نی رووچی: چین رۆڵێکی کارا لە چاکسازیی و پەرەپێدانی سیستمی حوکمڕانی جیهانیدا دەبینێت

10:11 - 2022-11-27
دیدار
560 جار خوێندراوەتەوە
نی رووچی کونسوڵی گشتی کۆماری میللی چین لە هەولێر

کۆنگرەی 20 پارتی کۆمۆنیستی بە یەکێک لە رووداوە سیاسییە گرنگەکانی ئەمساڵی چین دادەنرێت، لەم کۆنگرەیەدا کۆمەڵێک بڕیاڕی گرنگی سیاسیی و ئابووریی و فەرهەنگی درا، هەروەها بەشێک لەو بڕیارانەش، پەیوەندییان بە جیهانەوە هەیە. بۆ زیاتر ئاشنا بوون بە بڕیارەکانی کۆنگرەی 20 ی پارتی کۆمۆنیستی چین، ئەم دیدارە تایبەتەمان لەگەڵ بەڕێز نی رووچی، کونسوڵی گشتی کۆماری میللی چین لە هەولێر کرد.

سازدانی: ئەردەڵان عەبدوڵڵا

*گرنگی بیستەمین کۆنگرەی نەتەوەیی پارتی کۆمۆنیستی چین و کاریگەرییەکانی لەسەر جیهان لە داهاتوودا چییە؟
-بیستەمین کۆنگرەی نەتەوەیی پارتی کۆمۆنیستی چین، کۆبوونەوەیەکی زۆر گرنگە کە لە کاتێکی هەستیاردا بەڕێوە دەچێت، کە تەواوی پارت و گەلی چین، دەست بە گەشتێکی نوێ دەکەن بۆ بنیاتنانی وڵاتێکی نوێخوازی سۆشیالیستی گشتگیر و رێپێوان بەرەو ئامانجی سەدەی دووەم، کە بریتییە لە بنیاتنانی چین وەک وڵاتێکی گەورە و ئاوەدان و بەهێز و دیموکراسی و پێشکەوتووی کەلتووریی و هاوسەنگ و جوان، تا سەدەمین ساڵیادی دامەزراندنی کۆماری چینی میللی لە ساڵی 2049. ئەم کۆنفرانسە بەڕوونی پرسە سەرەکییەکانی وەک ئامانج و ئاڕاستەی پارتی کۆمۆنیستی چین خستەڕوو. بۆیە دەڵێین ئەم کۆنفرانسە بڕگەیەکی گرنگە لە پڕۆسەی بەدیهێنانی نوێبوونەوەی گەورەی نەتەوەی چین.
سەبارەت بە کاریگەرییەکانی لەسەر کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، یەکەمیان: کۆنگرێس دووپاتی کردەوە، کە چین هەمیشە پابەند بووە بە بەرەوپێشبردنی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی خاوەن داهاتوویەکی هاوبەش بۆ مرۆڤایەتی و بە توندی پابەندە بە سیاسەتێکی دەرەوەی ئاشتیخوازانەی سەربەخۆ و نۆرمە بنەڕەتییەکانی پەیوەندیە نێودەوڵەتیەکان. دووەمیان: دووپاتکردنەوەی ئەوەی کە کەیسی پارتی کۆمۆنیستی چین، بەشێکی گرنگی کەیسی هەموو کۆمەڵگەی مرۆڤایەتییە. رێبازی نوێخوازی چین، بژاردەیەکی نوێ بۆ وڵاتانی تازەپێگەیشتووی جیهان دەڕەخسێنێت، کە دەیانەوێت گەشەپێدان خێراتر بکەن و لەم نێوەندەدا سەروەریی و سەربەخۆیی خۆیان بپارێزن.

*گرنگی کۆنگرەکە بۆ دیپلۆماسی وڵاتانی گەورە بە تایبەتمەندی چینی چییە؟
-بیستەمین کۆنگرەی نەتەوەیی پارتی کۆمۆنیستی چین، کۆنگرەی بەرزکردنەوەی ئاڵاکەمان و کۆکردنەوەی هێزمان و پێشکەوتن بە یەکگرتوویی بوو. لە رووی دیپلۆماسیەوە، کۆنگرە ئاڵای بەرەوپێشبردنی ئاشتی و گەشەپێدانی جیهانی و بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی مرۆیی بە داهاتوویەکی هاوبەشەوە بەرز کردەوە. نەخشەڕێگەیەکی گەورەی کێشاوە و رێڕەوی دیپلۆماسی وڵاتە گەورەکانی بە تایبەتمەندی چینی لە گەشتێکی نوێدا هێڵکاری کردووە.
کۆنگرە جەخت لەوە دەکاتەوە کە چین هەمیشە پابەند بووە بە ئامانجەکانی سیاسەتی دەرەوەی خۆی کە بریتین لە: بەرزڕاگرتنی ئاشتی جیهانی و پێشخستنی گەشەپێدانی هاوبەش، هەروەها تایبەتە بە پێشخستنی کۆمەڵگەیەکی مرۆیی خاوەن داهاتوویەکی هاوبەش. چین لە پەیڕەوکردنی سیاسەتی دەرەوەی سەربەخۆ و ئاشتیخوازدا بە توندی دەمێنێتەوە و هەمیشە لەسەر بنەمای شایستەیی خۆیان هەڵوێست و سیاسەتی خۆی لەسەر پرسەکان یەکلاییکردووەتەوە. چین پابەندە بە پێنج بنەماکەی پێکەوەژیانی ئاشتیانە لە بەدواداچوونی دۆستایەتی و هەماهەنگی لەگەڵ وڵاتانی دیکە. پابەندە بە سیاسەتی نیشتمانیی بنەڕەتی خۆی کە بریتییە لە، کرانەوە بەڕووی جیهانی دەرەوەدا و ستراتیژییەکی سوودمەندبوونی دوولایانە پەیڕەو دەکات لە کرانەوە. 
چین رۆڵێکی کارا لە چاکسازیی و پەرەپێدانی سیستمی حوکمڕانی جیهانیدا دەبینێت و کاردەکات بۆ ئەوەی حوکمڕانی جیهانی دادپەروەرتر و یەکسانتر بێت. چین لە دڵەوە داوا لە هەموو وڵاتان دەکات، کە بەها هاوبەشەکانی مرۆڤایەتی ئازیز کە بریتین لە: ئاشتی، گەشەپێدان، دادپەروەری، یەکسانی، دیموکراسی و ئازادی، یەکخستنی هێزەکانیان بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەموو جۆرە ئاستەنگێکی جیهانی. کۆنگرە رەزامەندە لەسەر ئەوەی کە لە دەستووری حزبدا، لێدوانەکانی راگرتنی بەها هاوبەشەکانی مرۆڤایەتیی ئازیز و پێشخستنی بنیاتنانی جیهانێکی کراوە، گشتگیر، پاک و جوان کە چێژ لە ئاشتییەکی بەردەوام و ئاسایشی گشتگیر و خۆشگوزەرانی هاوبەش و،،، هتد وەربگرێت. هەروەها پابەندبوون بە پێشخستنی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی مرۆیی خاوەن داهاتوویەکی هاوبەش و سەرکردایەتیکردنی لێشاوی پێشکەوتنی مرۆڤایەتی.

*گرنگی دووبارە هەڵبژاردنەوەی  شی جینپینگ وەک سکرتێری گشتی کۆمیتەی ناوەندی پارتی کۆمۆنیستی چین چییە؟
-یەکەم دانیشتنی پلینۆمی کۆمیتەی ناوەندی بیستەمی پارتی کۆمۆنیستی چین سەرکردایەتییەکی ناوەندی نوێی هەڵبژارد کە هاوڕێ شی جینپینگ سەرەکیترینیان بوو. ئەمە گەورەترین دەستکەوتی کۆنگرەیە کە بەتەواوی گوزارشت لە کۆدەنگی فراوان و ئیرادەی هاوبەشی تەواوی حزب و گەلی چینی هەموو کۆمەڵە نەتەوەکان دەکات. شی جینپینگ بیری سۆشیالیزم بە تایبەتمەندی چینی بۆ سەردەمێکی نوێ، کە لەسەر بنەمای گونجاندنی بنەما سەرەکییەکانی مارکسیزم لەگەڵ واقیعە تایبەتەکانی چین و کەلتووری تەقلیدی وردی چینی دامەزراوە، سنوورێکی نوێی لە گونجاندنی مارکسیزم لەگەڵ چوارچێوەی چینی و پێداویستییەکانی گەلی چینی کردەووە. چین بە تەواوی بیرکردنەوەکە جێبەجێ دەکات و پابەند دەبێت پێیەوە بۆ ماوەیەکی دوورودرێژ. بە سەرۆکایەتی سکرتێری گشتی شی جینپینگ و لە ژێر رێنمایی بیری شی جینپینگ دەربارەی سۆشیالیزم بە تایبەتمەندییە چینییەکانەوە بۆ سەردەمێکی نوێ، چین دەرفەتەکان دەقۆزێتەوە بۆ بەدیهێنانی ستراتیژی و ئامانجەکانی گەشەپێدان کە لەلایەن کۆنگرەی نیشتمانی بیستەمی پارتی کۆمۆنیستی چین دانراون لە بەرامبەر هەموو مەترسی و بەرەنگارییەکاندا.

*ئایا چین بەردەوام دەبێت لە بەهێزکردنی هەماهەنگی دەستپێشخەری پشتێنە و رێگە (BRI)؟
-لە ساڵی 2013 دا، سەرۆک شی جینپینگ گرنگی دەستپێشخەری پشتێنە و رێگەی خستەڕوو. لە ماوەی نۆ ساڵدا، هەماهەنگی پشتێنە و رێگە، بنەمای راوێژکاری بەرفراوان و بەشداری هاوبەش و سوودی هاوبەشی پشتڕاستکردووەتەوە، هەمیشە پابەند بووە بە دیدگای هەماهەنگی کراوە و سەوز و پاک و هەوڵی بەدەستھێنانی گەشەپێدانی بەردەوامی ئاست بەرزی داوە، كە جەخت لەسەر گەل دەكات. بە ئەنجامی بەهێز و گرنگ، دەستپێشخەری پشتێنە و رێگە بۆتە سوودێكی گشتی نێودەوڵەتی بەناوبانگ و سەکۆیەک بۆ هەماهەنگی نێودەوڵەتی.
تا کۆتایی مانگی ئابی 2022، قەبارەی بازرگانی کاڵا لە نێوان چین و هاوبەشەکانی پشتێنە و رێگەدا گەیشتە نزیکەی 12 تریلیۆن دۆلار، وەبەرهێنانی راستەوخۆی نادارایی لە چینەوە بۆ وڵاتانی هاوبەش 140 ملیار دۆلاری تێپەڕاند. تا کۆتایی ساڵی 2021،  کۆمپانیا چینییەکان زیاتر لە 43 ملیار دۆلار وەبەرهێنانیان لە ناوچەکانی هەماهەنگی ئابووریی و بازرگانی دەرەکی لە وڵاتانی هاوبەشدا كردووە و زیاتر لە 340 هەزار هەلی کاری ناوخۆیییان رەخساندووە. 
ئەنجامە بەرهەمدارەکانی نۆ ساڵی رابردوو نیشان دەدەن ،کە هەماهەنگی پشتێنە و رێگە فەزای نوێی بۆ گەشەی ئابووری جیهانی کردۆتەوە و بەشدارییەکی نوێی لە بژێوی خەڵک لە هەموو وڵاتان کردووە. چین بەپەرۆشەوە ئامادەیە بۆ كاركردن لەگەڵ هەموو هاوبەشەکانی بۆ پێشخستنی پەرەپێدانی کوالیتی بەرزی دەستپێشخەری پشتێنە و رێگە، هێشتنەوەی جیهان بە پەیوەندییەكی گرێدراو، کراوە و گشتگیر نەک دابەشکراو، داخراو یاخود سنووردار و بەشدارییکردنی زیاتر لە گەشەپێدانی هاوبەشی هەموو وڵاتان.

هەڵوێستی چین لەسەر پرسی تایوان چییە؟
پرسی تایوان کاروباری ناوخۆی چینە. هەڵوێستی چین سەبارەت بە چارەسەرکردنی پرسی تایوان جێگیر و روونە. ئێمە هێشتا پابەندین بە بنەمای بنەڕەتی دووبارە یەکگرتنەوەی ئاشتیانە و یەک وڵات، دوو سیستم و ئامانجمان ئەوەیە بە ئەوپەڕی دڵسۆزی و هەوڵدان كاربكەین بۆ بەدیهێنانی دووبارە یەکگرتنەوەی ئاشتیانە. لە هەمانكاتدا، هەوڵی بەردەوامی ئەجێندای جوداخوازی بۆ «سەربەخۆیی تایوان» بە توندی شکست پێدەهێنین و بەرپەرچدانەوەی دەستێوەردانی هێزی دەرەكی و سەروەریی و یەکپارچەیی خاکی خۆمان دەپارێزین. 

*هەڵوێستی چین لەسەر پرسی ئۆکرانیا چییە؟
-هەڵوێستی چین لەسەر پرسی ئۆکرانیا جێگیر و روونە. ئێمە پێمانوایە کە پێویستە رێز لە سەروەری و یەکپارچەیی خاکی هەموو وڵاتان بگیرێت، پێویستە رەچاوی ئامانج و بنەماكانی بەیاننامەی نەتەوە یەکگرتووەکان بکرێت،  نیگەرانییە ئەمنییەکانی رەوای هەموو وڵاتان بە جددی وەربگیرێت.  پێویستە پشتگیری لە هەموو هەوڵەکان بۆ گەیشتن بە چارەسەرێكی ئاشتیانە بۆ قەیرانەکان بکرێت. چین وەک وڵاتێکی سەرەکی بەرپرسیار، هەمیشە پابەند بووە بە پێشخستنی دانوستانەکانی ئاشتی. ئێمە هەرگیز تەماشاكەر نین، هەرگیز سووتەمەنی بۆ ئاگرەکە زیاد ناکەین، هێشتا سوود لە قەیرانەکە وەردەگرین. ئێمە هەمیشە لە پاڵ ئاشتیدا دەوەستین و بەردەوام دەبین لە بینینی رۆڵێكی بنیاتنەر لە پێناو هێورکردنەوەی دۆخەکەدا.

*پەیوەندییە سیاسی و ئابوورییەکانی نێوان چین و عیراق بە هەرێمی کوردستانیشەوە چۆنە؟
-چین و عیراق هاوبەشی ستراتیژین و بێگومان هەرێمی کوردستانی عیراقیش بەشێکە لەو هاوبەشییە ستراتیژییە. پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی كوردستان و زۆر لایەنی سیاسی دیکەی هەرێمی کوردستان پەیوەندی دۆستانە لەگەڵ پارتی کۆمۆنیستی چین دەپارێزن. من پێموایە بیستەمین کۆنگرەی نەتەوەیی پارتی کۆمۆنیستی چین، دەرفەتێکی باشە بۆ بەرزکردنەوەی ئاڵوگۆڕ و فێربوونی هاوبەشی نێوان هەردوولا.
لە بواری ئابووریشدا، چین بەشێوەیەکی چالاکانە هانی کۆمپانیا چینییەکان دەدات بۆ بەشدارییکردن لە بنیاتنانی ئابووری هەرێمی کوردستان عیراق. جگە لە هەماهەنگی پیشەسازیی و کشتوکاڵی لە بوارە نەریتییەكاندا، ئێمە توانا لە وزەی نوێبووەوە، پاراستنی ژینگە، بەرەنگاربوونەوەی بیابانبوون، سەرچاوە ئاوییەکان، گەشتیاری، گواستنەوە و پەیوەندییەكان و بوارەکانی دیکەش دەبینین. ئێمە باوەڕمان وایە كە ئایندەی هەماهەنگی ئابووری نێوان هەردوولا گەشاوەیە.

*یەکێتیی نیشتیمانیی کوردستان بایەخێکی زۆر بە پەرەپێدانی پەیوەندییەکانی لەگەڵ پارتی کۆمۆنیستی چین و گەلی چین دەدات. چۆن سەیری پەیوەندیی نێوان پارتی کۆمۆنیستی چین و یەکێتیی نیشتیمانیی کوردستان دەکەن؟
-سکرتێری گشتی شی جینپینگ ئاماژەی بەوە کردووە، کە پێویستە لایەنە سیاسییەکان لە وڵاتانی جۆربەجۆر، متمانەی هاوبەش و گفتوگۆ و هەماهەنگیی هاوبەش بەهێز بکەن. پارتی کۆمۆنیستی چین ،پابەندە بە پراکتیزەکردنی خواست و ئەرکی رەسەنی پارت و پەیامەکەی، ئاڵوگۆڕی ئەزموون لە حوکمڕانی حزب و دەوڵەت لەگەڵ لایەنە سیاسییەکان لە سەرانسەری جیهان،  کارکردن لەگەڵیان بۆ پێشخستنی شارستانییەتی مرۆیی و پێشکەوتن پێکەوە، لەنێو ئەو حزبانەشدا یەکێتی نیشتیمانی کوردستانە.
پارتی کۆمۆنیستی چین و یەکێتی نیشتیمانی کوردستان ئاڵوگۆڕی دۆستانە وەک نەریتێکی مێژوویی دەپارێزن. مام جەلال تاڵەبانی، دامەزرێنەر و سکرتێری گشتی یەکێتیی نیشتیمانیی کوردستان، یەکەم سەرۆک کۆماری عیراق بوو کە سەردانی چینی کرد لە دوای دامەزراندنی پەیوەندی دیپلۆماسی نێوان هەردوو وڵات، بەشدارییەکی گەورەی لە ئاڵوگۆڕ و هەماهەنگی نێوان هەردوولادا کرد. پارتی کۆمۆنیستی چین ئامادەیە پەرەی زیاتر بە پەیوەندی دۆستانە لەگەڵ یەکێتیی نیشتیمانیی کوردستان    بدات و ئاڵوگۆڕی پارتەکان لە نێوان یەکتردا پتەوتر بکاو پێکەوە کار بکەن، بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەموو جۆرە ئاستەنگێکی جیهانی.

بابەتە پەیوەندیدارەکان