د. السید ولد أباە
و: ئیسماعیل كوردە
لە گفتوگۆكردنێكدا لە بارەی ململانێی ئێستای ئۆکرانیا، لەگەڵ وەزیری دەرەوەی یەكێك لە وڵاتە سەرەكییەكانی ئەوروپا، گفتوگۆكاران باوەڕیان وابوو لە هەنووكەدا دێوەزمەی هەڵوەشانەوە و داڕمان باڵی بەسەر كیشوەری ئەوروپادا كێشاوە و پێشبینی كۆتاییهاتنی سەردەمی ئەو ئاشتیی و بوژانەوەیە دەكرێت، كە هەر لە كۆتایی هاتنی جەنگی دووەمی جیهانەوە ئەو ناوچەیە بەخۆیەوە دیوە. هەندێك لە سەركردەی وڵاتە ئەوروپاییەكانیش لەوە دوودڵ نەبوون، كە كۆتایی سەردەمی خۆشبژێویی و زۆروزەوەندی لە وڵاتەكانیان رابگەیەنن، ئەمەش دوای ئەوە دێت كە دەستكەوتنی وزەی هەرزان كەوتۆتە ژێر هەڕەشە و قێزەونی و لێكەوتەكانی جەنگ، نەك هەڕەشە لەوڵاتانی نزیك لە مەیدانی شەڕەكە دەكەن، بەڵكو كاریگەرییان بەسەر دوورترین وڵاتیشەوە هەیە.
جاك ئاتالی
«جاك ئاتالی» فەرەنسی، كە بیرمەندێكی سیاسییە، لە میانەی تێڕوانینە رەشبینانەكەییەوە لەوەش دوورتر دەڕوات، تا ئەو رادەیەی هۆشداری لە بارەی داڕمانی یەکێتیی ئەوروپا و كۆتایی دراوی یەكگرتووی ئەوروپا «یۆرۆ» و هەڵگیرسانی جەنگێكی نوێ لە نێوان ئەڵمانیا و فەرەنسا دەدات. لەوانەیە ئێمە لەگەڵ ئەو بۆچوونە رەشبینانەی «ناتالی»دا نەبین، بەڵام ئەو راستییەی ناتوانین خۆمانی لێ بدزینەوە ئەوەیە، كە وڵاتە سەرەكییەكانی ئەو كیشوەرە «بەریتانیا و ئەڵمانیا و فەرەنسا» ئێستا بە دەست قەیرانی ئاڵۆزی ئابووریی و سیاسی و ستراتیژی ناوخۆییەوە دەناڵێنن، كە بێگومان رەنگدانەوەی بەسەر پێكهاتە و هاوسەنگی لە كیشوەری ئەوروپادا دەبێت.
بەریتانیا
با لە بەرتانیاوە دەست پێبكەین، كە لە ساڵی 2016 لە یەکێتیی ئەوروپا چووە دەرەوە، وەك ئەوەی لە سەدەی 18یشدا خۆی لە هاوكێشەی كلاسیكی ئەوروپا جیاكردەوە و روویكردە داگیركردنی دەریاكان و كۆنتڕۆڵكردنی رێڕەو و دەروازە بازرگانییە نێودەوڵەتییەكان، بۆ جاری دووەمیش لە دوای جەنگی دووەمی جیهانەوە، خۆی لە جیۆپۆلۆتیكای كیشوەری ئەوروپا جیاکردەوە و هاوپەیمانیی لەگەڵ ئەمریكادا بەست.
بریكسێت
ئێستا بەریتانیا بەهۆی «بریكسێت»ەوە بە دەست قەیرانێكی ئاڵۆزی ناوخۆییەوە دەناڵێنێت و كشانەوەكەی بەشێوەیەكی نەرێنی كاریگەریی خستۆتەسەر بواری ئابووری وڵاتەكە، ئەمەش بەهۆی پەیوەندیی ئۆرگانیكیانەی ئابووری بەریتانیا و هاوبەشكاری لەگەڵ ئەوروپادا، هەروەها بەشێوەیەكی نەرێنی كاریگەری بەسەر سروشت و یەكپارچەیی شانشنی بەریتانیاوە هەیە، چونكە دۆخەكە بۆتەهۆی سەرهەڵدانەوەی مەیلی سەربەخۆیی لە سكۆتلەندا و ئێرلەندای باكوور. بژاردەی «بەریتانیای جیهانگەرای بەریتانیا-global Britain»ش، سەركەوتوو نەبوو، كە بیرۆكە و بەرجەستەی «بۆریس جۆنسن»ی سەرۆك وەزیرانی پێشوو بوو، پلانەكەش بۆ گێڕانەوەی پێگەی هێزی ستراتیژی بەریتانیا بوو، لەپێناوی دۆزینەوەی ئەڵتەرناتیڤێك لەبەرامبەر بژاردەی ئەوروپیانە، پلانەكەش فراوانكردنی دەسەڵاتەكەی بوو بەرەو ئاسیا، لە رێگەی هەردوو زەریای هیندی و زەریای ئارامەوە.
لەو دواییەدا گاڵتەوگەپ-ێك لە لەندەن بەسەر زمانی خەڵكەوەیە و دەڵێن: سەرۆكی حكومەتی دەستلەكاركێشاوە «لیز ترەس» تەنها لە 40 رۆژدا، شاژن و پاوەندی ئیستەرلینی و پارتی پارێزگارانی لە گۆڕنا و ئەوجا دەسەڵاتی بەجێهێشت.
ئەڵمانیا
ئەڵمانیا كە لە دوای هەردوو جەنگی جیهانەوە شەكەت و وێران بوو، ئێستا لە نێو داڕمانی ئابوورییە ستراتیژییە نموونەیەكەیدا دەژی، لەكاتێكدا لەو 30 ساڵەی رابردوودا ئابوورییە بەهێزەكەی وایلێكردبوو سەركردە و پێشەنگی فراوانبوونەوەی ئەوروپا بێت.
ئەو نموونەیەی سیستمی ئابووریی ئەڵمانیاش لەسەر سێ كۆڵەگە وەستاوە: نەوتی هەرزان و نزیكی روسی و بازاڕەكانی چین و پارێزگاری ئەمریكای ئەتڵەسی. ئەوەی جێگەی مشتومڕیش نییە، ئەوەیە كە ئەو كۆڵەکانە وای لە ئەڵمانیا كرد بۆ سەركردایەتییكردنی ئەوروپا، هاوپەیمانییەكی بەهێز لەگەڵ فەرەنسا ببەستێت، بەڵام ئەگەر ئەو پێشەنگییە ئابوورییەی لە دەست بدات، ئەوا خۆی لەنێو چەندین كێشەی تردا دەبینێتەوە، كە بەهۆی توندبوونی ململانێی نێوان هاوبەشە ئابوورییەكەی «روسیا و چین»و هاوبەشە ستراتیژییەكەی «ئەمریكا» دروست بووە.
فەرەنسا
بەڵام فەرەنسا، لە ساڵانی پەنجاكاندا وەك رێچكەی سێیەم و لە بەرامبەر ململانێی جەمسەرە نێودەوڵەتییەكاندا پەنای بردە بەر بژاردەی ئەوروپیانە.
دوای كۆتایی هاتنی جەنگی ساردیش وەك ئەڵتەرناتیڤێك بۆ چەتری ستراتیژی ئەمریكایی، بەرەو پڕۆژەی یەكبوونی بەرفراوانی وڵاتانی ئەوروپا رۆیشت. بەڵام ئەمڕۆ خۆی لەنێو دۆخێكی زۆر لاوازدا دەبینێتەوە، كە بەهۆی خاوبوونەوەی بەرەوپێشچوونی پڕۆژەی ئەوروپایی و سەرهەڵدانەوەی ململانێی نێودەوڵەتی لە كیشوەری ئەوروپا و هەڵوەشاندنەوەی پەیوەندیی تایبەت و دوو قۆڵی نێوان فەرەنسا و ئەڵمانیا دروست بووە. لە دوای كشانەوەی بەریتانیاش لە یەکێتیی ئەوروپا، هیوای فەرەنسا بۆ دامەزراندنی سیستمێكی بەرگریی ئەوروپیی هاوبەش و یەكخستنی سیستمی ئابووریی ئەوروپی پاشەكشەی كرد، كە پێویست بوو لەگەڵ یەكخستنی دراوەكەیاندا بگونجێنرێت و جێگیر بكرێت.
بەهێزبوونی هێزە پۆپۆلیستەکان
لەلایەكی دیكەوە، ئەو پارتە سیاسییانەی دژ بە یەکێتیی ئەوروپان لە فەرەنساش بوونەتە خاوەن هێزی جەماوەری، بەشێوەیەك پارتی «كۆمەڵەی نیشتیمانی» راستڕەوی توندئاژۆ، بۆتە هێزی یەكەمی ئۆپۆزسیۆنی لە پەرلەمان و «مارین لۆپێن»ی پاڵێوراوەكەشیان توانی بگاتە ركابەری خولی دووەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی.
دوو هەڵوێستی دژ بە یەك
ئەوەش روونە كە لە ئەمڕۆدا دەستەبژێری سیاسیی ئەوروپا لە نێوان دوو هەڵوێستی دژ بە یەكدان: یەكەمیان: یەكخستنی بازنەی یەکێتیی فراوان و چەتری ئەتڵەسی، لەپێناو پاراستنی ئاسایشی كیشوەرەكە كە لەلایەن روسیاوە هەڕەشە و مەترسی لەسەرە، بۆ جێبەجێكردنی ئەم هەنگاوەش ئەگەر پێویست بكاتە دەبێ دەستبەرداری بیرۆكەی سەرەوەری ستراتیژیی و بەرگری هاوبەشی هەرێمایەتی ببن.
دووەمیان: ئەگەرنا دەبێ بەلای روسیادا بشكێنەوە، بەو سیفەتەی روسیا هێزی گەورەی ئەوروپایە و پارێزەری پێكهاتە و شارستانێتی رەسەنی خۆرئاواییە، لە بەرامبەر گوتاری جیهانگیری ئەمریكیدا، ئەمەش وەك بۆچوون و ئاڕاستەی پارتە راستڕەوە پارێزگارە دەسەڵاتدارەكانە لە وڵاتانی ئەوروپا، لەوانەش هەنگاریا.
یانەی پەككەوتوان
بەر لە چەند ساڵێك «بیتەر سلۆتەردایك»ی فەیلەسوفی ئەڵمانی نووسیبووی كە، ئەوروپا بۆ دەوڵەمەندە خۆشبژێوەكان بۆتە یانەی پەككەوتوان، ئەو كەسانەش هیچ پەیوەندییان بە جەنگ و كوشتار و توندوتیژییەوە نییە. لێرەدا دەبینین كە خورپەی جەنگی ئۆکرانیا، ئەوروپای بۆ كارەساتەكانی مێژوو گێڕاوەتەوە.
*سەرچاوە: سایتی الاتحاد.
