سیروان حەمەڕەشید
کاتێک خوێنەر کتێبی «له مۆدێرنه‌وه بۆ جیهانگیری» دەخوێنێتەوە، بێئەوەی توشی هیچ جۆرە بێزاریی و ماندوون و ئاڵۆزی بکات، وەک بابەتێکی فیکری و پڕلە مەعریفە بەشی زۆری مێژووی رێنیسانس و رۆشنگەریی و مۆدێرنەمان پێ ئاشنا دەکات، هەڵبەتە ئەویش لەبەر دوو هۆکاری بنەڕەتی.
رۆشنگەری دژی دەمارگیری کوێرانەیە کە باوەڕی بە جۆرە فیکرێکی دیارییکراوە، بێ ئەوەی بیخاتە بەردەم پشکنین و توێکاری رەخنەوە
یەکەم: نووسەری کتێب هاشم ساڵح، بەشی زۆر نوسین و توژینەوە و تواناکانی بۆ رۆشنگەریی و فەلسەفە و فیکری خۆرئاوا تەرخان کردووەو چەند کتێبێکی لەسەر مێژووی فیکر و فەلسەفی مۆدێرنە و رەخنەگرانەی لە کەلەپووری ئایینی و بە گشتی تایبەت بە ئیسلامی و عەرەب نووسیوە. دەتوانین بڵێین نووسینی کتێبی لە مۆدێرنەوە بۆ جیهانگیری، لە چوارچێوەی ئەو کۆشش و ماندوبوون و شەونخونی زۆر و زەوەندەی نووسەرە.
دووەم: وەرگێرانی کتێبەکە بۆ کوردی لەلایەن نووسەر و وەرگێڕێکی بە سەلیقە و ئەزمووندارەوە هەورامان وریا قانعەوە کراوەتە کوردی، بە جۆرێک وا لەخۆێنەر دەکات هەست بە هیچ تەمومژێک نەکات و هەم مەعریفەیەکی باش و هەم چێژێکی زۆر بداتە خوێنەرانی. وەرگێر لەسەر وەرگێڕانی کتێبەکە دەڵێت:» لێرەدا پێویسته ئاماژە بەم خاڵە بدەم: چاپی یەکەمی کتێبە عەرەبییەکە کەلای «من»ە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 2010 ، واتە نزیکەی 12 ساڵ بەسەر بڵاوبوونەوەیدا تێپەڕیوە، ئەم ماوە زەمەنییەش، ناچاری کردم لە هەندێک لە وتارەکاندا، پەراوێزێک بنووسم، بە تایبەت دەربارەی کۆچی دوایی هەندێک لەو بیرمەنده عەرەبانەی کتێبەکە باسیان دەکات، بۆچی؟ چونکە هەندێکیان لەکاتی نووسینی کتێبەکە بە عەرەبی، هێشتا لە ژیاندابوون و دواتر کۆچی دواییان کردووە» .
عەرەب لە نێوان دوو مۆدێرنەدا
نووسەر پێیوایە عەرەب لەبەردەم دوو بژاردەی مۆدێرنەدایە، باوەڕداریی و بێ باوەڕیی. نووسەر بژاردەی مۆدێرنەی باوەڕداری بۆ جڤاتی عەرەبی و ئیسلامی پێ گونجاوەتر و باشترە.
نووسەر هێما بۆ مۆدێرنەی عەرەبی و پەڕینەوەی ژیاری دەکات و دەڵێت: « مۆدێرنە دوو بەشە: پێش مۆدێرنە و دوای مۆدێرنه، مێژووی پێش مۆدێرنە بریتییە، لە سەدەکانی ناوەڕاستی مەسیحی و دادگای تاریکەکانی پشکنین. نووسەر بە وردەیی و هەمەلایەن لایەن و قۆناغبەندی گەیشتن بە مۆدێرنە شیکار و شەنوکەو دەکات و دەڵێت:
مۆدێرنە بەرهەمی دوورودرێژی زیاد لە 800 ساڵە بزاوتی کەلتور و رێنسانس و رۆشنگەرییە، بەرهەمی لێبڕاوانە و ئازایانەی فەیلەسوف و بیرمەند و زانا و نووسەر و ئەدیب و رەخنەگرەکانی کەلەپوری تیولۆژیا و بیری چەقبەستوی باوەڕ و ئایینی و سیاسی سەردەمەکەی خۆیان بوون.
مێژووی مۆدێرنە
نووسەر مێژووی مۆدێرنە دەگەڕێتەوە بۆ «بۆدلێر «و ناوەڕاستی سەدەی نۆزدە1849 ، فەیلەسوفان مێژووی فیکری سیاسی بۆ چەند قۆناغ و سەردەمێک دابەش دەکەن:
1- فیکری کۆن، بۆ سەردەمی یۆنان- رۆمانی کۆن
2-فیکری ناوەڕاست، فیکری مەسیحی و ئیسلامی.
3- فیکری نوێ، لەمایکاڤڵییەوە تا مارکس.
4- فیکری هاوچەرخ لە فیکری مارکسیزمەوە تا لیبرالیزمی نوێ.
هەڵبەتە مۆدێرنە بە هەموو کونوکەلەبەر و پنتێکی خۆرئاوادا گەشەی سەندووە. بێگومان ئەوەش پەیوەندی بەسەرکەوتنی ئیرادەی زاناکان و فەیلەسوفەکان بەسەر دەسەڵاتی تیۆلۆژیای ئایینی و پاپا و کاهینەکانەوە هەیە، کە بناغەدانەر و رەنگرێژکردنی نەخشەی رۆشنگەریی و مۆدێرنەیە کە بریتیی لە سێ پاڵەوان( بیکۆن و گالیلۆ و دیکارت) کە میتۆدی زانستی و عەقڵانیەتیان بۆ خۆرئاوا دامەزراندووە.
چوار ئاستی جیاواز
مۆدێرنە تەنها لەسەر یەک ئاست نەبوو، بەڵکو پۆلێن دەکرێت بۆ چوار ئاستی جیاواز:
یەکەم: مۆدێرنەی ماددیی یان زانستی و تەکنۆلۆژیا.
دووەم: مۆدێرنەی فیکریی و فەلسەفی.
سێیەم: مۆدێرنەی ئابووری.
چوارەم: مۆدێرنەی سیاسی.
سەرکەوتنی مۆدێرنە لەسەر سێ بنچینەی جەوهەری دامەزراوە کە بریتین لە»عەقڵ و زانست و فەلسەفە.»
ئیدی لەسەدەی17ەوە رۆشنگەری هێدی هێدی گەشەکردووە و چۆتە پێشەوە بەجۆرێک هێزی جەهل و خورافە و سیحربازی ئاینیی و دادگای پشکنینی مەسیحییەت، روو لە کزیدا و بەرەو پەراوێزبوونی تەواوی رۆیشت، بە جۆرک عەقڵ شوێنی ئیمان و فەلسەفە شوێنی وەحی و زانست شوێنی خورافیات و جادووگەری گرتەوە.
رۆشنگەری چییە؟
رۆشنگەری دژی دەمارگیری کوێرانەیە کە باوەڕی بە جۆرە فیکرێکی دیارییکراوە، بێ ئەوەی بیخاتە بەردەم پشکنین و توێکاری رەخنەوە. رۆشنگەری دژایەتی کاری سیحربازی و جادووگەری دەکات. رازی نابێت بە ناوی ئیمان، یان بەناوی عەقیدەکانی ئایینەوە، ئازادی بیرکردنەوە کۆت و بەندبکرێت. دژایەتی حوکمە پێش وەختەکان بکات.
فەیلەسوفی ئەڵمانی «ئیمانوێل کانت» کە ساڵی1784زاینی لە ژێر ناوی وتارێک بە ناوی رۆشنگەری چییە؟ دەنووسێت. کانت ئەو وتارەی وەکو مانفێستی رۆشنگەری نووسیوە و دەڵێت: « با ئازایەتی ئەوەت هەبێت بیری خۆت بەکار بهێنت.» ئەوە دروشمی سەردەمی رۆشنگەرییە.
ئایا کۆمەڵگەی ئیسلامی بە کوێی مۆدێرنە گەیشتووە؟
هەرچەنده بەشی زۆر خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و جڤاتی عەرەبی ئیسلامی بە دەستکەوتی ماددیی و تەکنۆلۆژیا و کەرەستە هاوردەکراوەکانی مۆدێرنه گەیشتووە و بەرخودی لەگەڵدا دەکەن، بەڵام بەپێ ئەو پێودانگ و پڕەنسیپانەی کە مۆدێرنەی لەسەر دروست بووە، تائێستا لەڕووی کەلتوریی و فیکرییەوە بەسەر ئاسمانی ناوچەکەدا گوزەری نەکردووە.
هەروەک بیرمەندی عەرەبی محەمەد ئاراگۆن دەڵێت: ئێمە بە مۆدێرنەی ماددی گەیشتوین، بەڵام هێشتا «400» ساڵ ماوە بگەینەوە بە مۆدێرنەی فیکریی و کەلتوریی و سیاسی، ئەگەر لەڕوانگەی کەلتوری و فیکریی و فەرهەنگی و مەعریفەناسیەوە بڕوانینە بونیاد و پێکهاتەی کەلتوریی و ئاینی و سیاسی و کۆمەڵایەتییەوە و بەراوردکاریی نێوان خۆمان کۆمەڵگە مۆدێرنەکان بکەین، بەدڵنیایەوە هێشتا لە سەردەمی مێنتاڵیتێی خێڵ و ئاینیی و کەلەپور و شارستانیەتی چەقبەستوودا کێنگڵ دەدەین.
کەواتە دەتوانین بڵێین هێشتا هەزاران فەرسەخ لەدونیای مۆدێرنەوە دوورین و زۆر لە دواوەین.
ورتر سەرەنج لە پێکهاتە و عەقڵیەتی سیاسی و دۆخی ئابووری نۆرمی کۆمەڵایەتی جڤاتەکانی ناوچەکە بدەین، هەڵسەنگاندنی زانستی و عەقڵانی بۆ بکەین، دەگەینە ئەنجامگیری پڕ لە نائومێد و نەخوازراو و نەرێنی !
دواقسە
لە کۆتاییدا ماوە ئەوە بڵێین گرنگی خوێندنەوەی ئەم کتێبە لەوەدایە، کە زۆر بەوردیی و هەمەلایەن باس لە گۆڕانی خۆرئاوا و دونیای مۆدێرنە دەکات، لەهەمانکاتیشدا ئاماژە بە دۆگمای جیهانی عەرەبی و ئیسلامی دەکات کە چۆن لە سەدەی 12ەوە توشی چەڤبەستووی بووە، بە جۆرێک دژایەتی عەقڵ و فەلسەف و زانستیان کردووە. بواریان نەداوە هەنگاو بەرەو رۆشنگەری و مۆدێرنە بچێت.
سەرچاوە:
هاشم ساڵح. له مۆدێرنه‌وه بۆ جیهانگیری. وەرگێران له عه‌ره‌بییه‌وه: هه‌ورامان وریا قانع. 2022 رێکخراوی ئازادبوون.
