ساڵۆنی لاپەڕە نۆ

خەونی یەكگرتنەوەی كورد

راهێن نەوزاد
پێش نیوەڕۆی 21/1/2023 ساڵۆنی لاپەڕە نۆی ناوەندی هەولێری مەكتەبی راگەیاندنی یەكێتی نیشتمانی کوردستان لە درێژەی چالاكیەكانیدا كۆڕێكی بۆ نووسەر موحسین عوسمان بە ناونیشانی (خەونی یەكگرتنەوەی كورد لە نێوان حەز و واقیعدا) ساز كرد.
لە كۆڕەكەدا ژمارەیەكی بەرچاو لە نووسەران و رۆشنبیران ئامادەیبوون، تێیدا موحسین عوسمان وتی: كاتێك مرۆڤ پێداچوونەوە بە مێژووی سەد ساڵی بزووتنەوەی كوردیدا دەكات لە پاڵ بزووتنەی چەكداری، بزووتنەوەی رۆشنبیریش هەبووە، بەڵام ئەگەر بەراوردی بكەین لەگەڵ دەرئەنجامەكەی دەبینین زۆر جیاوازە بە پێی ئەو تێكۆشان و زەحمەتیەی نەتەوەی كورد پێشكەشی كردووە بەرەنجامەكەی ئەوە بێت كە هەیە، ئەوا شایستەی ئەوەیە گرنگی پێبدرێت بۆچی كورد كە میللەتێكی 40 بۆ 50 ملیۆنییە و سەد ساڵ بزووتنەوەی رۆشنبیری و چەكداری بكات، بەڵام دەرئەنجامەكەی وەك ئێستا بێت. بە تێگەیشتنی من بە درێژایی مێژوو ئەگەر سەیری نەتەوەی كورد بكەین ئەو چەمك و مۆدێلانەی بەكاریانهێناوە لە كات و شوێنی خۆی بەكار نەهاتووە یا درەنگ بووە یا زوو بووە یا بە گەورەیی یا بە بچووكی سەیریان كردووە كە هەموو دیاردەكان كورد لە روانگەی تێكستی كۆمەڵگە و هێزی پێشكەوتنی كۆمەڵگە تەماشای نەكردووە ئەو چەمكانە چۆن بەكاردێت.

ئەوە چیرۆكی عەشقی كوردییە
هەروەها وتی ئەگەر ئێمە تەماشای باوك و باپیرانمان بكەین توانیویانە دیزاینی شتەكان بكەن بۆ نموونە كاوەی ئاسنگەر دیزاین كراوە لەسەر رۆستەم و هەرقەل و كەسانی تر یان مەم و زین لەسەر رۆمیۆ و جولێت و لەیل و مەجنون و بە كوردی كراون، فۆڕمێكی لەسەر مەم و زین دروستكردووە و دەڵێت ئەوە چیرۆكی عەشقی كوردییە، بەڵام ناوەڕۆكەكەی هەمووی وەك یەكن، بەهەمانشێوە لە بواری مۆسیقاشدا هەروا، ئەگەر تەماشای تۆنی موزیك بكەین كورد توانیویەتی دیزانێك بكات كە بڵێن ئەوە كوردییە، بەڵام لە بواری سیاسەت و ئاییندا نەمانتوانیوە ئەو دیزاینە بكەین، بەڵكو بووینە بەشێك لەوان، تەماشاكردنمان بۆ چەمك و دیاردەكان هەمیشە لە سەرەوە یا بە پێچەوانەوە بووە، ئەمەش خۆی لە پرسیارێكدا دەبینێت كە كورد و نەتەوەكانی تریش زۆر خۆیان سەرقاڵ كردووە بە پرسیاری (چارەسەر چیە) ئەوەش پرسیارێكی وجودی و جیهانییە هەمیشە دەیڵێنەوە. بە تێگەیشتنی من ئەگەر بە وردی تەماشای بكەین ئێستا ئەو پرسیارە كورد ناگرێتەوە كە كورد زۆر خۆی پێوە سەرقاڵ كردووە، بەڵام پرسیارێكی زێدەیە بۆ كورد، چونكە دەبێت كورد پێش ئەوەی بڵێت چارەسەر چیە؟ دەبێت بڵێت كێشە چیە؟ وەك پزیشک پێش ئەوەی بڵێت دەرمان چیە، دەبێت بڵێت نەخۆشیەكە چیە! ئەگەر زانیمان كێشەكە چیە، ئەگەر دەرمانەكەشمان نەدۆزێوە، دەكرێت نەوەکانی دوای ئێمە كاری لەسەر بكەن.

لە خەمیان بۆ یەكگرتنی كورد شتیان وتووە
سەبارەت بە یەكگرتن و ناكۆكی هاودژەكان موحسین عوسمان وتی: ئەو دوو دیاردەیە لەچەند قۆناغێك روویانداوە لەوانە لە یۆنان و دوای ئەوە هیگڵ و پاشان ماركسیش بەكاریانهێناوە، بە تێگەیشتنی من ئەو دوو بابەتە هەموو شتەكانی ژیان دەگرێتەوە، لە جەستەی ئێمەشدا بەشێك لە یەكگرتن هەیە و بەشێكی ناكۆكی هاودژەكانیش هەیە ئەمە ژیان دروست دەكات ئەگەر سەیری شاعیر و رۆشنبیری كورد بكەین لە خەمیان بۆ یەكگرتنی كورد شتیان وتووە و هەوڵیانداوە بۆ نموونە ئەحمەدی خانی دەڵێت:
لەو پێدڤە هەمیشە بێ تفاقن
دائیم بە تەماح و دو شیقاقن
 لە ساڵی 1692 ئەو شیعرەی نووسیوە كە دەكاتە 331 ساڵ لەمەوبەر ئەو قسەیەی كردووە كە بە راستی ئێمە لەسەر ئەحمەدی خانی نەوەستاوین لە شیعرێكی تریدا دەڵێت:
ئەی میللەتی نا میللەت
حەتا تو نەبیە میللەت

تو نابیە دەوڵەت
باشە بۆچی ئەحمەدی خانی پێش 331 ساڵ بیری كردۆتەوە، یەكەمجار دەبێت میللەت دروست بێت، ئینجا دەوڵەت و یەكگرتنی لەسەر دروست ببێت، باشە بۆچی لەسەر ئەو شتە كارمان نەكردووە، یا جگەر خوێن دەڵێت:
گەر هون نەبن یەك
هونێ هەرن یەك یەك.
راشیگەیاند: مەبەستم لەو قسانەم ئەوەیە رۆشنبیرانی كورد لەسەر ئەو بوارە كاریان كردووە، بەڵام رۆشنبیران و سیاسەتمەدارانی ئەم سەد ساڵەی كۆتایی نەهاتوون لەسەر رەگی ئەو كێشەیە كار بكەن، یەكگرتن چیە و چۆن دروست دەبێت؟ ئەگەر بێین سەیر بكەین كۆمەڵێك نموونە لە جیهاندا هەن، ئەو وڵاتانەی یەكیان گرتووە و تا ئێستاش بەردەوامن و ئەو وڵاتانەشی یەكیان گرتووە و دواتر لەیەك جیابوونەوە، نەمانتوانیوە ئەو دوو نموونەیە بێنین بەراوردی بكەین لەگەڵ خۆمان و دیزاینی كوردی بخەینە سەر ئەوانەی یەكیان گرت و مانەوە و ئەوانی تریش چۆن یەكیان گرت و لەگەڵ یەكتری نەمانەوە، بۆ نموونە چیكسلۆڤاكیا دوو جار یەكیان گرت دواتر لەیەك جیابوونەوە، بەڵام ئەگەر تەماشای سویسرا بكەین ئەوان 20 كانتۆنیان دروست كرد، بەڵام لەیەك جیانەبوونەوە و تا ئێستاش یەك وڵاتە، بەڵام چیكسلۆڤاكیا بوونە دوو وڵات، یان بۆچی فەرەنسا و بەریتانیا یان نمونەی عەرەب یەكگرتنی سوریا و میسر لەساڵی 1958 بۆ 1961 كە سێ ساڵی خایاند دواتر نێوانیان تێكچوو، چونكە ژینگەیەك ئامادە نەبوو ئەوەندە لەگەڵ یەك بن، چونكە ئەوان لە سەرەوە تەماشای یەكگرتنیان دەكرد نەوەك لە خوارەوە، بۆ نموونە لە ئەڵمانیا بزوتنەوەی فەیلەسوفەكانی رۆمانسی بنەمایەكیان دروستكرد كە یەكگرتن دروست ببێت، بۆ نمونە شوپنهاوەر و ڤاندەرئانژی ئەوانە چەمكێكیان دروستكرد لەناو كۆمەڵگەدا كاریان كرد ئیتر بنەمایەك لەناو ژینگەكەیان ئامادەبوو ئینجا یەكیان گرت، بەڵام ئێمە نەهاتین لەسەر تاك و كۆمەڵگە كار بكەین بۆ ئەوەی ئاشتی كۆمەڵایەتی و تاكی وشیار دروست ببێت بۆ ئەوەی بزانێت دۆست و دوژمنی كێیە، باشە بۆچی حزبی بەعسی سوریا و عیراق یەكیان نەگرت كە میشێل عەفلەقێكیان هەبوو كە تێۆرزانی هەردوولا بوو، بەڵام بۆچی یەكیان نەگرت؟ كەواتە عەرەبیش وەكو ئێمەیە.

خۆمان رادەستی ئەو مۆدێلە دەكەین
هەر سەبارەت بە كورد وتی: بۆچی لە مێژوودا كورد تا ئێستا داوای ئیمپراتۆرییەت و دەوڵەتی نە كردووە، هۆكارەكەی ئەوەیە دوژمنەكانی كورد هەوڵیانداوە كورد لەناو ببەن ئەوانیش بۆ ئەوەی خۆیان بپارێزن روویان لەشاخەكان كردووە كە ئەوەش وایكردووە شاخێك یان رووبارێك دابڕان لەنێوان دوو گوند یا دوو هۆز یا دوو ناوچە دروست بكات كە وایكردووە كورد لە جوگرافیایەكی بچووك بژێت، بۆیە توانیویانە تەنیا باسی میرنشین بكەن نەوەك باسی ئیمپراتۆرییەت كە ئەقلیشیان لەسەر جوگرافیای بچووك دروستبووە، چونكە جوگرافیا زۆر كاریگەری لەسەر بیركردنەوەی مرۆڤ هەیە بۆ نموونە ئەگەر سەیری ئەوروپا بكەین شێوە و كەشوهەواو شەقام و خانوو و هەموو شتیان وەكو یەكن، بەڵام سەیری عەرەبێكی سۆماڵی یان لوبنانی بكەین شێوە و كەشوهەوایان جیاوازە كە ئەمە كاریگەری لەبیركردنەوەش دەكات، یان ئەگەر سەیر بكەین بۆچی كوردەكان نەیتوانیوە مەزهەبێكی ئایینی وەكو وەهابیەت و ئیخوان دروستبكەن، بەڵام بۆچی توانیان سۆڤییەت دروست بكات، هۆكارەكەی ئەوەیە سۆڤییەت لە مێژوودا لە دەرئەنجامی لاوازی دروست دەبێت، لە قۆناغێكدا لاواز دەبێت یەكسەر بابەتی سۆڤییەت دێتە پێشەوە بۆ نمونە ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی لاواز دەبێت و پێیاندەوت پیاوە نەخۆشەكە لەوێ سۆڤییەت و قادری و نەقشەبەندی هاتنەپێشەوە، بەڵام كورد كەلتوری شاریی نەبووە یان شارێك هەبێت هێز بدات بەكورد، بۆیە لەناو كورد دا هزری كوردی دروست نەبووە، بەڵام هزری عەرەبی و فارسی و توركی هەیە، چونكە لەناو ئەواندا میترۆپۆڵ هەیە دەتوانێت هێز و هزر بدات و بەردەوام كەلتور دروستبكات و بەرگری بكات، بەڵام ئێمەی كورد مادام شارێك یان سەنترالێكمان نیە پشتی پێ ببەستین هەر مۆدێلێك بێت خۆمان رادەستی ئەو مۆدێلە دەكەین.