‌و هه‌ربۆیه شاعه‌باس ئه‌م مزگه‌وته‌ی به‌ناوی شێخ لوتفوڵڵای خه‌زورییه‌وه دروستكردووه‌و هه‌ر خۆیشی كردووه به پێشنوێژی مزگه‌وته‌كه‌و یه‌كه‌مین مزگه‌وته تایبه‌ت بووه به ژنان و جگه له پێشنوێژه‌كه‌ی رێگه به‌هیچ پیاوێكی تر نه‌دراوه بچێته ناوی.
ئه‌م مزگه‌وته به شاكارێكی تەلارسازی و كاشیكاری سه‌ده‌ی یانزه‌هه‌می کۆچی له‌قه‌ڵه‌م ده‌درێت و دروستكردنه‌كه‌ی 18 ساڵی خایاندووه‌و له‌دوای تێپه‌ڕینی ساڵانێكی درێژ، ئێستاش گوڵكارییه جوانه‌كانی ئه‌م مه‌یدانه‌و حه‌وزه پیرۆزه‌ییه‌کەی به فواره به‌رزه‌كانییه‌وه، کەشێکی جوان و دڵگیری بەو ناوە بەخشیوە. كۆمه‌ڵێك كورسی كۆنكرێتی زۆریش له به‌شه جیاوازه‌كانی مه‌یدانه‌كه بۆ پشووی گه‌شتیاران ئاماده‌كراوه‌و ده‌توانیت بۆ خۆت دابنیشی و بڕوانیته جوانیه‌كانی ده‌وربه‌ر. ئێمە دوو ئێوارە لەسەریەک بۆ ماوه‌یه‌كی درێژ و تا درەنگ به ته‌ماشای ئه‌م کەشە ئەتمۆسفیرە ره‌نگاوره‌نگه‌وە ڕاماین و دانیشتین و تێر نەدەبووین.
ئه‌زمونی چه‌ندین سه‌ده مزگه‌وت سازی
ئه‌گه‌ر ئه‌سفه‌هان ته‌نیا بیابانێكی وشك و برینگ بوایه‌و هیچی بۆ دیده‌نی نه‌بوایه، جگه له مزگه‌وتی ئه‌سفه‌هان، ئەوا سه‌ردانی ئەم مزگە‌وتە به‌س بوو بۆ سه‌فه‌ر بۆ ئه‌سفه‌هان. ئەم مزگه‌وتە كه بە مزگه‌وتی جومعه‌ش ده‌ناسرێته‌وه. مزگه‌وتێكه چیرۆكی دروستكردنه‌كه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ سه‌ده‌ی دووه‌می كۆچی و به یه‌كه‌مین مزگه‌وته‌كانی ئیسلام له‌قه‌ڵه‌م ده‌درێ. نمونه‌ی سه‌ره‌تایی ئه‌م مزگه‌وته نمونه‌ی عه‌ره‌بی بوو، پاشان سه‌لجوقیه‌كان گۆڕییان بۆ مزگه‌وتێكی چوار هه‌یوانی.، ئیلخانی، ته‌یموری و سه‌فه‌وییه‌كان و قاجاره‌كانیش هه‌ركام به‌شێكی ئه‌م مزگه‌وته‌یان ته‌واوكرد. هه‌ڵبه‌ته شاكارێكی گرنگ و گه‌وره‌یه.
كۆشكی هه‌شت به‌هه‌شت
ئه‌م كۆشكه‌كه‌ش له خۆرئاوای شه‌قامی چوارباخی عه‌باسیه‌و به كۆشكی هه‌شت به‌هه‌شت به‌ناوبانگه. شوێنی مانه‌وه‌ی دواهه‌مین پادشاكانی سه‌فه‌ویی بووه‌و وه‌ك كۆشكی خێزانی و حه‌رامسه‌رای شا عه‌باس به‌كارهێنراوه له‌ئێستادا كراوه به مۆزه‌خانه‌و گه‌شتیاران سه‌ردانی ده‌كه‌ن، هه‌روه‌ها باخی فراوانی ئه‌م كۆشكه به‌شێكه له باخی گه‌وره‌ی نه‌خشی جیهان كه له ئێستادا كراوه به پاركێكی گشتی بۆ خه‌ڵك. ئه‌م كۆشكه هه‌شت گۆشه‌یه كه چوار ڕووی هه‌یه، له دوو نهۆم پێكدێت. گه‌چ بڕی، ئاوێنه‌كاری و كاشیكارییه‌كانی وێنه‌ی باڵنده‌و ئاژه‌ڵانه‌و دیمه‌نێكی دڵڕفێنی بۆ سه‌ردانیكه‌رانی ڕەخساندووه. به‌چوارده‌وری ئه‌م كۆشكه‌شدا هەمووی كاژو سنه‌وبه‌ری به‌رزو سورەچناری بەتەمەنە. له بەردەمی کۆشکەکەشدا حه‌وزێکی جوان هەیە له مه‌ڕمه‌ڕی به‌ناوبانگ دروستكراوه‌و تەلارسازییه‌كه‌ی به‌جۆرێكه كه ئاو له كونه‌كانییه‌وه وه‌ك مرواری ده‌ڕژێنە نێو حه‌وزه‌کەوە. بەدەوریشیدا گوڵ و گوڵزارو سەوزاییە.
ته‌لاری چل ستوون، چیرۆک گێڕەرەوەی ئەسفەهان
یه‌كێكی تر له‌و شوێنه سه‌مه‌رانه‌ی كه پێویسته سه‌ردانی بكه‌یت، ته‌لاری چل ستونه. کە لەسەردەمی سەفەوییەکاندا باخی سەڵتەنەت و کۆشکی پێشوازی سەرۆک و پادشاکانی جیهان بووە. ئه‌م ته‌لاره کەوتۆتە نزیک مه‌یدانی نه‌خشی جیهان له سەر شه‌قامی ستاندارد، هه‌ر به پیاده له خۆرئاوای نه‌خشی جیهانه‌وه به‌ره‌و ئه‌م كۆشكه ئه‌چیت. له‌سه‌ر رێگه‌و له ده‌وروبه‌ریشدا حه‌وزی ناوه‌ندی ئه‌م باخه، دره‌ختانی به‌رزو بەساڵاچوومان بین. دیمه‌نێك کە سەراسیمەو واقوڕماوی کردین.
به‌ڵام كاتێ ده‌چیته نێو ئه‌م ته‌لاره‌وه به‌دوای چل ستون دا مه‌گه‌ڕێ، له‌به‌رئه‌وه‌ی باڵكۆنی سه‌ره‌كی ئه‌م ته‌لاره له‌سه‌ر بیست پایه‌و ستونی دار وه‌ستاوه كه وێنه‌كانیان له‌نێو حه‌وزی ئاوه‌كه‌ی به‌رده‌می باڵاخانه‌كه ره‌نگده‌داته‌وه‌و به‌مه‌ش وه‌ك چل ستونی دارین ده‌رده‌كه‌ون و هه‌ربۆیه‌شه به چل ستون ناسراوه. ته‌لاری كۆشكه‌كه تێكه‌ڵه‌یه‌كه له هونه‌ری ئێرانی، چینی و فه‌ره‌نسی.
پردی خواجو، هارمۆنیه‌كی بێ هاوتا
پردی خواجو تاكه شاكاری ئه‌سفه‌هان نییه. به‌ڵكو شاكاری بیناسازی پرده‌كانه له سه‌راپای جیهاندا. ئه‌م شاكاره بیناسازییه كه له‌سه‌ر ئاوی زاینده‌رود دروستكراوه. له‌سه‌رده‌می شا عه‌باسی سه‌فه‌وی دروستكراوه. زۆر له‌و كه‌سانه‌ی كه سه‌فه‌ر بۆ ئه‌سفه‌هان ده‌كه‌ن، پردی خواجو و سی و سێ پرد یان لێ تێكه‌ڵ ده‌بێت، به‌ڵام ئاسانترین رێگه بۆ لێك جیاكردنه‌وه‌ی ئه‌م دوو پرده، ئه‌و ته‌لاره‌یه كه له ناوه‌ڕاستی پردی خواجو دایه و پێی ده‌ڵێن بیگەر بیگی. ئه‌م فه‌زا دڵڕفێنه بۆ مانه‌وه‌ی كاتی شاعه‌باس و خانه‌دانی ئه‌و ئاماده‌كراوه‌و جگە لەوەش بۆ به‌ستنه‌وه‌ی دوو گه‌ڕه‌كی خواجو و ده‌روازه‌ی حه‌سه‌ن ئاباد دروستكراوه..
درێژی ئه‌م پرده 133 مه‌ترو پانیه‌كه‌ی 12 مه‌تره. سه‌فه‌ری ئه‌سفه‌هان به په‌ڕینه‌وه له پردی خواجو بێ مانایه‌و به‌دڵنیاییه‌وه شتێكی كه‌مه.
ره‌نگه به‌لاتانه‌وه سه‌یر بێت كه بزانن رووباری زاینده‌رود بۆ ئه‌سفه‌هان ته‌نیا رووبارێك نیه. زاینده‌رود به جۆرێكه شاری كردووه به دوو به‌شه‌وه‌و خه‌ڵكی ئه‌سفه‌هان هه‌ندێ گه‌ڕه‌كه جیاوازه‌كانی ئه‌سفه‌هان به ئه‌مبه‌رو ئه‌وبه‌ری ئاوه‌كه ده‌ناسنه‌وه كه به‌داخه‌وه له‌ئێستادا وشك بووه.
پردی خواجو پێکهاتووە له دوو نهۆم به رازاندنه‌وه‌و كاشیكاری جوان، به‌ڵام ئه‌وه‌ی كه ئه‌م پرده دەکاتە پردێکی بێ وێنەو جیهانی، جۆره بیناسازییه‌كی تاقانه‌یه. ئێمە بەشەو چووینە سەر ئەم پردە، چونکە شه‌وانه تاقه‌كانی ئه‌م پرده ئه‌بنە چراخان و خه‌ڵكی ئه‌سفه‌هانیش شه‌وانی دوورودرێژی هاوین له پاڵ خێزان و دۆستان و ئازیزانیان بۆ دەرکردنی ماندویه‌تی رۆژێكی گه‌رم و پڕ سە‌رقاڵی له كه‌نار پردی خواجو بەسەردەبه‌ن، به‌تایبه‌ت كه هه‌ندێكیان به گۆرانی وتن کەشێكی خۆش ده‌ڕەخسێنن. كه‌شی سه‌وزی ده‌وری پرده‌كه‌ش شوێنێكی خۆش و دڵگیره بۆ پیاسه‌و پشوودان.
33 پرد، درێژترین پردی ئه‌سفه‌هان
سی و سێ پرد كۆنترین پردی زاینده‌رودی ئه‌سفه‌هانەو پیاسه‌كردن له‌سه‌ر پردی 33 پرد ته‌ماشای چواردەوری و هه‌ناسه هه‌ڵكێشان له كه‌نار ئه‌و دره‌ختانه‌ی كه ئۆكسجینی پاك ده‌ده‌ن به سیه‌كانتان، چێژێكی تایبەتی هه‌یه كه له سه‌فه‌ر بۆ هیچ شارێكی تر بۆتان دووباره نابێته‌وه.
33 پرد به 33 ده‌می خۆی و درێژی 295 مه‌تر (دوو ئه‌وه‌نده‌ی درێژی پردی خواجو) كه له‌سه‌ر رووباری زاینده‌روددایه، درێژترین پردی ئه‌سفه‌هانه. له‌راستیدا ئه‌م به‌شه‌ی رووباره‌كه له هه‌موو شوێنه‌كانی تر پانتره، هه‌ڵبه‌ته دەشڵێن كه ئه‌م پرده له‌سه‌ره‌تادا 40 چاوی هه‌بووه كه به تێپەڕینی کات هه‌ندێ له ده‌مه‌كانی كوێر بونه‌ته‌وه‌و وازیان لێ هێنراوه.
33 پردی ئه‌سفه‌هان به فه‌رمانی شاعەباس و لەسەرئەرکی ئه‌ڵڵا وێردی خان سوپاسالاری سه‌رده‌می سه‌فه‌وییه‌كان دروستكراوه. پایه‌كانی ئه‌م پرده مێژووییه یه‌كێكه له پێشكه‌وتوترین و هۆشمه‌ندانه‌ترین پێكهاته‌ی پرده‌كانی جیهان، چونكه ئه‌م پێكهاته‌یه هه‌رچه‌ند زیاتر ته‌ڕی هه‌ڵمژێ، پته‌وتر و قایمتر ده‌بێت. (هه‌ربۆیه ده‌توانین بڵێین كه وشكبوونی ئاوی زاینده‌رود هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی جدییە بۆ سی و سێ پرد و پردی خواجو) سی و سێ پردی ئه‌سفه‌هان، شه‌قامی چوارباخی سه‌روو به چوارباخی عه‌باسی ده‌به‌ستێته‌وه.
گەڕان لە باخێکی سەرسەوزدا
یەکێکی تر لە وێستگەکانی گەشتەکەمان سەردانی باخی باڵندەکان بوو لە بێشەی ناژوان و کە کەوتۆتە خوارووی شارو بە دووری ٤ کیلۆمەتری خۆرئاوای پردی وەحید. لەم باخەدا زیاتر لە 5 هەزار باڵندە لە (130) جۆر باڵندەی جیاوازی تێدایە. کە ژینگەکەیان تەنیا پەیوەست نیە بە ئێرانەوە، بەڵکو باڵندەی زۆر شوێنی وەک: چین، تانزانیا، ئەندۆنیزیاو ئوسترالیاش لەم باخە گەورەدا دەژین. ئێمەش نیوەڕۆیەکی گەرم بە تاکسی خۆمان گەیاندە بەردەم ئەم باخە گەورەو فراوانەو لە دەروازەی پارکەکەوە بە ئەسپ و عەرەبانە تا دەروازەی ناوەوەی باخەکە ڕۆیشتین و ئینجا بە پیاسەو بەنێو سەوزایی و درەختی بەرز بەزدا کە سەریان چوو بوو بەئاسماندا، گەڕاین و چێژمان لە دیمەنە دڵڕفێنەکانی بینی.
كه‌نیسه‌ی ڤانه‌ك
کەنیسه‌ی ڤانه‌ك له شوێنه مێژوویی و ئاینییه‌كانی ئه‌رمه‌نیه‌كانی دانیشتووی ئه‌سفه‌هانە كه له چوار ڕیانی حه‌كیم نیزامی و له گه‌ڕه‌كی جڵفایه. بینای كه‌نیسه‌كه له‌سه‌رده‌می شاعه‌باسی دووه‌م و بورجی ناقوس به‌رامبه‌ر ده‌رگای سه‌ره‌كی به شێوازی ئێرانی و له‌سه‌رده‌می شا سوڵتان حسین دروستكراوه.
لە جوانترین بەشەکانی تەلارسازی لە کەنیسەی ڤانەک، نیگارەکانیەتی لە بەشی ناوەوەی تەلارە سەرەکیەکە. دیوارەکانی ناوەوەی هۆڵی کەنیسەکە گەچکاری کراون و لە سەراپای دیوارەکانی نیگاری بەشکۆ بەرچاو دەکەون. دوو به‌شی چوارگۆشه‌یه، به‌شی یه‌كه‌می سەرگیراوە‌و به‌شی دووه‌می له‌ژێر گومەزەکەدایه كه شوێنێكه بۆ به‌رێوه‌چوونی مه‌راسیم و سروتە مه‌زهه‌بیه‌كان. هه‌روه‌ها ده‌وران ده‌وری گومه‌زی كه‌نیسه‌كه وێنەی چیرۆکی دروستبوونی ئاده‌م و حه‌وایە کە له‌لایه‌ن نیگاركێشه ئه‌رمه‌نیه‌كانه‌وه كێشراوه. تەلارسازی ناوەوەی کەنیسەی ڤانەک لەڕووی تەڵاکاری و جوانکاری و نەخشی سەر دیوارەوە تاقانەیەو نەک تەنیا لە ئێران، بەڵکو لە جیهانیش کەنیسەیەکی ناسراوە لەڕووی تەلارسازییەوە.
نیگارەکانی کەنیسەی ڤانەک دوو بەشن، کە لە بن میچ و قەوس و گومەزو تاقەکانی کێشراون و بەشی یەکەمیان نیگارەکانی سەر بوم و پارچەو تەختەن کە لە میحراب و شوێنەکانی تر هەڵواسراون و بەشی دووەم نیگارەکانی سەر دیوار و پارچە بەردە نەقاشییەکانن.
یەکێک لە نیگارەکانی کەنیسەکە حەوت تەبەقی ئاسمان و بەهەشت و دۆزەخ بە وێنە کێشراوە کە بەجوانترین تابلۆی نیگاری ئەم کەنیسەیە لە قەڵەم دەدرێ.
کاتێ چووینە ئەم هۆڵەوە ویستم هەندێ ڤیدیۆی بگرم ، بەڵام کارمەندێکیان دەستبەجێ وتی فلاشی کامێراکەت بکوژێنەرەوە، هەربۆیە نەمتوانی ڤیدیۆی بگرم.
دواساتەکانی گەشتەکەمان
ئەوانەی کە باسمانکرد تەنیا بەشێکی بچووک بوو لە گەشتێکی خێراو دوو رۆژە بۆ ئەسفەهان کە ئەگەر دەرفەت هەبوایە چەندین شوێنی گرنگ و سەرنج ڕاکێشی تر لە ئەسفەهان هەیە کەمتر نین لەو شوێنانەی ترو گەشتیار پێویستە سەردانیان بکات.
#دۆسێ
