توندبوونی ململانێی نێوان چین و ئەمریکا

09:58 - 2023-03-15
ڕاپۆرت
508 جار خوێندراوەتەوە
گرژی و ململانێی نێوان چین و ئەمریکا بەهێزتر دەبێت

ئا: ئاری مەحمود قەرەداغی*

چاودێرانی سیاسی جیهان پێێان وایە کە، جەنگەکانی عیراق و ئەفغانستان، ئەمریکای ماندوو کردبوو،  ئەمەش بووەتەهۆی   بەهێزبوونی روسیا و چین، هەروەها هاوپەیمانە ئەوروپییەکانی ئەمریکایان دابەش کرد و هەژمونی ئێرانیان زیاتر کرد. هاوکات لەگەڵ قەیرانی دارایی، ئەم جەنگەندا تەحەدای دەسەڵاتی جیهانی ئەمریکایان کرد. بەڵام هێرشی روسیا بۆ سەر ئۆکرانیا، دووبارە ئەمریکای وەک زلهێزێک زیندوو کردەوە.
 سەرۆکی پێشووی بانکی نیشتمانی سویسرا، فیلیپ هیلدێبراند، نزیکەی ساڵێک لەمەوبەر لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ رۆژنامەی هاندێلزایتۆنگ رایگەیاند: «ئەو شێوازەی کە ئەمریکا سیاسەتی ئابووریی و دارایی وەک چەکێک بەکاردەهێنێت، گەیشتۆتە رێژەیەکی تەواو نوێ.
لەو کاتەوە ئەمریکا لە سەردەمی سەرۆک جۆ بایدن سەرکردایەتییەکی نیشان دا، کە مرۆڤ چاوەڕێی نەدەکرد لە «زلهێزی ماندوو» و دوای ساڵانی سەردەمی دۆناڵد ترەمپی سەرۆکی پێشووی ئەمریکا، دووبارە بەمشێوەیە بەهێز ببێتەوە. 

گەڕانەوەی ترەمپ
پرسیارەکە ئەوەیە کە ئەم رۆڵە کۆن و نوێیەی ئەمریکا تا چەند جێی متمانەیە؟ ترەمپ سەرۆکی پێشووی ئەمریکا کە دەیەوێت دوای دوو ساڵ جارێکی دیکە ببێتەوە سەرۆک کۆمار، تازە پلاتفۆرمی نوێی بانگەشەی هەڵبژاردنی دەستپێکردووە. ناونیشانەکە: «پلاتفۆرمی بازرگانی یەکەمی ئەمریکا» کە دەیەوێت «بە چەقۆ جیهانگیری بشکێنێت». ئەو  دژی جیهانگیرییە. ئەمانە قسە رەسەنەکانی ترەمپن. ئامانجی ئەو بە پلەی یەکەم چینە.

چین ئەمریکا دەمارگیر دەکات
 ئەوەی کە چین ئەمریکا دەمارگیر دەکات، شتێکی نوێ نییە. باراک ئۆباما وەک سەرۆک کۆمار پێشتر ویستویەتی سەرنجی ئەمریکا لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دوور بخاتەوە و بەرەو خۆرهەڵاتی دوور بیگۆڕێت. ئێمە شایەتی دروستبوونی بلۆکی نوێن، بەتایبەتی لە نێوان خۆرئاوایەک بە سەرۆکایەتی ئەمریکا، ئەویتریشیان  بەسەرۆکایەتی چین، بەبێ گوێدانە ئەوەی کێ دوای هەڵبژاردنی داهاتوو، لە کۆشکی سپیدا سەرۆک دەبێت. هۆکاری ئەمەش «دابەشبوونی کۆدەنگی جیهانی پێشوو»ە، وەک فیلیپ هیلدێبراند ناوی دەبات، گۆڕانێکە لەو سەردەمەدا کە جەنگەکانی عیراق و ئەفغانستان دەستیپێکردووە، بەهۆی قەیرانی دارایی و پەتاکە توندتر بۆتەوە، کە زیاتر بەهۆی جەنگی ئۆکرانیاوە پاڵپشت بووە .

موشەک دژی باڵۆن
کاروباری بەناو باڵۆن تەنها تازە دەریخستووە کە دەمارەکان لە ئەمریکا چەندە خراپن سەبارەت بە چین. دوای ئەوەی حکومەتی بایدن کەوتە ژێر گوشارەوە بەهۆی ئەوەی کە پێدەچێت باڵۆنێکی سیخوڕیی چینی بێت کە بەسەر ئەمریکادا رۆیشتبوو، بەهێزترین هێزی ئاسمانی جیهان نەک تەنها ئەم باڵۆنەیان خستە خوارەوە، بەڵکو سێ تۆنی فڕیوی دیکەی کە دەستبەجێ نەناسرێنەوە، کە دواتر دەرکەوت  باڵۆنی توێژینەوەی بێ زیان یان تەنانەت باڵۆنی یاریش بوون.
زۆرینەی ئەنجومەنی نوێنەران و هاوسەنگی هێز لەناو پارتی کۆمارییدا، دەبێتە هۆی ئەوەی لە دوو ساڵی داهاتوودا جەنگی کەلتووری لە ئەمریکا زیاتر پەرەبستێنێت و هەر هەستێکی وریایی لێبسێنێتەوە. لەگەڵ زیادبوونی دەسەڵات لە رەوتی جەنگی ئۆکرانیا، ئەمریکا جارێکی دیکە بۆتەوە زلهێزێک، بەڵام بە لەبەرچاوگرتنی نادڵنیایی ئاڕاستەی سیاسی ئەمریکا، بۆتە زلهێزێکی پێشبینینەکراو.

گەورەترین هێزی دەریایی لە جیهاندا
هێزی دەریایی چین بە خێرای گەشە دەکات و ئەمریکا تووشی سەرسوڕمان دەکات، چین دەیەوێت هەژموونی ئەمریکا لەسەر رێگە دەریاییەکان بشکێنێت. بە وتەی وەزیری دەریایی ئەمریکا،  چین بە باشی لە رێگەدایە بۆ جێبەجێکردنی ئەو کارە.باڵۆنەکانی چین بەسەر ئەمریکادا لە چەند هەفتەی رابردوودا، جیهانی لە دۆخێکی چەقبەستوودا هێشتووەتەوە. ئەوەی لەسەر زەریاکانی جیهان  بە تایبەت لە زەریای هێمن  روودەدات، پێدەچێت کاردانەوەی زۆر گەورەتری هەبێت لە رووی سیاسەتی ئەمنییەوە، چونکە لەوێ زلهێزەکانی ئەمریکا و چین شەڕ بۆ باڵا دەستی دەکەن. پەکین دەیەوێت ئەو هەژموونە دەریاییە بشکێنێت کە واشنتۆن لە دوای جەنگی دووەمی جیهانەوە بنیاتی ناوە، ئەمریکاش دژی هەوڵەکانی چین دەوەستێتەوە.


هێزی دەریایی ئەمریکا خۆی لە دواوە دەبینێت
ئیمپراتۆریەتی زەبەلاح پشت بە پارە و دیپلۆماسی و هێزی دەریایی خۆی دەبەستێت بۆ دەستەبەرکردنی کاریگەری لە ناوچە زەبەلاحەکەدا. نەک تەنها لە رووی سەربازییەوە، بەڵکو لە رووی کەلتورییشەوە و لە سەرووی هەمووشیانەوە لە رووی ئابوورییەوە. وەزیری دەریایی ئەمریکا، کارلۆس دێل تۆرۆ، لێدوانێکی جێی سەرنجی دا و وتی:  ئێستا دەوترێت هێزی دەریایی چین سوودی بەرچاویان هەیە لە چاو ئەمریکییەکان. وەزیری دەریایی ئەمریکا لە لێدوانێکیدا بۆ یانەی رۆژنامەوانی نیشتمانی لە واشنتۆن وتی: چین ئێستا هێزێکی دەریایی گەورەتری لە ئێمە هەیە و لە سەرانسەری جیهاندا بەکاری دەهێنێت.
دەزگای دێل تۆرۆ بۆ سیاسەتمەداران دەڵێت: بنیاتنانەوەیەکی بەرفراوانی هێزە دەریاییەکان، پێویستمان بە هێزی دەریایی گەورەترە، پێویستمان بە کەشتی مۆدێرن و زیاترە بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەم هەڕەشەیە.
هەروەها سەرچاوەکانی تریش باس لەوە دەکەن کە چین خەرجی بەرگریی خۆی زیاتر لە جاران زیاد دەکات. ئەمە ئەو ئەنجامەیە کە شیکارییەکی دامەزراوەی بیرمەندیی نێودەوڵەتی بۆ لێکۆڵینەوە ستراتیژییەکان لە لەندەن پێگەیشتووە.

 چین دەیەوێت رێڕەوی دەریایی کۆنتڕۆڵ بکات
 مایکل پاوڵ، شارەزای سیاسەتی ئاسایشی نێودەوڵەتییە لە دامەزراوەی زانست و سیاسەت  دەڵێت: هێزی دەریایی چین، رەنگە زیاتر لە 350 کەشتی و ژێردەریایی بێت، هێزی دەریایی چین لە ئێستاوە زۆر لە پێش ئەمریکاوەیە». 
چین ساڵانێکە دوورگەی دەستکرد لە دەریای باشووری چین دروست دەکات، هەروەها وەک سەکۆیەک بۆ پشتگیرییکردن لە هێزە دەریاییەکانی خۆیان بەکاریدەهێنن. مایکل پاوڵ دەڵێت: ئەم پێکەوەگرتنی هێزی دەریایی و میلیشیا دەریاییەکان و پاسەوانی کەناراوەکان ئەنجامەکەی هێزێکە کە لە وڵاتانی دراوسێ و ئەمریکادا قەرەبووکردنەوەی قورسە».

ئامانجە تایبەتەکانی پەکین لەسەر زەریاکان چین؟ 
مایکل پاوڵ دەڵێت:  تایوان خاڵی دەستپێکی گرنگ و خاڵی هێرشکردن لە ستراتیژی جیهانی چین پێکدێنێت. لە راستیدا زۆر لەوە زیاترە: چین دانی بەوەدا ناوە کە تەنها بە کۆنترۆڵکردنی رێگە دەریاییەکان دەتوانێت ببێتە زلهێزێکی جیهانی.

پێشبڕکێ بۆ باڵادەستی لە زەریای هێمن
زیاتر لە 90 %ی  بازرگانی جیهان لەسەر زەریاکانی جیهان دەکرێت. ئێستا چین بە هێمنی کار دەکات بۆ ئەوەی ببێتە هێزێکی دەریایی وەک ئەمریکا یان لە رابردوودا بەریتانیا. بەم شێوەیە رۆڵی ناوەندی لە بازرگانی جیهانیدا ئەوەیە کە لە رووی سەربازییەوە مسۆگەر بکرێت. مایکل پاوڵ دەڵێت: ئەمە دەبێتە هۆی ئەوەی چین ببێتە هێزێکی وشکانی و دەریایی تێکەڵاو.
بەڵام لە کۆتاییدا یاریزانان زۆرن لە کێبڕکێی باڵادەستی لە زەریای هێمن. ئەو پسپۆڕە باسی هیندستان و ژاپۆنیش دەکات کە هاوپەیمانی ئەمریکان. پاوڵ بەو ئەنجامە دەگات، کە چەکدارکردنەوە چینییەکان دەبێت لە پاشخانی پێشبڕکێیەکی گشتی چەکدا سەیر بکرێت.

*زویرخ/ سویسرا

سەرچاوەکان
/www.tagesanzeiger.ch/ausland
//www.nzz.ch/international

بابەتە پەیوەندیدارەکان