د. السید ولد أباه
و: ئیسماعیل كوردە
19ی فێبرایەری 2021 لە پاریس هەواڵی مەرگی رۆژنامەنووس و نووسەری فەیلەسوف «جان دانیال»ی تەمەنی سەرو 100 ساڵ راگەیەنرا. لە سییەکانی سەدەی رابردووەوە هەمیشە ئاڕاستە و بۆچوونە كەسی و پیشەییەكانی دانیال، بە ئاڕاستە و بۆچوونە سیاسیی و فیكرییەكانیەوە گرێ دەدران.
جوویەکی ئەفریقی
دانیال، لە خێزانێكی جوو لە جەزائیر لەدایك بوو، سەرەتای گەنجێتی لەوێ ژیا بوو، فەلسەفەشی لە دواناوەندییەكانی ئەوێ خوێندبوو، وەك وەفایەكیش بۆ یادەوەرییەكانی خۆی هەمیشە حەزی دەكرد بڵێت، كەسێكی فەرەنسی باشووری ئەفریقیایە و بە شێوازی تایبەتی خۆشی جووە. دانیال داكۆكی لە سەربەخۆیی وڵاتانی خۆرئاوای عەرەبی دەكرد و پەیوەندیی باشی لەگەڵ سەركردەی بزووتنەوە نیشتیمانیەكانی ئەو وڵاتانە هەبوو. پەیوەندیەكی تایبەتیشی لەگەڵ شا حەسەنی دووەم و سەرۆك حەبیب بۆرقێبە هەبوو.
رۆژنامەنووسیی و فەلسەفە
ئەگەرچی جان دانیال تەنها وەك رۆژنامەنووس و نووسەر خۆی دەناساند و ژیانی بۆ ئەو پیشەیە تەرخان كردبوو، لە هەردوو گۆڤاری «ئیكسپرێس»و «نۆفل ئۆپسەرفاتور»یش كاری دەكرد، بەڵام لە راستیدا دانیال، دوایین كەسی ئەو نەوەیەی رۆشنبیران بوو كە لە رێگەی نووسینە رۆژنامەوانیەكانیانەوە، «بە پێی دەستەواژە كانتیەكە» بەرپرسیارێتی «بەكارهێنانی عەقڵی گشتیان « پیادە دەكرد.
شتێكی لە خۆڕاش نییە، كە سەرهەڵدانی رۆژنامەوانی راوبۆچوون، هاوكاتی سەرهەڵدانی خودی رۆشنبیرە، مەبەستیش لێی ئەو شێوە بیرمەندەیە كە چالاكییە تیۆرییەكانی لە رێگەی ئامڕاز و شێوازی گوزارشتكردنی گشتییەوە و بەپێی ئەو پابەندییە ئەخلاقیانە پیادە دەكات، كە پێی وایە فیكر یان هزر بەرپرسیارێتیەكی گەردوونیی و ئەركێكی بەهادارانەیە.
ئەو ئاڕاستەیەش لە خودی كانتەوە دەست پێدەكات، كاتێك وتارە بەناوبانگەكەی بەناونیشانی «رۆشنگەری چییە؟» لە رۆژنامەیەكی بەرلین دەنووسێت. مێشێل فۆكۆش پێی وایە ئەو وتارەی كانت، سیمایەكە بۆ وەرچەرخانی جەوهەریانە لەبواری نووسینی فەلسەفی و هەروەها لە بارەی دەلالەتی فەلسەفیانە، كە لە توێژینەوەی میتافیزیكیانەوە بۆ پڕۆسەی مێژوویی لەبارەی ئێستاو تێگەیشتن لێی گۆڕاوە.
لەسەر زاری هیگڵی فەیلەسوفی بەناوبانگی ئەڵمانیش باس دەكرێت كە وتوویەتی: خوێندنەوەی رۆژنامەكان بۆ كەسی فەیلەسوف وەك «نوێژی بەیانیان» وایە، مانای ئەو دەستەواژەیەش ئەوەیە، بوونی پەیوەندی لەگەڵ رووداوی رۆژانە و بەدواداچوونی، بۆتە پێویستییەكی پڕۆسەی فەلسەفەكاری.
دۆزی جوو
لە كاتێكدا ئەو بابەت و دۆزە ئەخلاقیە گەورەیەی بۆتە مایەی سەرقاڵی رۆشنبیرانی ئەوروپا ئەوەیە كە بە »دۆزی جوو» دەناسرێت، ئەو دۆزەی هەر لە دادگاییە بەناوبانگەكەی «دریفۆس» لە كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدەو دواجاریش پاش چەندین دەیە لە رووداوەكانی هۆلۆكۆستی سەردەمی نازیزم، بۆتە جێی گرنگیدانی بیرمەندانی دەستەبژێر.
دۆزی جوو، بەشێوەیەكی تیۆریی و بەهاگەراییانەی ئاڵۆزەوە، لەلایەن ئەو بیرمەندانەش خراوەتەڕوو كە بە رەگەز جوو بوون، لەوانەش ماركس و فرۆید و هانا ئارێنت و سارتەر..بەو پێودانگەی رەخنەكانیان لەبارەی بیرۆكەی جیاكاری بەرامبەر جووەكان، بەهۆی باكگراوندی ئایینی و نەتەوەییانەوەی خۆیانەوە بووە، لەلایەكی دیكەوەشەوە پێیانوابوو سیاسەتەكانی دژ بە جوو بەهۆی تایبەتمەندی خودی جووكانەوەیە، چونكە تایبەتمەندییەكەیان بۆتە هۆی پاساوێك بۆ پەراوێزخستن و راگواستن و جینۆسایدكردنیان و رەتكردنەوەی پێدانی مۆركێكی مرۆییانەی گەردوونی بە دۆزە رەواكەیان.
لەبارەی تێڕامانەكانی سەبارەت بە دۆزی جوو كە لە ساڵی 1946 بڵاوبۆتەوە، سارتەر دەڵێت: من ئەو جووەم، كە پێموایە دوایین كەسی جووم، لێرەدا مەبەستم لە سەختییەكانی بەردەم تێكەڵاوبوونی جووەكانە بە شوناسە نیشتمانی و كۆمەڵگەكەیان. ئەوەش روونە كە ئایدیۆلۆژیای زایۆنیزم، ئەو قەیرانی تێكەڵاوبوونەیان لەپێناو ئەفراندنی شوناسی نەتەوەیی دیاسپۆرای جوو بەكارهێناوە، كە سەر بە نەتەوەو نیشتمانی زۆر جیاواز و ناتەبان.
ئیسرائیل
جان دانیال باسی ئەوە دەكات كە لە ساڵانی پەنجاكان پرسیاری لە «بن گۆریۆن»ی دامەزرێنەری ئیسرائیل كردووەو پێی وتووە: ئایا لەڕووی تێڕوانینی ئایینیەوە، باوەڕی بەو پەیمانە خوداییە هەیە كە بە گەلی جوو دراوە؟ وەڵامی داوەتەوەو وتوویەتی: موسای پێغەمبەر «سەرزەمینی وادەپێدراوی» نەدیووە، بەڵام دایمەزراند! هەروەها بن گۆریۆن بە شێلگیرییەوە ئەوەشی گوت، ئەگەر لە نێوان هەڵبژاردنی خاك و ئاشتیدا سەرپشك بكرێم، ئاشتی هەڵدەبژێرم، چونكە هەست بەسەختی گونجاندنی دەوڵەتێكی نوێ لەگەڵ دەورووبەرەكەی لە خۆرهەڵاتی ناوین دەكەم.
هەر ئەمەش وایكرد جان دانیال بگاتە ئەو باوەڕەی پشتیوانی لە ئاڕاستەی دانوستانی نێوان عەرەب و ئیسرائیل بكات. لە ساڵەكانی دوایی تەمەنیشیدا پێیوابوو ترسناكترین شت كە رووبەڕووی ئیسرائیل دەبێتەوە، گۆڕانی مەیلی زایۆنیزمیە لە ئایدیۆلۆژیایەكی عەلمانی سۆشیالیستیەوە بۆ مەیلێكی توندڕەوانەی ئایینیانە و هەمان ئەو شێوازی چەوساندنەوەو جینۆسایدە بەكاربهێنێت كە دژ بەخودی جووەکان کراوەو دواجار ببێتە هۆی ئەوەی بە روانگەیەكی دوژمنكارانەوە لەلایەن خەڵكی ئەوروپاوە سەیری «دۆزی جوو» بكرێت.
جاك درێدا
جان دانیال لەو تێڕوانینەیدا لە جاك درێدای هاوڕێی نزیكە، كە فەیلەسوفی هەڵوەشانەوەگەرای بەرەگەز جووە، وەك ئەویش لە جەزائیری سەردەمی «فەرەنسا» لەدایك بووە، درێدا لە بۆچوونە رەخنەییەكەیدا لەبارەی پرسیاركردن لەمەڕ «شوناسی جوو بوون» دەڵێت: دۆخی ئێستای ئیسرائیل بۆتە هۆی ئەوەی پێكهاتەی جووەكان ئاڵۆز بێت ئەمەش دۆخەكەی بۆ شێوە داگیركارییەكی كلاسیكیانە گۆڕیوە، مەترسیەكەش ئەوەیە دۆخەكە ببێتە هەڕەشە بۆسەر ئایندەی مرۆڤی جوو، لەكاتێكدا پێشتر وەك قوربانییەكی بێوێنە سۆزی مرۆڤایەتی هاوچەرخی بۆخۆی راكێشابوو.
بەر لە دوو ساڵ، دانیال دوا دەقەكانی خۆی بە بۆنەی یادی حەفتا ساڵەی دامەزراندنی ئیسرائیل نووسی‌و لە بەرامبەر ئەو دۆخەی لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست هەیە، بێزاریی و پەستی خۆی دەربڕیبوو، ئاماژەی بەوە دابوو كە خۆرهەڵات تووشی كارەساتی زۆر بووەو وای لێهاتووە ئاشتی تێیدا ببێتە هیوایەكی دوور. ئەوەی دانیالی زۆر پەست‌و توڕە كردبوو، نەبوونی كەسانی رۆشنبیری جوو بوو، كە گرنگی بە دۆخی كارەساتباری فەلەستینیەكان بدەن، بەپێچەوانەوە ئەمڕۆ زۆربەی رۆشنبیران بەرەو بۆچوونی راستڕەوو مەیلی توندئاژۆ رۆیشتوون.
ئەوەی دانیال دەیویست بیڵێت ئەوە بوو، نموونەی رۆشنبیر لە ئەوروپادا هاوشانی دۆزی جوو رۆیشتووەو ئەمڕۆش كۆتایی كەسی رۆشنبیر لەو رووە فیكریی و رۆشنبیرییە جیانابێتەوە، كە پەیوەندیی بە بەرپرسیارێتی ئەخلاقیانەی بیرمەندەوە هەیە و واپێویست دەكات لەگەڵ قوربانیانی فەلەستین بوەستێتەوە.
سەرچاوە:
www.bilarabiya.net
