پ. د. ئاراس محەمەد ساڵح
دوای ئەوەی لە ساڵی (1808) مەولانا خالیدی نەقشبەندی لە هیندستانەوە گەڕاوەتەوە سلێمانی و دەستیکردووە بە بڵاوکردنەوەی تەریقەتەکەی، لە ماوەیەکی پێوانەیی کەمدا توانیویەتی خەڵکێکی زۆر لە دەوری بانگەوازە نوێیەکەی کۆبکاتەوە، بەو هۆیەوە رووبەڕووی دژایەتی و ململانێی توند بووەتەوە لەگەڵ شوێنکەوتوانی تەریقەتی قادریدا.
تەریقەتی قادری کە شێخانی بەرزنجە رابەرایەتیان کردووە و خاوەنی مێژوویەک بوون لە ناوچەکەدا و پێگەی شێخایەتیان بەهێزبووە و لەلایەن میرەکانی بابانەوە پشتگیری کراون، هەموو ئەمانە خاڵی بەهێزی قادرییەکان بووە لەو رۆژگارەدا، لەبارودۆخێکی وەهادا تەریقەتێکی نوێ سەرهەڵبدات لە ناو مەڵبەندی ئەواندا کە شاری سلێمانی بووە، بێگومان شتێکی سروشتیە ململانێی و دژایەتی بکەوێتە نێوانیان.
سلێمانی جێهێشتووە
لە سەرەتای سەدەی نۆزدەدا کاتێک مەولانا خالید بانگەوازی تەریقەتی نەقشبەندی لە سنووری میرایەتی بابان و شاری سلێمانیدا بڵاوکردووەتەوە، لەو کاتەدا شێخ مارفی نۆدێی رابەری یەکەمی تەریقەتی قادری بووە و لە مزگەوتی گەورەی شاری سلێمانیدا دانیشتووە و رابەرایەتی قادرییەکانی کردووە، وەک شتێکی سروشتی و گەردوونی مرۆڤ بەردەوام لە ململانێ و پێشبڕکێی یەکتردان لەلایەک، لەلایەکی ترەوە بەهۆی دەستێوەردانی کەسانی حەسود و نەزانەوە، هەوڵدراوە شێخ مارفی نۆدێی لە دژی مەولانا خالید هان بدرێت، بێگومان هەوڵی ئەو کەسانە کاریگەری هەبووە لەسەر هەڵوێستی شێخی نۆدێی، هەتا کارەکە گەیشتووە بە نامە نووسین لەلایەن شێخ مارفەوە دژی مەولانا، لە کۆتاییدا مەولانا ناچاربووە بۆ ئەوەی ئاوێک بە ئاگری ململانێکاندا بکات سلێمانی جێهێشتووە و چووەتە شاری بەغداد.
مەولانا هەڵوێستێکی نەرم و ئارامی هەبووە
ئەوە راستە کە لەلایەن شێخ مارفەوە نامیلکە نووسراوە، لەو نامیلکانەدا قسەی توندو زبر و هەتا دەگاتە تەکفیرکردن نووسراوە، ئەوەی جێگەی سەرنجە لەو ململانێیەدا مەولانا هەڵوێستێکی نەرم و ئارامی هەبووە، مەولانا خالید هیچ نامیلکە و نوسراوێکی لە دژی شێخ مارف لەو کێشەیەدا نەنووسیوە، مەولانا چاوەڕێێ کاتی کردووە راستییەکان دەربکەون، چونکە زانیویەتی ئەو هەموو خۆسەخڵەتکردن و دژایەتی و ململانێیە لەسەر بناغەی بەدگومانی دامەزراوە و هیچی تر، لەو رۆژگارەدا بوونی دوو تەریقەت یان زیاتر لە زۆربەی شار و گوندەکانی ناوچەکەدا هەبووە و بەلای مەولاناوە زۆر ئاسایی بووە، ئەگەر دوو تەریقەتیش لە سلێمانیدا هەبێت، فرە تەریقەتی ئاسایی و سروشتی بووە و پێویستی بە دژایەتی و سەنگەر لە یەکگرتن نەبووە.
پێشبینی و دووربینی مەولانا لە کۆتاییدا دەرکەوتووە و شێخ مارف پەشیمان بوەتەوە لە هەڵوێستی پێشوویی، دوای دەرکەوتنی ڕاستییەکان شێخ مارف دوو زانای گەورەی ئەو رۆژگارەی ناردووە بۆ شاری بەغداد و سڵاو و داوای لێبوردنی شێخ مارفیان بە مەولانا خالید گەیاندووە، ئەوانیش مەلا حسێنی قازی و شێخ ئیسماعیلی بەرزنجی بوون، داواشی لێکردوون داوا لە مەولانا بکەن نامەیەکی گەردن ئازادی بۆ بنووسێت بۆ ئەوەی لەلاپەڕەکانی مێژوودا بە هەمیشەیی بمێنێتەوە، مەولاناش داواکەی قبوڵکردوون و نامەی گەردن ئازادی بۆ نووسیوە و بە هەستێکی وەها ئەو نامەی نووسیوە هەرکەسێک بیخوێنێتەوە و گەورەیی ئەم زانا مەزنەی بۆ دەردەکەوێت.
داوای لێبووردنیان لە یەکتر کردووە
مەولانا خالید لەو نامەیەدا شێخ مارف بە زانای گەورە و خاوەنی بنچەی پیرۆز ناو دەبات، بە کۆکەرەوەی گەورەیی زانست و بنەچە وەسفی کردووە، مەبەستی ئەوەیە شێخ مارف سەیدە و نەوەی فاتیمەی کچی پێغەمبەرە (د.خ)، ئەم هەڵوێستەی ئەو دوو زانا گەورەیە لە مێژووی کوردا کە دانیان ناوە بە هەڵەی خۆیاندا و زۆر ئازایانە داوای لێبووردنیان لە یەکتر کردووە، شایانی ئەوەیە لە لاپەڕەکانی مێژوودا بنوووسرێتەوە و بۆ هەتاهەتایە پەند و ئامۆژگاری لێوەربگرێت و بکرێنە پێشەنگ لەو بوارەدا.
ئەوەی جێگەی تێبینیە هەموو ئەو نامە و نووسراوانەی لەو رۆژگارەدا نووسراون، چ ئەوانەی شێخ مارف لە دژی مەولانا خالید، چ ئەوانەی دۆستان و لایەنگرانی مەولانا خالید نووسیویانە لە وەڵامی شێخ مارفدا، هیچ یەکێک لەو سەرچاوانە باس لەوە ناکەن کە لەلایەن شێخ مارف و لایەنگرانییەوە هەوڵی تیرۆری مەولانا درابێت، هەتا بیستەکانی سەدەی رابردوو ژمارەیەک سەرچاوە لەبارەی مەولاناوە نووسراون، هیچ یەکێک لەو کتێبانە لە دوور و نزیکەوە ئاماژەیەکی وەها تێدا نیە.
بێ ئەوەی سەرچاوەیەکی باوەڕپێکراوی هەبێت
بەڵام لە سەرەتای بیستەکانی سەدەی رابردوودا کەسێکی وەک (ئەدمۆندز) هاتووەتە سلێمانی و ئەم هەواڵەی دروستکردووە، دوای سەدەیەک لەو رووداوە ئەدمۆندز بێ ئەوەی سەرچاوەیەکی باوەڕپێکراوی هەبێت هاتووە و ئەم باسەی وەک رووداوێکی مێژوویی بڵاوکردووەتەوە، ئەم قسەی ئەدمۆندز جێگەی باوەڕ نیە و زۆر لاوازە لە چەند ڕوویەکەوە، وەک:
یەکەم/ هیچ سەرچاوەیەکی نووسراوی نیە، بێگومان بابەتێکی وەها دوای تێپەڕبوونی سەدەیەک بە سەر رووداوەکەدا، پێویستی بە سەرچاوە و بەڵگەی باوەڕپێکراو هەیە.
دووەم/ ئەدمۆندز ئەڵێ: موریدێکی نەقشبەندی بۆی گێڕامەوە کە شێخ مارفی نۆدێی هەر یەکە لە کاک ئەحمەدی شێخ و شێخ عەبدولڕەحمانی تاڵەبانی ناردووە بۆ کوشتنی مەولانا، ئەوانیش کاتێک چوون ئەو کارە بکەن دەستیان تووشی شەلەل بووە و ناچاربوون بگەڕێنەوە، بۆ جاری دووەم هەوڵیانداوە، بەڵام بەهەمان شێوەی پێشوو بەهۆی تووشبوونیان بە شەلەل کارەکەیان بۆ نەکراوە و ناچاربوون کەوتوون بەسەر دەستی مەلانادا و تەریقەتیان لێوەرگرتووە، ئەوەی جێگەی قسەکردن نیە کاک ئەحمەدی شێخ نەبووەتە نەقشبەندی و لە دوای کۆچی دوایی شێخ مارفی باوکی هەتا کۆچی دوایی کردووە رابەری تەریقەتی قادری بووە.
ئەم گێڕانەوەیەی ئەدمۆنز جێگەی گومانی زۆرە و باوەڕی پێناکرێت لە زۆر رووەوە، وەک:
یەکەم/ ئەو موریدە کێ بووە؟ ئایا شارەزای مێژوو بووە؟ قسەی لێوەردەگیرا؟ واتە: کەسێکی درۆزن نەبووە؟ بۆچی نووسەر باسی ناسنامەکەی نەکردووە؟
دووەم/ شایەتی بە یەک کەس دانامەزرێت، لە زمانی شەریعەتدا پێی ئەڵێن: (خبر واحد)، بە تایبەتی بابەتێک باس لە کوشتن و تاوان بکات، دەبێت دوو شاهێدی باوەڕپێکراوی هەبێت.
سێیەم/ ئەی بۆچی کەس پێش ئەدمۆندز باسی ئەو رووداوەی نەکردووە؟
چوارەم/ ئەگەر هەوڵی تیرۆرکردنی مەولانا بدرایە لەو رۆژگارەدا بێگومان دەنگدانەوەی زۆری دەبوو، لە سلێمانیدا دەسەڵاتی بابانەکان و قازی و دادگا هەبووە، بۆچی کەسێک لەو تاوانەی نەپرسیوەتەوە؟
پێنجەم/ لە رووی لۆژیکییەوە رێگەی تێناچێت زانایەکی ئاینی وەک شێخ مارف و شێخێکی تەریقەت پەنا بۆ تیرۆر ببات! بێگومان زانایەکی ئاینی وەک شێخ مارف پێش ئەوەی پەنا بۆ هیچ شتێک ببات، پەنا دەبات بۆ قەزا و زانایانی ئاینی کە هەوڵی لێکۆڵینەوە بدەن لە بابەت پەیامی مەولاناوە، چونکە ئەمە ناوەرۆکی شەریعەتە و شێخ مارفیش لە هەموو کەس شارەزاتر بووە لەو بوارەدا.
شەشەم/ گێرانەوەی ڕووداوەکە جۆرێک لە تێکەڵی و جیاوازی تێدایە، ئەدمۆندز ئەڵێت: کاک ئەحمەدی شێخ و شێخ عەبدولڕەحمانی تاڵەبانی چوون بۆ کوشتنی مەولانا، لە گێڕانەوەی تردا باس لە شێخ ئەحمەدی سەرداری سەرگەڵو کراوە کە چوون بۆ ئەنجامدانی کوشتنەکە، ئەم جیاوازییەش جارێکی تر گومان دەخاتە سەر ڕاستی گێڕانەوەکان.
حەوتەم/ لەو رۆژگارەدا عەشیرەتی جاف زیاتر لە چوار هەزار سوارەی چەکداریان هەبووە لە ناوچەی سلێمانیدا، ئەگەر کەسایەتییەکی وەک مەولانا هەوڵی کوشتنی درابێت کە زانایەکی گەورەی ناسراوی عەشیرەتی جاف بووە، چۆن ئەو عەشیرەتە بێدەنگ بوون و هەڵوێستیان نەبووە؟ بێگومان لەو سەردەمەدا پاڵنەری عەشیرەتی زۆر بەهێزبووە، ئەگەر هەنگاوێک وەها بنرایە هەموو جاف بەرگریان لە مەولانا دەکرد.
باسی هەوڵی تیرۆکردنی ناکات
یەکێک لە باشترین سەرچاوەکان بۆ مێژووی ئەو رۆژگارەی زانایانی کوردستان و خودی مەولانا خالید، کتێبەکانی (ابراهیم فصیح الحیدری)ە، بە تایبەت (المجد التالد) و (عنوان المجد)، ئەم نووسەرە خودی مەولانا خالیدی بینیوە و لە رۆژگاری ئەو ڕووداوانەدا ژیاوە، کتێبی (المجد التالد)ی لە ژیانی مەولانا خالیدا نووسیوە، لەم کتێبەدا زانیاری زۆر وردی لەبارەی مەولاناوە تێدایە، بەڵام باسی هەوڵی تیرۆکردنی ناکات، بەڵکو لە باسی ئەو رووداوەدا ئەڵێت: (دووبارە گەڕایەوە بۆ سلێمانی، بە ئاماژەی شای مەعنەوی (شێخ عەبدوڵای دیهلەوی) و ئەولیا گەورەکانی بەغداد، رێنومایی خەڵکی راگەیاند، هێرشیان کردە سەری هەندێ لە حەسودانی شێخانی بەرزنجی و کەسانی تر، نامیلکەیان لە دژی دانا، مەولانا هیچ کاردانەوەیەکی نەبوو جگە لە دوعای خێر بۆیان) المجد التالد، ل57.
ئەم زانیاریانەی حەیدەری هیچ ئاماژەیەکی تێدا نیە بۆ کوشتن و بەریەککەوتن، بەڵکو لە ریگەی نووسینی نامیلکەوە دژایەتیان کردووە، تەنها پاڵنەری ئەو هەڵویستەشیان حەسوودی بووەو هیچی تر، چونکی خەڵکێکی زۆر لە دەوری مەولانا کۆبوونەتەوە و قادرییەکان ئەوەیان بۆ قبوڵنەکراوە و کەوتوونەتە دژایەتی مەولانا خالید و ریبازەکەی، بێگومان ئەگەر هەوڵی تێرۆر بدرایە حەیدەری باسی دەکرد، چونکە خودی حەیدەریەکان مورید و خەلیفەی مەولانا خالید بوون و خۆشەویستی زۆریان بۆی هەبووە.
بێ ئەوەی لێکۆڵینەوە بکەن
هەموو ئەم لێکدانەوە و شرۆڤانە نووسینەکەی ئەدمۆندز رەتدەکەنەوە، مەخابن لەگەڵ لاوازی و بێبنەمابوونی قسەکانی ئەدمۆندز، لەگەڵ ئەوەشدا کاریگەری زۆری هەبووە و لە زۆر نووسین و چاوپێکەوتندا ئاماژەی پێکراوەو وەک راستییەکی مێژوویی باس کراوە، زۆرێک لە خەڵکی بێ ئەوەی لێکۆڵینەوە بکەن لەو شتانەی دەیانخوێننەوە و دەیانبیستن یەکسەر دووبارەیان دەکەنەوە، ئیتر پرسیاری سەرچاوە و راستی و دروستی ئەو بابەتانە ناکەن.
پاڵدانی تاوان و هەوڵی تیرۆر و بۆ هەر کەسێک پێویستی بە سەرچاوەی باوەڕپێکراو بەڵگە و شاهێدی راستگۆیە، نەک بێ هیچ بەڵگە و سەرچاوەیەک بە حەز و خواستی خۆمان خەڵکی تاوانبار بکەین و مێژوویان لەکەدار بکەین!، هەربۆیە پێویستە زۆر هەستیارانە مامەڵە لەگەڵ مێژووی زانایان و پیاوە گەورەکانی نەتەوەکەماندا بکەین و بی بەڵگە و سەرچاوەی باوەڕپێکراو مێژوویان ناشیرین ناکەین.
سەرچاوەکان
1/ ابراهیم فصیح الحیدری، المجد التالد فی مناقب حضره مولانا خالد، الطبعة الاولی 2014، المكتبة الهاشمیة/ اسطنبول.
2/ الشیخ محمد الخال، الشیخ معروف النودهی البرزنجی، الطبعة الاولی 1961 بغداد.
3/ سی، جی، ادموندز، كورد وترك وعرب، ترجمه: جرجیس فتح الله، الطبعة الاولی 2012، منشورات الجمل، لبنان.
٤/ محمد أمین ابن عابدین، سل الحسام الهندی لنصره مولانا خالد النقشبندی، التحقیق: عمر فاروق بن كمال الاوفی، الطبعة الاولی 2018 مكتبة الارشاد- تركیا.
