لـە بـڵاوكـردنـەوەی هـۆشـیـاریـی نـەتـەوەیـیـدا

كاریگەریی رۆژنامەی كوردستان

د.پاڤێ جەمیل ئەحمەد*
پێشەكی:

راگەیاندن گرنگییەكی گەورەی هەیە وەكو دیاردەیەكی كۆمەڵایەتی و هۆیەكی گرنگی پەیوەندییە مرۆییەكان، پەیدابوونی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای دروستبوونی مرۆڤایەتی، بەردەوام لە گەشەسەندنێكی خێرای وادابووە توانیویەتی خۆی بگونجێنێت لەگەڵ ئەو گۆڕانكاریانەی كە لە ژیانی مرۆییدا رویداوە و ببێتە ئامرازێكی گرنگ و پێویستیەكی رۆژانە لە ژیاندا.
رۆژنامەگەریی كوردی پارچەیەكە لە رۆژنامەگەریی جیهان و لێی جیانابێتەوە، مێژووی پێشكەوتن و گەشەسەندنی لە ئەنجامی گەشەكردن و پێشكەوتنی ژیانی كۆمەڵایەتی و سیاسی و كلتووری لە كوردستاندا روویداوە.
دەركەوتنی رۆژنامە و چالاكی بڵاوكردنەوە و چاپ و نووسین .. هتد سەرەتای شۆڕشێكی نوێ بوو لە كوردستاندا، رێگەی خەباتی قەڵەم وەكو چەكێكی نوێ لە لاپەڕەكانی رۆژنامە كوردییەكان دەبینین، كە سەرەتای ئەم شۆڕشە نوێیەش لە لاپەڕەكانی رۆژنامەی كوردستانەوە دەركەوت وەكو خاڵی بزواندن و گەشەكردنی كوردایەتی و بەئاگاهێنانەوەی تاكی كورد و هۆشیاركردنەوەی لە بابەتە نەتەوەیەكانی لە رووی هەستی نەتەوەیی و هۆشیاری نەتەوەیی، بڵاوبوونەوە و چاپكردنی رۆژنامەی كوردستانی دایك هۆشیاركردنەوەی ئەقڵی كوردییە و گرنگیدا بە بیروباوەڕی كوردایەتی و هەستكردنی تاكی كورد بە مافە نەتەوەییەكانی و تۆماركردنی مێژووەكەی بەدەستی خۆی بە خستنەسەر لاپەڕەی رۆژنامەكە و گەیاندنی بە رۆشنبیران و خوێنەرانی ئەو سەردەمە.
پوختەی توێژینەوە
ئەم توێژینەوەیە لە چەند بەشێك پێكدێت، بەشی یەكەم رێبازی توێژینەوەكەیە كە پێكدێت لە كێشەی توێژینەوەكە و گرنگی و ئامانج و دیاریكردنی چەمك و زاراوەكان كە (راگەیاندن، هۆشیاریی، ناسیۆنالیزمی كوردی) تاڕادەیەك خراواتەڕوو. 
لە بەشی دووەمدا باس لە سەرەتاكانی مێژووی رۆژنامەگەریی كوردی كراوە لەگەڵ مێژووی ناسیۆنالیزم و كاریگەریی رۆژنامە، لە بەشی سێیەمدا باسكردنی سەرەتاكانی رۆژنامەی كوردستان و كاریگەری لەسەر بڵاوبوونەوەی هۆشیاریی نەتەوەیی و بڵاوكردنەوەی مێژوو و كلتووری نەتەوەیی كورد، لە دواجاریش ئەنجامەكان بە چەند خاڵێك خراوەتەڕوو.
بەشی یەكەم: رێبازنامە
باسی یەكەم: كێشەی توێژینەوە
سەرەتای هەر توێژینەوەیەك بە هەستپێكردنی توێژەر بە كێشەیەك دەسپێدەكات، توێژینەوەكە هەوڵدەدات تیشك بخاتەسەر هەموو ئەو هەوڵانەی كەوا رۆژنامەی كوردستان وەكو یەكەمین رۆژنامەی كوردی داویەتی بۆ كاركردن لەسەر نەتەوەی كورد، لە بارەی مێژوو خەباتییەوە كە بە شێوەیەكی نوێ لەڕێگەی پێنووسەوە كاریكردوە بۆ بەرزكردنەوەی هۆشیاری نەتەوەیی و ئەو بابەتانەی كە پەیوەندیان هەیە بەچارەنوسی نەتەوەی كوردەوە، كێشەی ئەم توێژینەوەیە بریتیە لە (ناڕوونی و تەمومژاویبوونی ئەو كاریگەرییەی كە رۆژنامەی كوردستانی دایك بینیوێتی سەبارەت بە بڵاوكردنەوەی هۆشیاری نەتەوەیی)، بۆ روونكردنەوەی فراوانتری ئەو كێشەیەش، وروژاندنی ئەم پرسانە بە پێویست زانرا و بریتین لە:
1.پرسیاری سەرەكی توێژینەوە بەوە دەستپێدەكات: ئایا رۆژنامەی كوردستان رۆڵی بینیوە لە بڵاوكردنەوەی هۆشیاری نەتەوەییدا؟
2. ئایا رۆژنامەی كوردستان تا چ ئاستێك گرنگیداوە بەبابەتی سیاسی؟
3. ئایا رۆژنامەی كوردستان تا چ ئاستێك گرنگیداوە بەبابەتی مێژووی كورد؟
4. ئایا رۆژنامەی كوردستان تا چ ئاستێك گرنگیداوە بەبابەتی ئەدەبی؟
گرنگیی توێژینەوە
گرنگیی ئەم توێژینەوەیە لە خودی بابەتەكەوە سەرچاوە دەگرێت، كە رۆڵی رۆژنامەی كوردستانی دایكە وەك یەكەم رۆژنامەی كوردی كە لە رۆژە سەختەكانی مێژوودا دەرچووە كە كورد هیچ نەوایەكی نەبووە، بە هەوڵی كەسیی بنەماڵەی بەدرخانییەكان و لە وڵاتێكی بێگانەدا، كوردستانێكی پارچەپارچەكراو و پڕ لە دەردی سیاسی و كۆمەڵایەتی و نەخوێندەواری و هەژاری و شەڕوشۆڕ، لێرەوە رۆژنامە وەك یەكێك لە ئامرازەكانی راگەیاندن ویستویەتی بەشێوەیەكی مۆدێرنانە كاربكات بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی نەتەوەیی تاكەكانی، دروستكردنی چەند سومبول و رەمزێك كە بۆ مانەوەی هەر بزاوتێكی ناسیۆنالیستی گرنگن، گرنگی ئەم توێژینەوەیە لە رووی زانستی و ئەكادیمییەوە هەوڵدانێكە بۆ زانینی پەیوەندی دوولایەنەی نێوان هۆشیاری نەتەوەیی و راگەیاندن، بەتایبەتی رۆژنامە و دەرخستنی ئەو لایەنەی خەباتی كوردییە كە لە چەكەوە گۆڕی بۆ قەڵەم لە رێگەی نووسین و كاری رۆژنامەگەرییەوە، گرنگی ئەم توێژینەوەیە لە رووی مرۆییەوە ئەو پێویستیانەی كە تاك پێویستی پێیەتی لە بارەی زیاتركردنی رۆشنگەری و بەرزكردنەوەی ئاستی مەعریفی و زانین لە رێگەی رۆژنامەگەرییەوە، زانین و ئاشنابوون بەو رووداو و بەسەرهاتانەی كە لەوكاتەدا روویانداوە بەسەر نەتەوەی كورددا.
ئامانجی توێژینەوە: ئەم توێژینەوەیە لە هەوڵی بەدیهێنانی ئەم ئامانجانەدایە:
1.گەیشتن بەئاستی رۆڵبینینی رۆژنامەی كوردستان لە بڵاوكردنەوەی هۆشیاری نەتەوەییدا.
2. گەیشتن بەئاستی گرنگیدانی رۆژنامەی كوردستان بەبابەتی سیاسی.
3. گەیشتن بەئاستی گرنگیدانی رۆژنامەی كوردستان بەبابەتی مێژووی كورد.
4. گەیشتن بەئاستی گرنگیدانی رۆژنامەی كوردستان بەبابەتی ئەدەبی.
جۆری توێژینەوە: ئەم توێژینەوەیە لە جۆری توێژینەوەی وەسفیی شیكارییە، بەمەبەستی زانینی كاریگەریی رۆژنامەی كوردستان لە بڵاوكردنەوەی هۆشیاری نەتەوەییدا.
میتۆدی توێژینەوەكە: توێژینەوەكە پشت بەمیتۆدی شیكاری ناوەڕۆك دەبەستێت، بۆ بابەتە بەردەستەكانی كە بڵاوكراونەتەوە لە رۆژنامەی كوردستانی دایك خولی یەكەم.
كۆمەڵ و سامپڵی توێژینەوەكە
كۆمەڵی توێژینەوەكە: كۆمەڵی توێژینەوەكە كۆی ژمارە بڵاوكراوەكانی رۆژنامەی كوردستان خولی یەكەم 1898 كە (31) ژمارەی لێدەرچوە لە مەنفا بەشێوەی پچڕپچڕ جگە لە ژمارە (19)، كە یەكەمین رۆژنامەی كوردییە.
سامپڵی توێژینەوەكە: سامپڵی توێژینەوەكە بابەتەكانی ژمارە بەدەستخراوەكانی رۆژنامەی كوردستانە، یەكەم ژمارەی لە 22ی نیسانی 1898 لە قاهیرە دەرچووە، ژمارە (6-19)لە جنێف دەرچووە، ژمارە (25-29)لە فۆڵكستۆن و ژمارە (30-31) جارێكیتر لە جنێف دەرچووە ژمارە 31 ی 14/4/1902 دەرچوە.
ئامرازی توێژینەوە: لەم توێژینەوەیەدا فۆڕمێكی شیكاری بەكاردەهێنرێت بۆ كۆكردنەوەی زانیاری دەربارەی پرسیارەكانی توێژینەوەكە و شیكردنەوەی وەسفی شیكاری بۆ خودی داتاكان كە نمایشی بابەتەكە دەكەن.
راستی توێژینەوە: توێژەر كاری لەسەر راستیی رواڵەت كردوە بۆ ئامرازی كۆكردنەوەی زانیاری، بەوپێیەی پاش گەڵاڵەكردنی فۆڕمی شیكاری بەشێوەی سەرەتایی، فۆڕمەكە دراوەتە چەند پسپۆڕێك لە بواری میدیا بەمەبەستی هەڵسەنگاندنی، كە پاش تۆماركردنی تێبینیەكان: هاوكێشەی راستی دەرەكی= بڕگە راستەكان/ كۆی بڕگەكان *100، كەواتە راستی دەرەكی= 75/84*100=89٪، ئەم رێژەیە، ئاماژەیە بۆ بەرزیی راستی توێژینەوە.
جێگیری توێژینەوە: توێژینەوەكە پشتی بە دووبارەكردنەوەی توێژینەوە بەستوە بۆ داتاكانی توێژینەوە بە بەكارهێنانی هاوكێشەی هۆڵستی بۆ پرسیارە تەرتیبیەكانی فۆڕمی شیكاری كە رێژەكەی 90٪ كە پلەیەكی بەرزی جێگیرییە.
باسی دووەم:
دیاریكردنی چەمك و زاراوەكان
ـ رۆژنامە
زاراوەی رۆژنامە لە بنچینەدا لە دوو وشەی لێكدراوی كوردی پێكهاتووە كە (رۆژ) و (نامە) یە، بەواتای نامەی رۆژانە ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە چەند نووسراو و بڵاوكراوەیەكە لەلایەن كەسانێك كە هۆشیار و تێگەیشتوون خاوەن بیروباوەڕێكن كە بەئەرك و رەنجێكی زۆرەوە كاردەكەن بۆ ئەوەی سوودێك ببەخشن بە خوێنەرانی رۆژنامەكەیان.
رۆژنامە و كاری رۆژنامەگەری ئەو چەكە دوو دەمەیە كە لەلایەكەوە پرۆژەی لەگەڵ سەركردە و كەسانی دەسەڵاتداردا هەیە، لە لایەكی ترەوە لەگەڵ جەماوەر، ئەتوانێت رایەكی گشتی پەروەردە بكات بۆ نەتەوە، یان بەپێچەوانەوە دەتوانێت بەشێوەیەكی ناپاكی و دەستڕەشی بەكاری بهێنێت كە نەتەوەیەك نغرۆ بكات.
دكتۆر حەمزە لە كتێبی (دواڕۆژی رۆژنامەگەری) دەڵێت «رۆژنامە و كاری رۆژنامەگەری دەتوانێت شتی سەیروسەمەرە دروست بكات، لەهەمانكاتیشدا چەكێكی ترسناكی كاریگەرە ئەگەر هاتوو لە كۆشی ئازادی و دیموكراتیدا پەروەردە كرابێت.» (جەباری، 2004: 46).
راگەیاندن بە دەسەڵاتی چوارەم ناسراوە، پایەیەكی بەرز و بڵندی هەیە بەهۆی ئەو كاریگەرییەی كە شارستانیەت و مرۆڤایەتی لەسەر بنچینەی بەرهەمەكانی دادەمەزرێت، هەروەها ئەركی سەرەكی بریتییە لە پێگەیشتن (كۆمیونیكەیشن)ی كۆمەڵایەتی، لە رووی زاراوەییەوە دەناسرێت بەوەی كە بە»بڵاوكردنەوەی زانیارییە ورد و راستییەكان دێت، بەمەبەستی رۆشنكردنەوەی فیكر و دروستكردنی باوەڕ و رایگشتی لای خەڵكی». (ئەبوبەكر، 2002: 16)
راگەیاندن زانستی پەیوەندیكردنە بەجەماوەرەوە، تەنیا رێگەیە بۆ گۆڕینی بیروهۆشی جەماوەر، رابەری چالاكی بیروڕایە لە كۆمەڵدا، وەكو مێژوونووسانی بواری راگەیاندن دەڵێن «ناكرێت باسی راگەیاندن بكەین بێ ئەوەی باس لە بزاوتە سیاسییەكان نەكەین» بۆیە بەدوای تێزە سیاسییەكاندا، تێزە كۆمەڵایەتیەكان دێن كە راگەیاندن كاری لەسەردەكات، بۆ گۆڕینی سەرلەنوێ پێكهێنانەوەی رێكخستنی كۆمەڵگە. رۆژنامەگەری وەكو بەشێك لە چەمكێكی مرۆیی نێو زانستە مرۆڤایەتییەكان دێت، بۆیە وەك هەر تێزێكی مرۆیی دیكە پێكهاتە و ئاستە كۆمەڵایەتییەكانی هەر كۆمەڵگەیەك دەشێ پێناسەی جیاوازی هەبێت، دكتۆر قەیس یاسری بەم شێوەیە پێناسەی رۆژنامە دەكات «ئەو هەوڵەیە كە تیایدا ئاڵوگۆڕی چەمكەكان لە نێوان تاكەكانی كۆمەڵگەدا دەهێنێتە كایەوە، بە بەكارهێنانی ئەو زمانە مەعریفیەی كە تاكەكانی پێدەدوێنێ». (یاسری،1991: 34).
لەو پێناسانەی پێشترەوە دەتوانین بڵێین: رۆژنامە چاوی وردبینی گەلە، بەسەرنجەوە دەڕوانێتە دام و دەزگاكانی تایبەت بە بەرژەوەندیی كۆمەڵگە، كەرەستەی بیرو هۆشی مرۆڤە، هەوڵ و كۆششی پێشكەوتنی كۆمەڵگەیە لە گشت بوارەكاندا.
ـ نەتەوە:
وشەی nation لەوشەی nasci ی لاتینییەوە وەرگیراوە كە لەناسینی زمانەوانیەكەیدا بەمانای (لەدایكبوون) دێت، بەڵام لە گوتاری ناسیۆنالیستیدا بەمانای (هاووڵاتیان، یان دانیشتوانی گەلێك، یان دانیشتوانی وڵاتێكی دیاریكراو دێت. (قەرەداغی،2003: 73) لێرەوە دەبینین كە بۆ ئەوەی كۆمەڵێك لە دانیشتوانی ناوچەیەكی دیاریكراو وەك نەتەوە پێناس بكرێت پێویستە ئەو سنوورە واقیعی و رەمزیانە لابەرێت كە لە نێوان یەكە و پێكهاتە جیاجیاكانی ئەو نەتەوەیەدا هەیە وەك جیاوازیەكانی زمان، خێڵایەتی و چینایەتی و ...هتد. ئەویش لەپێناوی بەرژەوەندییەكی باڵاتردا كە نەتەوەیە، واتە بەدیارخستنی خاڵە هاوبەشەكان و ئینكاركردنی جیاوازییەكان، بەم پێیە هەندێك لە بیریارانی بیرۆكەی نەتەوایەتی پێناسەی نەتەوە دەكەن بەوەی كە نەتەوە بریتییە لە كۆمەڵە كەسێك كە زمانی هاوباش و ئابووری هاوبەش و خاك و مێژووی هاوبەشیان هەبێت.
بەڵام هەندێكی دیكە لە توێژەرانی بیرۆكەی نەتەوایەتی دەڵێن كە زمان و ئابووری و جوگرافیا بەتەنها بەس نییە بۆ پێكهێنانی نەتەوە، لەم بارەیەوە ئەریك هوبزباوم پێیوایە كە نەتەوە تەنها پابەندە بەسیاقێكی مێژوویی دیایكراوەوە كە سەردەمی دەوڵەتی نەتەوەییە ئەم بارودۆخەش تەنها لەسەردەمی مۆدێرندا بەدیار كەوتووە.
هەر سەبارەت بەپێناسەی نەتەوە، ئەرنست گێڵنەر دەڵێت «نەتەوە بریتییە لە چەند گروپێك كە ویستی ئەوەیان هەیە كە وەك یەك گروپبن» (گیبرنا،2002: 9). لێرەوە بۆمان دەردەكەوێت كە ئەم بیریارە پێ لەسەر دوو فاكتەری گرنگ دائەگرێت ئەوانیش (ویست) و (كلتووری هاوبەشن). بەڵام مونتراس گیبرنا دەڵێ «نەتەوە بریتییە لە كۆمەڵێك مرۆڤ كە هۆشیاریشیان لەبارەی پێكهێنانی كۆمەڵەكەی خۆیانەوە هەیە، رابردوویەكی هاوبەش و بەرژەوەندیەكی هاوبەشیان بۆ ئایندە و بانگەشە بۆ مانی حوكمڕانی خۆیان دەكەن» (گیبرنا،سەرچاوەی پێشوو: 9)
بەم پێیە، دەبینین كە گیبرنا زیاتر پێ لەسەر هۆشیاری دادەگرێت سەبارەت بەمێژوو و كلتووری هاوبەش.
لە وتارێكدا كە لەزانكۆی سۆرۆبۆن پێشكەشی كردووە، مێژونوسی فەرەنسی (ئەرنست رێنان) دەڵێت «نەتەوە رۆ‌حە، پرنسیپێكی روحی و مەعنەوییە» كە لەراستیدا هەردووكیان یەكن، ئەم پرنسیپە روحی و مەعنەوییە پێكدەهێنن، یەكەمیان سامانی یادەوەرییە دەوڵەمەند و بۆ ماوەییەكانە، ئەوەیتریان رەزامەندییەكانی ئێستایە، ویستی پێكەوەژیان و بەرزراگرتنی ئەو میراتەیە كە بەشێوەیەكی دابەشنەكراو بۆ مرۆڤ ماوەتەوە.. بوونی نەتەوە یەكسانە بەهاوبەندییەكی گەورە، واتە بوونی نەتەوە پێویستی بەجۆرە رابردوویەك هەیە، بەڵام هەنوكەش بەهۆی واقعێكی هەستپێكراوەوە نوێ دەبێتەوە (واقعێكی قبوڵكردن و بێ رازیبوون كە سیما بەرچاوەكەی ئاواتی درێژەدانە بەژیانی هاوبەش. (ئیتسار،2000: 183) لێرەوە دەكرێت بڵێین نەتەوە بریتییە لە كۆمەڵە خەڵكێك كە هەستی پێكەوەییە گرنگترین فاكتەری پێكەوە بەستنی یەكە جیاجیا كانی نەتەوەیە و هۆكارێكی گرنگە لە كێشانی سنووری جیاكەرەوەی نەتەوەیەكی دیاریكراو لە نەتەوە و میللەتانی دیكە.
ـ ناسیۆنالیزم
زیادەڕۆیی نییە گەر بڵێین هەردوو سەدەی نۆزدە و بیست بەسەدەی ناسیۆنالیزم ناودەبرێت. بزاڤی ناسیۆنالیستی بەحوكمی ئەوەی لەم دوو سەردەمەدا لە دیارترین و بەرچاوترین دیاردەی سیاسی و كۆمەڵایەتی جیهان بوو هەر بۆیە چەند پێناسەو بۆچوونی جیاجیا لەمەڕ ئەم بابەتە خراوەتەڕوو، لەیەكێك لەو پێناسانەدا مونتراس گیبرنا دەڵێت «ناسیۆنالیزم خۆبەستنەوەیە بەكۆمەڵێك كە ناسنامەی ئەندامەكانی بەبیروباوەڕ و رەوشەكانی ژیان دیاریدەكرێ و خۆیان خاوەنی ئیرادەن لە بڕیاردان لەسەر چارەنووسی سیاسی خۆیان». (گیبرنا، سەرچاوەی پێشوو: 9)
ناسیۆنالیزم یەك شێواز و یەك دەركەوتەی نییە، بەڵكو بەپێی بارودۆخی كۆمەڵایەتی و سیاسی و مێژوویی لەلایەك و بەرژەوەندی و ئامانجی سیاسی نەتەوەكان لەلایەكی ترەوە فۆرمی جیاجیا وەردەگرێ كە دەستی رزگاركەر یان شۆڤێنی بێت، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی ناسیۆنالیزم لە قۆناغێكی مێژوویی دیاریكراودا وەك دیاردەیەكی مێژوویی و پێداویستی قۆناغێكی مێژوویی دیاریكراودا سەرهەڵدەدات. لەم سۆنگەیەوە فاروق رەفیق پێناسەی ناسیۆنالیزم دەكات بەوەی كە «ناسیۆنالیزم هێزێكی ئایدۆلۆژییە، واتە لەلایەكەوە بریتییە لە چەپكێک ئایدیا كە پەیوەندییەكی ناوخۆییان لەگەڵدا هەیە، چەپكێک ئایدیا لەمەڕ مرۆڤ و كۆمەڵگە و سیاسەتەوە، لەلایەكی ترەوە ناسیۆنالیزم سەرقاڵی ئەوەیە كە چۆن حاڵەتێك و مەسەلەكان بگۆڕێت و حاڵەتێكی لە كۆمەڵگە دابمەزرێنێ».(رەفیق،1999: 54) لێرەوە بۆمان دەردەكەوێت كە ناسیۆنالیزم تەنها پێناسەیەكی نییە و بە پێی سیاقە مێژوویی و كلتوورییەكان پێناس و بۆچوونی جیاجیا لەخۆ دەگرێت. بەڵام بەلایەنی كەم دەتوانێت لە چەند مانایەكی گشتی دا بەكاریبهێنێت:
1- بڕواهێنان بەوەی كە مرۆڤایەتی لە شێوەی چەندین نەتەوەی جیاجیادا هەن.
2- پاراستنی كلتوورێكی دیاریكراو كە كلتووری نەتەوەییە.
3- هەوڵدان بۆ پاراستن و لەبەرچاوگرتنی بەرژەوەندی نەتەوەیی و خۆجیاكردنەوەی لەوانی دیكە.
ناسیۆنالیزم خۆشەویستییە بۆ نەتەوە، یان پەیوەندیی خۆشەویستییەكی سروشتییە كە تاك بەڕۆڵەكانی نەتەوەوە دەبەستێتەوە، یان ویستێكی كۆمەڵایەتییە و خۆی بەسەرسروشتی مرۆڤایەتیدا دەسەپێنێ.
یەكێك لە گرنگترین رەگەزەكانی ناسیۆنالیزم بریتییە لە كردەی خۆجیاكردنەوە و كێشانی سنووری واقیعی و سنووری خەیاڵی لە نێوان نەتەوەی خۆ و نەتەوەی ئەوانی دیكە، لێرەوە دەكرێت بەیەكێك لەو پێناسانەی دیكە كە بۆ ناسیۆنالیزم كراوە پشتگیری ئەم بۆچوونە بكەین «ناسیۆنالیزم بریتیە لە هەستكردنی نەتەوە بە قەوارەی كەسێتی خۆی لە نێو نەتەوەكانی تردا كە خۆی كاروباری دەرەوە و ناوخۆی خۆی بەڕێوەدەبات، ئەمەش دەبێتە هۆی بەشداریكردنی تاكەكانی گەل لە حوكمڕانیدا، كە بەسیستەمی دیموكراسی گوزارشتی لێدەكرێت.» (قانیع،1998: 45)
لێرەوە دەكرێت لە پێناسەیەكدا بڵێین ناسیۆنالیزم بریتییە لە بزووتنەوەیەكی ئایدۆلۆژی كە ئامانجی بەدەستهێنانی مافی دیاریكردنی چارەنووسی خۆیە بەدەستی خۆ كە بەناوی خەڵكێكی دیاریكراوەوە كە نەتەوەیە، قسەدەكات.
ـ هۆشیاریی نەتەوەیی
هۆشیاریی نەتەوەیی پێدراوێكی سروشتی نییە، بەڵكو پێدراوێكی مێژووییە و لەسەردەم و كاتێكی دیاریكراودا سەرهەڵدەدات و پەرەدەسێنێ، واتە ماناكانی هۆشیاریی نەتەوەیی و شێوازەكانی دەركەوتنی بەپێی جۆر و ئاستی كۆمەڵگەكان دەگۆڕێت، هەر ئەمەش وای لێدەكات دەركەوتنە و فۆرمی جیاجیا لەخۆ بگرێت، ئەم جیاوازییەش لەنەتەوەیەكەوە بۆ تر و لەنێو ئەندامانی نەتەوەیەكیشدا لە كاتێكدا بۆ كاتێكی تر لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێكی تر دەگۆڕێت.
مەریوان وریا قانع پێیوایە «نیشتمان پەروەری و هۆشیاریی نەتەوەیی چەمكگەلێكن كە هێما بۆ شێوازێكی تایبەتی پەیوەندی نێوان ئینسان و نیشتمان دەكەن، پەیوەندییەك لە خۆشەویستی و دڵسۆزی و وەفا كۆڵكە سەرەكییەكانێتی». (قانیع،1998: 27)
بەشێوەیەكی گشتی سەرهەڵدانی هۆشیاری نەتەوەیی لە ئاستە جیهانیەكەیدا لە ژێر كاریگەری سێ هۆكاری سەرەكیدا بوو:
1- ئەو گۆڕانگارییانەی بەسەر زمانی لاتینیدا هات.
2- كاریگەری ریفۆرمی ئاینی.
3- بڵاوبوونەوەی زمانە ناوچەییەكان.
سەرجەمی ئەمانە كاریگەری گەورەیان هەبوو لەسەر گەشەكردنی بیر و هۆشیاریی نەتەوەیی كە لەلایەن بیریاران و سۆسیۆلۆژیستەكانەوە بە  چەندین شێوازی جیاجیا پێناسە كراون.
لەیەكێك لەو پێناسانەدا هاتووە كە «هۆشیاریی نەتەوەیی بریتیە لە مەعریفەی تاكەكان دەربارەی زمان، مێژوو، كلتوور، تایبەتمەندییەكانی نەتەوەی خۆیان» (میران،2000: 242)
لە پێناسەیەكی دیكەدا هاتووە «كاتێك شێوەكانی هەستی گشتی بەشێوەیەكی فراوانتر لە دەروونی كۆمەڵی مرۆیی دوور لە هەموو نزیكییەكی خێزانی دەردەكەوێ، ئەو كاتە روخسارەكانی هەستی نەتەوەیی سەرهەڵدەدات» (دوروزیل،1967: 234).
هەر سەبارەت بەپێناسەی هۆشیاری نەتەوەیی هاتووە «هۆشیاری نەتەوەیی ئەو هەست و بیر و ئاگایی و فۆرمانەی خۆناسینە كە كۆمەڵە خەڵكێك، دەربارەی بوونی بابەتیانەی خۆی، وەك دیاردەیەكی تایبەتمەند و بەجیا هەڵكەوتووی لێ دروست دەبێت. (سابیر،2003: 165)
سەرجەمی ئەو پێناسانەی سەبارەت بەهۆشیاری نەتەوەیی كراون لەگەڵ ئەوەی كە دەكرێ بڵێین لە چەند هێڵێكی گشتیدا یەكتری دەگرنەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا جیاوازی لەنێوانیاندا هەیە ئەو جیاوازییەش لە ئەنجامی كاریگەری كلتوور و ئاستی ئابووری و ساتی سەرهەڵدانی هۆشیاری نەتەوەیی، هەروەك چۆن سەبارەت بەوەی ئایا ئەم هۆشیارییە لەگەڵ دروستبوونی نەتەوەدا سەرهەڵدەدات یان لە پاش دروستبوونی؛ چەندین رای جیاجیا هەیە. 
لە پێناسێكدا هاتووە كە هۆشیاری نەتەوەیی بریتییە لە «ئاگاداربوونێكی هۆشیارانە سەبارەت بەوەی كە مرۆڤ دەبێت بەبەشێك لە نەتەوەیەك و چارەنووسی خۆی لە دواڕۆژی ئەو نەتەوەیەدا دەبینێتەوە، بۆیە هۆشیاری نەتەوەیی ئەنجامێكە بۆ بوونی نەتەوە، هەتا نەتەوە پێك نەیەت، هۆشیاری نەتەوەیی دروست نابێت». (مەدەنی،2001: 9)
لەم پێناسانەیەوە بۆمان دەردەكەوێت كە هۆشیاری نەتەوەیی بەچەندین واتای جیاجیا قسەی لەبارەوە كراوە و تەنها شێوازێك و تەنها دەركەوتەیەك نییە، بەڵام دەكرێ بەشێوەیەكی گشتی بڵێین كە هۆشیاری نەتەوەیی بریتییە لە پلەیەك لە كلتووری تاكەكەس، بەو مانایەی ئەم هۆشیارییە شتێك نییە كە لەگەڵ مرۆڤدا لەدایك بێت، واتە دروستبوونی ئەو هەستە لای مرۆڤ كە ئەندامی یەكەیەكی باڵاترە لە تاكەكەس و چارەنووسی بەستراوە بەچارەنووسی تاكەكانی دیكەی هەمان نەتەوەوە.
بەشی دووەم:
باسی یەكەم: مێژوویەك لە سەرەتای رۆژنامەگەری كوردی
ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ سەرەتای رۆژنامەوانی كوردی، ئەوا پێویستە ئەو پرسیارە سەرەتاییە لە خۆمان بكەین كە كەی هونەری رۆژنامەگەری لەناو گەلی كورددا پەیدابووە و دەستی پێكردووە؟
بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پێویستە باس لەوە بكەین كە مێژووی گەلی كورد مێژوویەكی كۆنی پڕ لە نەهامەتی و شەڕ و شۆڕ بووە، هەروەها دابەشكردن و دوورخستنەوەی كورد لە هەموو ئیمتیازە باشەكان، لە رێگەی دوژمنایەتی و هەروەها كاری سیخوڕی و دەستخستنە ناو هەر شۆڕش و راپەڕینێك بۆ رزگاربوون لەدەستی دوژمنان.
ئەوەی جێگەی باسە لە سەدەی نۆزدەیەمدا جوڵانەوەیەكی نیشتمانپەروەری لە كوردستاندا روویدا، ئەمەش رواڵەتێكی تری نیشاندا و رەنگ و بۆیەكی تایبەتی تری وەرگرت، ئەویش بەهۆی ئەو گۆڕان و پێشكەوتنانەی كە لە (چەرخی راپەڕینی نوێ) روویدا، كە گۆڕینی جیهان بوو لە بارێكی نالەبارەوە بۆ بارێكی زۆر پرشنگدار و ئازاد، ئەمەش بوو وایكرد كە هەموو گەلانی جیهان وریاببنەوە و داوای مافی ژیانی سەربەخۆی خۆیان بكەن، لابردنی چەوساندنەوە و زۆرداریان راگەیاند.
لەگەڵ ئەوەی گەلان هەڵسان بەشۆڕشكردن دژی دوژمنانیان، گەلی كوردیش وەكو هەموو گەلانی تر هەمیشە ئامادەی شۆڕش و دژایەتی دوژمن بووە بۆ سەربەخۆیی خاك و نیشتمانی لە هەمان كاتیشدا سەرنەكەوتنی شۆڕشێك یان دژایەتیكردنی نەبووە هۆی ساردكردنەوەی گەلی كورد لە خەباتكردن بەرامبەر دوژمن.
سەرنەكەوتنی شۆڕشەكەی (شێخ عەبدوڵای نەهری) لە ساڵی (1881ز) هەروەك ئارك سافریسیان لە كتێبەكەیدا بەناوی (مێژووی كورد و كوردستان) دەڵێت «ستەمێكی گران بوو بۆ سەر هۆز و پیاوەگەورەكانی تری كورد، ئەمە بووە هۆی چاندنی تۆی نیشتمانپەروەری و نەتەوایەتی لە مێشكی گشت گەنج و خوێندەوارێكدا، رۆژگار و تاقیكردنەوەی بزووتنەوەكانی گەلی كورد بەهەموو لایەكی سەلماند كە خەبات لە پێناوی گەل و نیشتماندا هەر بەڕێگەی چەكهەڵگرتن تەنها ناكرێ، بۆیە رۆشنبیرە كوردە خوێن گەرمەكان، لە سەرەتای سەدەی نۆزدەهەم بیریان لە رێگەی تر كردەوە بۆ خەباتكردن لە پێناوی بەدیهێنانی سەربەخۆیی و رزگاری كورد، ئەوەبوو هەڵسان بەپێكهێنانی چەندین كۆمەڵ و رێكخراوی رامیاری و دامەزراندنی یانە و كردنەوەی قوتابخانەی كوردی». (جەباری،2004: 65)
شانبەشانی خەباتی شۆڕشگێریی ناوخۆ، ئەو بزووتنەوە نوێیە كە لە دەرەوەی نیشتمان لە دایكبوو، بەهەمان شێوە لەگەڵ خەباتی ناوخۆدا پەلوپۆی بەهەموو لایەكدا كێشابوو، بۆ یەكەمجار بوو كە رۆشنبیرە كوردەكان لە ئەفسەرو قوتابی و بۆرجوازە بچووكەكان لە ئەستەمبولی پایتەختەوە دڵسۆزیی بۆ گەل و نیشتمان كۆی كردبوونەوە بەمەبەستی خەباتكردن بەچەكی نوێ كە خوێندن و خوێندەواری بوو، هەروەها پەیوەندیكردن بەوڵاتانی دەرەوە بۆ گەیاندنی گیروگرفتەكانی كورد، ئەویش سەبارەت بەوریایی و ئاگابوونیان لە رووداو و راپەڕینە نیشتمانییەكانی ئەوروپا، چونكە ئەستەنبول سەرەڕێگەیەك بوو لە نێوان ئاسیا و ئەوروپادا، لە دێرزەمانەوە ئەستەنبول مەڵبەندی چالاكی رامیاری و خەباتكردنە، زۆربەی باڵیۆزو دیپلۆماتەكانی ئەوروپا لەوێ كۆدەبوونەوە، بۆیە بەئاسانی ئەتوانرا دەنگی كورد بەهەموو لایەكدا بگەیەنرێت.
ئەگەر ئێمە باس لە ناساندنی مەسەلەی نەتەوایەتی كوردی بكەین بەوڵاتەكانی دەرەوە لە نێوەندیاندا توركیا، ئێران، عیراق و سوریا، باشترین هۆ رێگەی رۆژنامەگەری بوو، چونكە لەو رێگەیەوە بەئاسانی و روونی ئەتوانین سەرنج و رای گشتی جیهان بەلای مەسەلەكەدا وەربگرێت و سۆزی گەلان رابكێشێت. 
لەم بارەیەوە دكتۆر كەمال مەزهەر دەڵێت «سەرەتای پەیدابوونی رۆژنامەنووسی هەموو گەلێك مێژوویەكی تایبەتی خۆی هەیە، ئەو مێژووەش بەستراوە بەگەلێك هۆكاری جیاوازەوە، بۆیە پێویستی بەڕوونكردنەوەی زۆر لایەنی ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتییە، پەیدابوونی رۆژنامەنووسی كوردی جگە لە مەرجەكانی ناوەوەی كۆمەڵ، چەند هۆیەكی دەرەكی رۆڵیان تێدا بینیوە، یەكێك لەو هۆكارانە بریتییە لە پەیدابوونی رۆژنامەنووسی و پەرەسەندنی و رۆڵی لە ژیانی رووناكبیری و سیاسی گەلانی دراوسێدا» (ئەبوبەكر،2002 : 42).
لەگەڵ ئەوەی كورد رێگەی پێنەدرا لە قەڵەمڕەویی عوسمانیدا رۆژنامە دەربكات، بەسەدان ئازادیخواز و روناكبیرو شۆڕشگێر لە ژێر دەسەڵاتی عوسمانی و ئێرانیەكان روویان لە دەرەوەی نیشتمان كرد بەمەبەستی دەربڕینی بیروڕای ئازاد و ئازادی رۆژنامەوانی و هۆشیاركردنەوەی جیهانی دەرەوە كاركردن بۆ رزگاركردنی نەتەوەی كورد بەشێوەیەكی هۆشیارانە، بۆ ئەم مەبەستەش شاری (قاهیرە) لەو سەردەمەدا ئازادیەكی زۆری هەبوو چونكە لە ژێر دەسەڵاتی سوڵتاندا نەمابوو، كەوتبوە ژێر دەسەڵاتی ئینگلیزەوە، لەبەر ئەوە بەدرخانییەكان وەكو خێزانێكی شۆڕشگێڕ و رۆشنبیر رویانكردە قاهیرەی پایتەختی میسر، لەوێ یەكەم ژمارەی غەزەتەی (كوردستان) لە (22ی نیسانی 1898ز) ی لە قاهیرە لەلایەن (میقداد مەدحەت بەگی كوڕی بەدرخان پاشا) دەرچووە، كە بەهۆی نەخۆشییەوە دەستی لە كارەكەی هەڵگرتوو (عبدالرحمن بەگی) برای درێژەی بەدەركردنی رۆژنامەكەدا، لەناو تەنگ پێهەڵچنینی پیاوەكانی سوڵتان (عبد المجید) گواستیەوە بۆ جنیف لە سویسرا و ڤۆڵگستۆن لە بریتانیا تا ساڵی (1902)، ئەم رۆژنامەیە لە ماوەی پێنج ساڵدا لە پێنج وڵات و ئەوەی تا ئێستا ئاشكرایە بەهەمووی (31) ژمارەی لێ بڵاوكراوەتەوە (ئەمین،2001: 19)
ئەم رۆژنامەیە، خاڵی وەرچەرخانە لە مێژووی رۆژنامەگەریی كوردیدا، هەروەها ئەو خاڵەیە كە لەڕێگەیەوە پەیامی سیاسی گەلی كوردی لە خەباتی چەكەوە گۆڕییە سەر خەباتی قەڵەم، ئەوەتانێ مەدحەت بەگ لە سەروتاری یەكەمین ژمارەی كوردستاندا نووسیویەتی «بەداخەوە كورد لە زۆر نەتەوە زیاتر خاوەنی بیر و هۆشن، جوامێرن، لەئاستی خۆیاندا تەواو بەهێزن، بەڵام وەكو نەتەوەكانی دیكە خوێندەوارو دەوڵەمەندنین، نازانن دراوسێكانیان چۆنن و چی دەكەن، ئاگایان لێنییە، بۆیە پشت بەخوا ئەم رۆژنامەیەمان نووسی و بەپشتیوانی خوای گەورە لەمەودوا هەر پانزە رۆژ جارێك بڵاوی دەكەمەوە». (ئەمین، هەمان سەرچاوەی پێشوو: 47)
ناوەڕۆك و بابەت و وتارەكانی كوردستان پەیامێكی پیرۆزیان بۆ نەتەوەكەیان پێبوو، تێیدا باس لە هەموو ئەو نەهامەتیانەی دەكرد كە بەسەر نەتەوەی كورد دەهات بەدەستی سوڵتان و پیاوەكانی، ئەوەتا لەسەرەتای دەركردنی كوردستاندا بە زمانێكی نەرم لەگەڵ سوڵتان و دەستوپێوەندەكانی دەدوا، بەڵام كە ئەم زمانە سوودی نابێت ژمارە لەدوای ژمارە زمانەكە توندو تیژتر دەبێت، گۆڕینی سوڵتان دەبێتە ئامانجی سەرەكی و هۆی چارەسەری كێشە و زوڵم و فەساد لە دەوڵەتی عوسمانیدا، هەر لە رێگەی ئەم رۆژنامەیەوە نەبەردێكی سەخت دژی سوڵتان و دەست و پێوەندەكەی دەست پێدەكات. (ئەمین، سەرچاوەی پێشوو: 49)
ناسیۆنالیستی كورد هەر لە رێگەی شۆرش وەكو باسمانكرد هەر بە ڕۆژنامەشەوە نەوەستا بەڵكە لە رێگەی ئەو چاپەمەنیانەی تری وەكو گۆڤار و نووسین و كتێب، هەروەها دروستبوونی رێكخراوی سیاسی و كلتووری و كۆمەڵایەتی و گروپ و قوتابخانەی كوردییەوە داوای گۆرانی مافی دەستووری و مافی نەتەوەیی كوردیان دەكرد.
دەركەوتنی رۆژنامە و چالاكی بڵاوكردنەوەی چاپ و دامەزراندنی رێكخراوی سیاسی و كۆمەڵایەتی سەرەتایی دیاردەیەكی نوێی خەبات بوو لە كوردستان، پێگەیشتنی هۆشیاری نەتەوەیی و دەركەوتنی ناسیۆنالیزمی كورد بوو، ئەم دەركەوتنە تازەیەش كاریگەرییەكی راستەوخۆی هەبوو لەسەر بڵاوبوونەوەی قوتابخانە و خوێندنگای مۆدێرن لە ناوچەكانی كوردستاندا، دروستبوونی دەستەی نوێ لە رووناكبیران لە شێوەی گروپی نوێ و بەردەوام لە گەورەبووندا بوو، رووناكبیران و ناسیۆنالستانی كورد لەم خوێندنگایانەدا بوونە پێشەنگی خەبات و رۆشنكەرەوەی نەتەوەیی كورد بۆ سەربەستی و ئازادی نەتەوەكەیان.
باسی دووەم:
سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزم و كاریگەریی لەسەر رۆژنامەی كوردی
یەكێك لە دیارترین و بەرچاوترین دیاردەكانی مێژووی نوێی مرۆڤایەتی، دیاردەی دروستبوون و سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزم و بزاڤی ناسیۆنالیستییە لە ئەوروپا و دواتر بڵاوبوونەوەی بەنێو میللەتانی دیكە بەچەندین شێواز و دەركەوتەی جیاجیاوە.
هەوڵدان بۆ بەئازادی ژیان و رزگاربوون لە دەستی داگیركەران لە سەرەكیترین فاكتەرەكانی درووستبوون و بەهێزبوونی ناسیۆنالیزم بوون، هەرچەندە ئەم ناسیۆنالیزمە بەتەنها لە فۆڕمێكی ئازادیخوازانەدا بەرجەستە نەدەبوو، چەندین شێوازی جیاجیای لەخۆدەگرت، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی دەكرێ بڵێین دروستبوونی ئەم دیاردەیە هاوكاتی گەشەسەندنی هۆشیاریەك بوو سەبارەت بەنەتەوە و ئازادی و سەربەخۆیی، بەڵام سەرەتاكانی درووستبوونی ئەم هۆشیارییە لە ژێر كاریگەری چەند دیاردەیەكی مێژوویی بوو لەسەروو هەمووشیانەوە سەرهەڵدانی مۆدێرنەیە، لەم بارەیەوە زۆربەی بیریارانی بواری فیكر و سیاسەت سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزم دەبەستنەوە بەسەرهەڵدانی مۆدێرنەوە، ئەمەش بەو مانایەدێت كە لەگەڵ ئەوەی زۆرێك لە تیۆریستەكانی ناسیۆنالیزم راوبۆچوونیان سەبارەت بەماهیەتی ناسیۆنالیزم لە یەكتری جیاوازن، بەڵام هەموویان لەسەر ئەوەی كە ئەم دیاردەیە لەدایكبووی مۆدێرنەیە، هاوڕان.
لەمڕووەوە یەكێك لە تیۆریستەكانی ناسیۆنالیزم كە ئەرنست گلنەرە دەڵێت، «ناسیۆنالیزم بەرهەمێكی حەتمی مۆدێرنەیە، دەرئەنجامی شێوازی پەیوەندیكردن و ئیشكردن و خۆڕێكخستنی ئابووریی مۆدێرن و دەزگا و دامەزراوە گەورەكانی كۆمەڵگەی مۆدێرنە، وەك قوتانخانە و كارخانە و لەشكر.. هتد كە بەسەریەكەوە رۆڵی ماشێنێكی گەورەی هاوشێوەكردن و ئامێزانكردنی بەش و هێزە جیاواز و لێكدابڕاوەكانی كۆمەڵگە لە كەشتیەكی گەورەدا دەبینین. (قانیع، 2002: 77)
بەم پێیەش بۆمان دەردەكەوێت كە مۆدێرنە لە چەند روویەكەوە كاریگەریی هەبووە لە دروستكردنی هەستێكی هاوبەش لای تاكەكانی نەتەوەیەك ئەویش لە رێگەی چەندین فاكتەری جیاجیاوە كە سەرجەمی ئەم فاكتەرانە رۆڵێكی گەورە دەبینن لە دروستكردنی پێكهاتەیەكی جوگرافی و كۆمەڵایەتی و ئابووریی هاوبەش كە گەورەتربێت لەو جیاوازیانەی كە لە نێو پێكهاتە و یەكە جیاجیاكانی كۆمەڵگەیەكی دیاریكراودا هەیە.
هەموو ناسیۆنالیزمێك هەوڵی تێكشكاندنی ئەو سنوورە واقعی و رەمزیانە دەدات كە لە ناو نەتەوەیەكی دیاریكراودا بەپێی بارودۆخی مێژوویی دروست دەبن و شێواز و فۆڕمی جیاواز دروست دەكەن، لەوانە جیاوازی چینایەتی و شوێنی نیشتەجێبوون جیاوازیی كلتووری و .. هتد، پرۆسەی تێكشكاندنی ئەو سنوورانەش بەچەند شێوازێكی جیاواز ئەنجام دەدرێت و پێویستی بەچەند ئامراز و ئالیەتێكە بۆ ئەنجامدانی ئەم پرۆسەیە، لێرەوە دووبارە بۆمان دەردەكەوێت كە ناسیۆنالیزم نەوەی رۆژگاری نوێیە لەم بارەیەوە (بندكت ئارسۆن) ناسیۆنالیزم دەبەستێتەوە بە(كاپیتاڵیزمی چاپەوە) واتە بەڕۆژگاری داهێنانی مانشێتەكانی چاپ و بەرهەمهێنانی بەرفراوانی رۆژنامە و گۆڤار و كتێب و بڵاوكراوەی نووسراوەوە. (قانیع، سەرچاوەی پێشوو: 77)
دەتوانین رۆڵی بەرچاوی رۆژنامە ببینین سەبارەت بەبزاوتی ناسیۆنالیستی چونكە رۆژنامە وەك هەر هۆكارێكی دیكەی راگەیاندن لە توانایدا هەیە وێنای جوگرافیا كە خەیاڵی لە زەینیەتی تاكەكانی نەتەوەیەكی دیاریكراودا بچەسپێنێت، یان هەستی پێكەوەیی و هاوچارەنووسی لە سایكۆلۆژییەتی هەر یەكەیاندا پەروەردە بكات، هەروەكو چۆن دەتوانێ لە مەترسییەكانی دەرەوە، مەترسی ئەوانی دی بۆ سەر نەتەوە و بەرژەوەندی نەتەوەیی هۆشیارییەكی دەستە جەمعی دروستبكات.
بەمجۆرە بۆمان دەردەكەوێت كە سەرهەڵدان و گەشەسەندنی مۆدێرنە كاریگەرییەكی گەورەی هەبووە لەسەر گەشەسەندنی ئەو ئامرازانەی كە رۆژنامەیان چاپ و بڵاودەكردەوە، بەمەش رۆژنامە توانی ببێتە یەكێك لەو بوارانەی لە نێو سەرجەمی نەتەوەكاندا ئامادەییەكی گەورە و بەردەوام بێت، بەجۆرێك كە بتوانێ دەستكاری ماهییەتی شووناسی دەستەجەمعی گروپەكان بكات، واتە لە كاتێكدا كە بەر لە مۆدێرنە ئایین یان گروپی لۆكاڵی شووناسی گروپەكانی دیاری دەكرد، ئەوا لەگەڵ هاتنی مۆدێرنە و بڵاوبوونەوەی هۆشیاری نەتەوەییدا لە رێگەی كەناڵە جیاوازەكانەوە كە یەكێك لەوانە رۆژنامە بوو، ماهیەتی ئەم شووناسە دەگۆڕێت و شووناسێكی گەورەتر دروست دەبێ كە بازدەدات بەسەر جیاوازی ئایینی و مازهەبی و خێڵەكی نێو نەتەوەیەكی دیاریكراودا و لە جیاتی ئەوە شووناسێكی گشتگیر دروست دەبێت.
یەكێكی دیكە لەو بوارانەی كە رۆژنامە دەتوانێ كاری لەسەر بكات، بەشداریكردنە لە دروستكردنی چەند سومبول و ئەفسانەیەكدا كە هەستی پێكەوەیی لە لای تاكەكانی نەتەوەیەكی دیاریكراودا دروست دەكات، وەك ئاشكرایە هەموو بزاوتێكی ناسیۆنالیستی دەیەوێت بەردەوام تاكەكانی نەتەوە لە ژێر چەترێكدا كۆبكاتەوە بۆ ئەمەش چەندین ئالیەتی جیاواز دەگرێتەبەر وەكو دروستكردنی وێنای دوژمن یان خوڵقاندنی چەندین ئەفسانەی جیاواز كە سەرجەمی ئەمانە كاریگەری گەورەیان هەیە لە بەهێزكردنی ناسیۆنالیزمدا، بۆ نموونە؛ ئەفسانەی كاوەی ئاسنگەر لە نێو فەزای ناسیۆنالیستی كوردیدا یان گێڕانەوەی ناسیۆنالیزمی عەرەبی بۆ رۆژگاری ئیمپراتۆرییەكی ئیسلامی عەرەبێكی ناسیۆنالیست.
بەمجۆرە دەبینین كە رۆژنامە دەتوانێ رۆڵی هەبێت لە دروستكردنی ئایدیای دوژمن یان دروستكردنی مێژوویەك بۆ بزاوتێكی ناسیۆنالیستی كە لە راستیدا بوونی نییە، گەر بگەڕێینەوە بۆ نموونەكەی سەرەوە لەم خاڵەدا باشتر تێدەگەین، كاتێك ناسیۆنالیزمی كوردی رەچەڵەكی خۆی دەباتەوە سەر كاوەی ئاسنگەر یان سەردەمی مادەكان؛ ناسیۆنالیزمی عەرەبی كاتێك رەگ و ریشەی خۆی دەباتەوە سەر رۆژگاری ئیمپراتۆری ئیسلامی، كە لە راستیدا هەموو ئەمانە هیچ نین تەنها ئەفسانەیەك نەبێت، لەبەرئەوەی هەم ناسیۆنالیزمی كوردی و هەم ناسیۆنالیزمی عەرەبی خاوەنی ئەم مێژووە دوور و درێژە نین و بەڵكو لەدایكبووی رۆژگاری مۆدێرنەن.
بەشی سێیەم 
باسی یەكەم: كوردستان، یەكەمین رۆژنامەی كوردی  
یەكەمین رۆژنامە بەزمانی كوردی لە 22ی نیسانی 1898ز لە لایەن میقداد مەدحەت بەدرخانەوە لە قاهیرەی پایتەختی میسر دەرچووە، بەردەوام بوو تا رۆژی 14ی نیسانی 1902 كە كۆی هەموو ژمارەكانی گەیشتە 31 ژمارە.
یەكەم رۆژنامەی كوردی بەپێچەوانەی هەموو رۆژنامەكانی وڵاتانی دراوسێوە. رۆژنامەی تایبەتی و تاكەكەسی بوو، ناواخنێكی ئازادی هەبووە لە ئەدەب و رۆشنبیری، ئەم خاسێتە مایەی سەرنجدانە و وامان لێدەكات كە بیر بكەینەوە بۆچی یەكەم رۆژنامەی كوردی ئەم خاسیەتە جیاوازەی هەبووە؟
میقداد میدحەت بەدرخان رووناكبیر و خەباتگێڕێكی پایدار بووە، زانیویەتی كە كورد دەوڵەت و هیچ دەزگایەكی حكومی نییە تاوەكو ئەو ئەركە بگرێتە ئەستۆی خۆی بۆ دەركردنی رۆژنامەیەك بۆیە خۆی هەستا بەو دەستپێشخەرییە بەدەركردنی یەكەمین رۆژنامەی كوردی بەزمانی نەتەوەیی كە كوردییە.
ناوبراو پەروەردەی دەستی شاعیر و روناكبیر و نەتەوەپەرستی وەكو حاجی قادری كۆییە، لە ئەستەنبوڵی پایتەختدا ژیاوە، لە ناو جموجۆڵی رووناكبیرە ئۆپۆزسیۆنە ئیتحادییەكاندا (كە لە ساڵی 1890 بەولاوە كەوتبوونە خۆڕێكخستن) باش لە رۆڵ و گرنگی رۆژنامە تێگەیشتبوو دەیزانی كە ئامڕازێكی كاریگەرە بۆ پەرەسەندنی بیری نەتەوەیی و هۆشیاری نەتەوەیی و چەمكی شارستانییەتەكان. (فوئاد، 2000: 6)
رۆژنامەی كوردستان لە ژیانی رۆشنبیری و سیاسی كورددا سەرەتایەكی نوێ بوو، نیشانەی پێگەیشتنی هۆشیاری نەتەوەیی و رۆڵی دەستەی نوێی خوێندەواری كوردە لە خەباتی رزگاریخوازی و ناسیۆنالیستیدا، هەروەها دەكرێت بەسەرەتایەكی دەركەوتنی ناسیۆنالیزمی كورد دابنرێت لەو كاتەدا (ئینتمایەكی نەتەوەیی) ویست، بۆچوونێكی تایبەتی دەربارەی تایبەتمەندی كلتووری نەتەوەیی كورد دابڕێژێت، ناوەڕۆكی سیاسی بەناسنامەی كلتووری كورد بدات، ناسیۆنالیزم بكاتە بزافێكی جەماوەری، بۆیە رۆژنامەی كوردستان هەر لە سەرەتای دەرچوونییەوە زمانحاڵی نیشتمانپەروەرانی كورد بووە بەدەربڕینی ئایدۆلۆژیای بزافی كورد لە كۆتایی سەدەی نۆزدە و سەرەتای سەدەی بیستەمدا. (مەدەنی، 2001: 86)
ئەو بابەت و بڵاوكراوانەی لە رۆژنامەكەدا دەبینرا ئاستی جیاوازیان هەبوو، بەڵام بەتێكڕا بۆ سەردەمی خۆی گرنگ و پێویست بوون، سروشتێكی رۆشنگەرانە و نەتەوەییان هەبووە، هەروەها لە بارەی ژیانی سیاسی و كلتووری و بەربەرەكانی دواكەوتووی كۆمەڵایەتیدا كاریان كردووە بەمەبەستی دروستكردنی هەست و بینینی هاوبەشی نەتەوەیی لای خوێنەران، لە هەمان كاتیشدا باسكردنی مەسەلەی ئازادی و زامنكردنی مافە دەستوورییەكان و نەهێشتنی چەوساندنەوەی نەتەوەیی و گەڕاندنەوە بۆ ئەقڵ بۆ چارەكردنی كێشە نەتەوەییەكان، چەندین وتار و نووسینی تر لەم شێوازانە بڵاوكراوەتەوە لە رۆژنامەكەدا.
ئەوەڵین تەقەڵایەكی نوێی كلتووری و سیاسی لە رۆژنامەی كوردستان دەستی پێكرد، كە دەیویست لەسەر ئەساسێكی فیكری و پرۆگرامێكی ناسیۆنالیستی و رۆشنگەری، رووناكبیر، ناسیۆنالیستی كورد كۆبكاتەوە و لە ناو رێكخراوێكی سیاسیدا رێكیانبخات، رۆژنامەكە بەشێوەیەك كاری دەكرد كە دەیویست خەڵكی ئاگادار و هۆشیار بكاتەوە، بەچاوێكی ترەوە سەیری دەوروبەر و واقعی سیاسی كۆمەڵایەتی خۆیان بكەن، بەچاوێكی تازە و هۆشیارییەكی نوێوە هەڵسوكەوت لەگەڵ واقعی دواكەوتوانەی خۆیانەوە بكەن، بیر لە گۆڕینی ژێر دەستەیی و چەوساندنەوەی نەتەوەیی و كۆمەڵایەتی خۆیان بكەنەوە.
رۆژنامەی كوردستان رووی راستەقینەی مرۆڤی كوردی دەنواند، كە لە رووی نەتەوەیی و هزرییەوە چەوساوە بوو، لە كاتی خۆیدا ئۆرگانی كوردە رزگاریخوازەكان بوو، بەڵام لەگەڵ ئەوەی تووشی تەنگ پێهەڵچنینێكی زۆر و هەڕەشەی دەسەڵاتە یەك لە دواییەكەكان دەبوو، ئەو رەوتە ئازادەی كە رۆژنامەكە گرتبوویەبەر هەر لە گەشەكردن و برەودابوو بەبیروباوەڕی ئازادانە و نەتەوەییان كاری خۆی دەكرد، كاری دەكرد بۆ بزواندنی هزر و هۆشی خەڵك و جۆشدانی گیانی نیشتمانپەروەرانە لە دەروونی تێكڕای كورداندا، هەروەها زیندووكردنەوەی كلتووری كوردی لە رێگەی بڵاوكراوەكانیانەوە.   
ئەگەر رای هەندێك بیرمەند و رۆشنبیرانیش وەربگرین لە بارەی ئەم رۆژنامەیەوە، ئەوكات دەكرێت سوكە بیرۆكەیەك دەربارەی بایەخی دەرچوونی رۆژنامەی كوردستان بە دەستەوە بدەین، دكتۆر كەمال فوئاد بەمشێوەیە باس لە رۆژنامەكە دەكات و دەڵێت «تا كۆتایی سەدەی نۆزدەهەم كورد تەنیا زمانی گفتوگۆ و هۆنراوەی هەبووە نەك نووسین، لەبەر ئەوەی دەرچوونی رۆژنامەی كوردستان لە ساڵی (1898) بایەخێكی تایبەتی هەیە لە مێژووی زمان و ئەدەبی نەتەوەكەماندا». (عومەر، 2001: 53)
لە كاتێكدا دكتۆر كەمال مەزهەر دەڵێت «كوردستان بۆ خۆی سەرچاوەیەكی گرنگ و رەسەنە بۆ تێگەیشتنی زۆری زووی لایەنی ژیانی سیاسی و رووناكبیری كورد لە كۆتایی سەدەی نۆزدە و سەرەتای سەدەی بیستەم، زانیارییەكانی ناو كوردستان یاریدەی مێژوونووس دەدەن لە پەیوەندیی نێوان كورد و ئەرمەن و چالاكی نیشتمانپەروەریانەی نەتەوەیی كورد لە ریزی ئیتیحادییەكان، شوێن سوارەی حەمدی لە مێژووی نوێی كوردا ئەو جۆرە باسانەی تێبگات». (مەزهەر، 1983: 135)
مونزر مووسڵیش لەم بارەیەوە بەم شێوەیە قسەدەكات و دەڵێت «بەدرخانییەكان پێشكەوتنی كورد و پیشەسازی پێكەوە دەبەستێتەوە، واتە ئەوان دنیای هاوچەرخی نوێ و بنەما سەرەكیەكانی كورد پێكەوە گرێدەدەنەوە، چونكە وەك دەردەكەوێت كەوتبوونە ژێر كاریگەری رۆشنبیری و شۆڕشی نوێی ئەوروپاوە كە بە شۆڕشی پیشەسازی بەناوبانگە، بایەخی ئەو پێشكەوتنەی لە بەرەوپێشبردنی گەلان و دامەزراندنی هێزی بەرهەمهێنەری پیشەسازی و كاریگەری لە بزووتنەوەی خەباتی نیشتمانی و رۆشتن بەو ئاراستەیە، بۆیە دەبینین گەلەكەی لەو پێناوەدا هان دەدات و گرنگی ئەم لایەنە بەو شێوە زووە دەخاتەڕوو». (ئەلمووسڵی، 1986: 36)
پاش هەفتەیەك لە دەرچوونی رۆژنامەی كوردستان، گۆڤاری (ئەلهیلال)ی میسری لە ژمارەی بەشی سێیەمی ساڵی شەشەمی ئایاری (1898) لە لاپەڕەی (67) دا بەمشێوەیە باس لە رۆژنامەی كوردستان دەكات و تێیدا هاتووە «كوردستان یەكەمین رۆژنامەی كوردی كە لە جیهاندا بەزمانی كوردی دەردەچێت، میسر شانازی بەوەدەكات كە ئەو رۆژنامەیەی تێدا دەرچووە، شانازی بەپێگەی خۆیەوە دەكات لە دونیای رۆژنامەگەریدا بەهۆی ئەوەی كە گۆڕەپانێكە سەرەڕای جیاوازیی زمان و ئامانجەكان، قەڵەمەكان دەكەونە پێشبڕكێوە، نووسەری رۆژنامەی كوردستانیش حەزرەتی رێزدار (میقداد مەدحەت بەگ) كوڕی خوالێخۆشبوو بەدرخان پاشایە، لە مانگێكدا دووجار دەردەچێت، ئابوونە ساڵانەكەشی (80) قرشە، بابەتەكانیش هاندانی كوردە بۆ گەیشتن بەشارستانێتی و چاكە و پاڵنانیان بەرەو بەدەستهێنانی زانست و هۆشیاركردنەوەی نەتەوەكەی لە گشت رووداوەكاندا». (عومەر، 2001: 55-56)
ئەو رێڕەوەی كە میقداد مەدحەت بەگ گرتبویەبەر و ئەو مەشخەڵانەی كە بەرزی دەكردنەوە بۆ نەهێشتنی نەخوێندەواری و نەزانین و نازانینی جەوهەر، چەسپاندنی ئازادی و پەرستی و شانازیكردن بەشكۆی نەتەوەیی، بەگەرمەوە رۆشتن بۆ بەدەستهێنانی زانست و زانیاری لە سەرچاوەكانیانەوە بوو رێڕەوێكی چەسپاو بۆ زۆربەی ئەو رۆژنامە و گۆڤارە كوردییانەی كە لە دوای كوردستانەوە لە هەر كوێیەك دەرچووبێتن بەدرێژایی رۆژگاریش ئەو مەرەكەبەی كە لاپەڕەی رۆژنامە و گۆڤارەكانی پێ رەش دەكرایەوە، هەرگیز كەمتر و كەم رووناكی و كەم بەخش نەبووە لەو خوێنە ئاڵەی كە لە مەیدانی قوربانیدان بۆ ئازادی و شكۆی نیشتمانی گەلی كورددا رژاوە.
باسی دووەم:
مەبەست لە دەركردنی رۆژنامەی كوردستان
لە سێیەمین خولی رۆژنامەی كوردستاندا كە ساڵی (1917) كە ئەویش هەر لە قاهیرەی پایتەختی میسر دەرچوو، سورەیا بەدرخان لە سەروتاری یەكەمین ژمارەی ئەو خولەدا چیرۆكی دەركردنی یەكەمین رۆژنامەی كوردستان دەگێڕێتەوە كە لە 22ی نیسانی 1898 دا دەرچوو و دەنووسێ «هەموو سوڵتانەكانی تورك نەك تەنها لە وڵاتی كورد دا هیچ كارێكی باشیان نەكرد، وڵاتی تورك واتە وڵاتی ئێمەشیان خراپكرد، لە زەمانی میرانی كورد لە وڵاتی كورد هەموو شتێكی باش هەبوو، بەرەبەرە هەمووی خراپ بوو، توركەكان دووسەد ساڵ بوو نەیاندەزانی لە ئوردەنەوە رێگەیەك دروستبكەن تا ئەستەنبوڵ، پێش دووسەد ساڵ حاڵی وڵاتی ئێمە لە ئێستا خراپتر نەبوو، پادشاكانی عوسمانی بینیان بەباشی ناتوانن وڵات بگرنەئەستۆ، تۆوی دووبەرەكی و خراپەیان فڕێدایە ناومانەوە بەرەبەرە هەموو وڵات بووە گۆڕەپانی شەڕ و ئاشوب، عوسمانییەكان بەزۆر میرانی كوردیان بەرەو ئەستەنبول و ناوچەكانی تری ژێر دەسەڵاتیان دوورخستەوە، بەدرۆ بەڵێنی چاككردنی بارو دۆخی ژیانیان پێدابوون.
لێرە هەندێ لەو میرانە كەوتنە دژایەتیكردن و هەڵوێست وەرگرتن بەسیاسەتی دەسەڵاتدارانی عوسمانی ئەوە بوو لە دوای ساڵی(1896) كەوتنە كاركردنی نهێنی بەمەبەستی چككردن و رزگاری لە دەست زوڵم و زۆرداری.
بۆ ئەوەی لە پێناوی چاكەی كورد تێبكۆشین ساڵی (1897) كوڕی میر بەدرخان مەدحەت پاشا لە بنەماڵەی بۆتان چووە میسر لە قاهیرەی پایتەخت رۆژنامەی كوردستانی دەركرد و پاش ساڵێك مەدحەت بەگ نەخۆش كەوت، براكەی عەبدولڕەحمان چووە سویسرا لەوێ درێژەی بەدەركردنی رۆژنامەكەدا، دوای ئەوەی سوڵتان هەموو كەسوكاری بەدرخانی بەندكرد رۆژنامەكەشی لەپێكەوت. (ئەمین،2001: 46)
ئەگەر ئێمە باسی زیاتری رۆژنامەكە بكەین، دەبینین كە مەدحەت پاشا لە كاتێكدا كە خۆی جگە لەوەی دروشمی رۆژنامەكە كە زۆر گەوهەر بەخشبوو، هاندەری كوردەكان بوو بۆ دەستەبەربوونی زانیاری، ئەوەتا مەدحەت بەگی رۆژنامەنووس قەڵەمی نووسینی بەو شێوە شارستانییە بەرجەستە دەكات كە بەزمانی فەرەنسی نووسیویەتی و تێیدا هاتووە «زۆر بەختیارم بەوەی كە ژمارەی یەكەمی رۆژنامەی (كوردستان)تان بۆ دەنێرم، ئەوەی هەر ئێستا لە قاهیرە دامانمەزراندووە».
نەتەوەی من، نەتەوەی كوردە، ژمارەی شەش ملیۆن كەسە كە لە ئاسیای بچووكدا دەژین، زمانیان گەلێك كۆنە، ئەمە یەكەمینجارە بەم زمانە ئەم رۆژنامەیەم بڵاوكردۆتەوە، بۆ مەبەستی پێگەیاندنی زانیاری و گیانی خۆشەویستی لە جەوهەری نەتەوەكەم و هاندانی كوردەكان بۆ ئەوەی رێگەی پێشكەوتن و شارستانێتی تازە بگرن، لە هەمانكاتیشدا ئەدەبی نەتەوەیی خۆیانیان پێنیشانبدەم، باوكم میر بەدرخان بەشداری لە جەنگی سەربەخۆیی كوردستاندا كردووە لە دژی حكومەتی عەبدولحەمید، ئەو كەسەی كە ژیانی لە بنەماڵەی ئێمە لە نیشتمانی خۆماندا لێ قەدەغە كراوە.
لەبەر ئەمە رووم لە دەرەوەی نیشتمانكرد بۆ ئەوەی نیزام و ئاسایش باڵ بەسەر كوردستاندا بكێشێت، بڕیارمدا لە رێگەی رۆژنامەوە هەموو توانایەكی خۆم لە دوورەوە تەرخان بكەم بۆ هەموو كارێك كە قازانج و بەختیاری و پەروەردەكردنی بیری نەتەوەیی تێدابێت بۆ هاونیشتمانانی كورد». (فوئاد، 200: 60-61)
لێرەوە ئەگەر بڵێین رۆژنامەی كوردستان قوتانخانەیەك بوو بۆ كوردەكان تاوەكو لە رووی ئەقڵی و فكرییەوە تێڕوانینیان هەبێت لە بارەی خۆیان و ناوچەكانی دراوسێیان و جیهان بەگشتی، هۆشیاركردنەوەی تاكی كوردی لە بەرامبەر كێشە و گرفتەكانی، كەواتە بۆ بەچاپگەیاندنی كوردستان شۆڕشێكی فیكری تازەبوو بۆ هۆشیاركردنەوەی ئەقڵی كوردی لە گشت بوارەكاندا.
باسی سێیەم: بابەتەكانی رۆژنامەی كوردستان
یەكەم: لە رووی شێوەوە:
دكتۆر كەمال فوئاد لە پێشەكی چاپی یەكەمی (كوردستان) ی خولی یەكەم، كە لە ساڵی 1972 لە بەغدا چاپكراوە، هەرخۆشی دۆزەرەوەی سەرجەم ژمارەكانی رۆژنامەی (كوردستان)ە، كە 31 ژمارەی لێ چاپكراوە، ئەو 26 ژمارەیەی دۆزیوەتەوە و چاپی كردووە، بەم شێوەیەی خوارەوە باسی دەكات:» ئەم رۆژنامەیە بەكوردییەكی جوان و رەوان زاراوەی كرمانجی سەروو، شێوەی جەزیرە و بۆتان، بە دوو هەفتە جارێك لە چوارلاپەڕەی (25.50* 32.50 سم) ی دا دەرئەچوو.
جۆری كاغەز و چۆنێتی چاپكردنەكەشی خراپ نەبوو، بە پیتی عەرەبی لەسەر تەرزی فارسی چاپ ئەكرا.
لە ژمارە (4) ەوە بەتوركیش وتاری تێدایە، بەتایبەتی سكاڵانامە (عرضحال) و پاشان نامەی كراوە (اضيق مكتوب) كە زۆرجار بۆ (سلطان عبدالحمید) نووسراون دژی بەربەرەكانی رۆژنامەكە و ئازاردانی نەوەكانی بەدرخان، پاش ئەوەی رۆژنامەكە هیچ ئومێدێكی بە (سلطان) نەماوە دەستی كردووە بە بردنە سەر (سلطان) و دەست و دایەرەكەی و زۆر ئازایانە لەسەر كوشتنی (مدحت پاشا) و هاوڕێكانی و لەسەر بزووتنەوەی ئازادیخوازانی توركی نووسیوە.
دووەم: لە رووی ناوەڕۆكەوە:
كاتێك باس لە بابەت و تایبەتماندییەكانی رۆژنامەی كوردستان دەكەین جگە لەوەی لاپەڕەكانی هەموو ئەو هەواڵە ئەدەبی و مێژووییانەی گرتۆتەخۆ، بەڵام لایەنی زۆر گرنگی هێناوەتە ناو نووسین و بڵاوكراوە كوردییەكانەوە، ئەویش بیری نوێخوازی و هۆشیاری نەتەوەیی بیری شارستانیەتی و كلتووری ئەوروپی بەشێوەیەكی زۆر دیار و بەرچاو لەناو بابەتەكاندا دەبینین، ئەتوانین بەم شێوەیە باس لە بابەتەكانی دوو توێی رۆژنامەی كوردستان بكەین.
یەكەم/ بابەتی سیاسی
بابەتە سیاسییەكانی رۆژنامەكە بەم شێوەیە دەخەینەڕوو:
ا- هاندانی كورد بۆ خوێندن و فێربوون:
كە باس لە گرنگی خوێندن و خوێندەواری دەكەین، ئەوا ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت كە مرۆڤ چەندێك سوود لەو خوێندەوارییە وەردەگرێت بۆ گشت بوارەكانی ژیان، بەتایبەت لە بابەتی سیاسی تایبەت بە نەتەوەی كورد دا.
بەدرخانییەكان وەك خێزانێكی رۆشنبیر و خوێندەوار، بۆمان دەردەكەوێت لە پڕۆژەیەكی وادا كە چەند سوودیان لەو ئاستە رۆشنبیری و فیكرییە وەرگرتووە، بۆ گەیاندنی سوودی نەتەوەیی و ئاگاداركردنەوەیان لە گشت بوارەكانی ژیان و هۆشیاركردنەوە و جوڵاندنی ئەقڵی مرۆڤی كورد. 
بەدرخانییەكان بەمشێوەیە باس لە خوێندن و زانیاری دەكەن كە دەڵێن و دەنووسن «سەد هەزار سوپاس و حەمد بۆ خوای گەورە كە ئێمەی بە موسوڵمان دروستكردووە و زانست و زانین و هۆش و بیری داوینەتێ، دەربارەی عیلم و زانین زۆر ئایەتی پیرۆز و حەدیسی شەریف هەن، لە دونیادا چەند موسوڵمان لە گوند و شارەكان هەن هەموویان خوێندنگە و رۆژنامەیان هەیە، لە دونیادا چی رووبدات لە رۆژنامەكاندا دەنووسرێ، بەداخەوە كورد لە زۆر نەتەوە زیاتر خاوەنی بیر و هۆش و جوامێرن، لە ئاینی خۆیاندا رەوا و بەهێزن، بەڵام وەكو نەتەوەكانی دیكە خوێنداوار و دەوڵەمەندنین، نازانین دراوسێكانمان چۆنن و چی دەكەن و ئاگامان لێیان نییە، بۆیە پشت بەخوا ئەم رۆژنامەیەمان نووسی و بەپشتیوانی خوای گەورە لەمەودوا هەر (15) رۆژ جارێك بڵاوی دەكەمەوە، ناوی رۆژنامەكەشمان ناوە (كوردستان) و لەم رۆژنامەیەدا سوودەكانی زانست و زانیاری باس دەكەم، لەچ جێگەیەك مرۆڤ فێر دەبێت، لە چ جێگایەك خوێندنگەی باش هەیە پیشانی كوردی دەدەم، لەچ جێگەیەك شەڕ ببێت هەڵوێستی وڵاتانی گەورە چی بێت و چۆن شەڕدەكەن، چۆن بازرگانی دەكرێ هەموویان باس دەكەم، تا ئێستا هیچ كەسێك رۆژنامەیەكی وەكو ئەمەی بڵاونەكردۆتەوە». (فوئاد، سەرچاوەی پێشوو: 63)
سەیری پەرۆشی ئەم پیاوە بۆ خوێندن و خوێندەواری چۆنە؟ لە جێگەیەكیتردا دەنووسێ «من زۆر شوێن گەڕاوم، ئێستاش لە میسرم، لە هەموو جێگەیەك مناڵی چەركەس و ئەرناد و تورك و عەرەب دەبینم كە باوك و براكانیان ئەیاننێرنە قوتابخانە و بەر خوێندن، لە میسر لە زانكۆی ئەزهەر تووشی هەندێ كوردی سۆران بووم كە هەندێكیان خەڵكی كەركوكن، هەندێكیتر لای سلێمانین هەموو دەخوێنن، بەڵام من لە جێگەیەك تووشی خەڵكی بۆتان، هەكاری، شێروانە نەبووم، بەڵكە هەموویان خەڵكی عەشایەر و رەنجبەر و هەژارن، هیچ سنعات و هونەرێك نازانن». (ئەمین، 2001: 51)
ئەوەی لەم نووسینانەوە دەیبینین ئەوەیە كە كورد هانبدات و مناڵەكانیان بخوێنن و نەخوێندەوار نەبن، بۆ ئەوەی لە هەموو زانین و پێشكەوتنێكی ژیان تێبگەن، هۆشیارییەكیان هەبێت دەربارەی نەتەوەی خۆیان، بتوانن لە رێگەی زانست و زانیارییەوە كە ئەو سەردەمە لە گەشەكردندا بوو، گەلی كورد بێبەش نەبێت و دوانەكەوێت لە ئاستی دەوڵەتان، چونكە ئەوە رۆشنبیری و مەعریفەتە كە دواجار شووناس دەداتەوە بە مرۆڤ، كەواتە لە رێگەی ئەمەوە كورد بۆ ئەوەی خاوەن شووناسێكی كوردانە بێت، پێویستە بگەڕێتەوە بۆ باكگراوەندی ئەقڵی و رۆشنبیریی خۆی، ئەمە ئەو خاڵەیە كە مەدحەت بەگ دەیەوێت بگەیەنێت بەتاكی كوردی، لێرەوە شووناسێك بداتەوە بەمرۆڤی كوردی لە رێگەی جۆرێك تەسقیفكردنی ئەقڵی كوردی بۆ هۆشیاری زیاتر دەربارەی نەتەوە و زمان و كلتووری كوردی.
ب/ بەربەرەكانی سوڵتان و دامودەزگاكانی 
لە وتار و نووسینەكانیدا دەبینین كە چۆن باس لە ناعەدالەتیی دەسەڵاتی سوڵتان و هەروەها دامودەزگاكانی دەكات، مەدحەدت پاشا دەیەوێت لە رێگەی ئەم رۆژنامەیەوە (كوردستان) سوڵتان و رێساكانی بدوێنێ، بەزمانێكی رۆشنگەری نوێ قسەبكات، بە شێوەیەكی ئازاد و ئازایانە باس لە ناڕەوایەتیەكانی سوڵتان و هەروەها ئەو دژایەتیانەی كە بەرامبەر كوردەكان دەكرێت، بەم شێوەیە لە ژمارە (13)ی غەزەتەی كوردستاندا هاتووە لە ژێر ناونیشانی (كاغەزێ لە كوردستانەوە هاتووە) بە ئیمزای (ئەشرافی دیاربەكر ش.م) نووسیوویەتی «ئەمە دوو سێ مانگە رۆژنامەی كوردستان دێتە وڵاتی ئێمە، بەڵام مەئموورەكانی سوڵتان ناهێڵن بەسەربەستی بیخوێنینەوە، بەدەست هەر كەسێكەوە بیبینن ئەیگرن و ئازاری زۆری دەدەن لەگەڵ ئەوەشدا كرمانج زۆری مەیل دەكەن». (ئەمین ، 2001: 52)
لە جێگەیەكی تردا دەڵێت، سوڵتان عەبدولحەمید باشی ئێمەی دەوێت بەڵام وەكو نووسیویەتی «ئەو مەئموور و والی كاربەدەستی گەلێ زاڵم و بێئینساف رەوانەی ناوچە كوردییەكان دەكات، ئەوان كوردستانیان وێران و داڕوخاو كردوە، كەس حاڵی نەماوە، ئەو گوندانەی كە لە سەردەمی باوكتا (100) خانوو بووە، ئێستا (20) ماڵیش نەماوە كە هەژار و رەنجبەرن، زۆر لە كرمانج لە كوردستان هیجرەت دەكەن هەندێكیان دەچنە ناو عەجەم هەندێكی تر بۆ تورك هەندێكیش لەناو دەچن بەهۆی برسێتی و هەژارییەوە». (نەوشیروان مستەفا ئەمین، سەرچاوەی پێشوو: 53) ئەوەی بۆمان رووندەبێتەوە ئەوەیە كە دامودەزگاكان پیاوانی سوڵتان جگە لە داماوی و نەهامەتی هیچ شتێكی باشیان پێشكەش بەژیانی كورد نەكردووە، دوژمنانی كورد یەك سیاسەتیان پەیڕەوكردوە بەدرێژایی مێژوو بەسەر نەتەوەی كورد دا، ئەویش پوكاندنەوە و بچوكکردنەوەی بووە، ونكردنی كەسێتی نەتەوەیی كورد ئامانجی سەرەكیان بووە.
محەمەد ئەمین زەكی بەگ لە كتێبی مێژووی كورد و كوردستاندا دەڵێت «گەلی كورد زیاتر لە ژێر دەستی عوسمانییەكاندا تووشی كۆست و مەینەتی هاتن، هەموو لاوە كوردەكانیان بەزۆر كردە سەرباز و رەوانەی ئۆردوگاكان كران، بەزۆر چەكیان پێ هەڵگرتن و لە كەسوكارو ماڵەكانیان كردن». (ئەمین زەكی بەگ، 1961: 285)
گەلی كورد جگە لەوەی كە قوربانییەكی زۆریدا، چەندین نەخۆشی و دەدەسەری رووی كردە نیشتمانی كوردان، چونكە ناوچە كوردییەكان هەمووی گۆڕەپانی شەڕی عوسمانی بوو، زیاتریش بۆ ئەوە بوو كە ئەو ناوچانە چۆڵ بكرێ لە كوردەكان كە جێگەی باوباپیرانمانە، هەر ئەمەش بوو رق و كینەی كوردەكانی جۆشپێدا بۆ ئەوەی ئامادەبن لە هەموو روویەكەوە بۆ دژایەتیكردنی دوژمنان.
دووەم/ بایەخدان بەمێژووی كورد:
هەموو نەتەوەیەك بۆ ئەوەی بەزیندوویەتی بمێنێتەوە، پێویستە كەوا مێژووی خۆی دەماودەم بنووسێت و بگێڕێتەوە و لە رابردووی خۆی تێبگات، شووناسی نەتەوەیی خۆی بناسێت، ئەگەر ئێمە بگەڕێینەوە بۆ ئەو دەقە نووسراوانەی كە هەن ئەوا شەرەفخان سەرەتایەكە كە مێژووی نەتەوەی كوردی لە شەرەفنامەیا كۆكردۆتەوە، كە چاو بە شەرەفنامەدا دەگێڕین و لەو پەرۆشییە وردەبینەوە بۆ مێژووی كورد و ناودارانی و روداوەكان و دەسەڵاتدارانی، لەوێڕا دەگوێزینەوە بۆ ناو لاپەڕەكانی رۆژنامەی كوردستان، بۆت دەسەلمێنێ كە كوردستان لە ناو ئاگرستانی ناوچەكەدا هەروا لە خۆڕا خۆی رانەگرتووە، نەتەوەیەكی بێ كۆڵەكەی كۆمەڵایەتی نەبوون، لە سەراپای كوردەواریدا سەردار، ناودار، بنەماڵە و بنەچەی نەتەوەیی لە كوردستان هەبوون بەئاسانی چۆك دانادەن بۆ داگیركەران، هەموو ئەو هەوڵانەی بەدرێژایی مێژوو بۆ مانەوە و پاراستنی كورد و دەسەڵاتی كورد دراوە بەڵگەن كە كورد ماكی ناوەكی بەهێزی هەبووە، جگە لە كۆڵنەدانی بەرەنگاری كورد، بەشێكی باشی كەلەپوری، كلتووری، فۆلكلۆر و ترادسیۆنی خۆی بەجوانی پارەستوە و پەرەی پێداوە، هەر لە ناو كاروانی بەرەنگاریدا، سەڕەڕای كاریگەری لە رادەبەدەری ئاینی ئیسلام و زمانی عەرەبی و فریوخواردنی دەیان زانا و دانای كوردیش بۆ خزمەتی نەتەوە باڵادەستەكان، دەبینین لە ناو هەست و هەڵوێستی كوردایەتیدا، بەرەبەرە مەسەلە نەتەوەییەكان لە گیانی بەرەنگاری عەسكەرییەوە وەرچەرخاون بۆ ئەندێشە و نووسین و بیركردنەوەی وردتر.
ئەگەر ئێمە بگەڕێینەوە بۆ (121) ساڵ لەمەوبەر، كە تێیدا رۆژنامەیەكی كوردی لە ناو نیشتمانێكی داگیر و دابەشكراودا، لە ناو نەتەوەیەكی چەندان میرنشینی روخێنراودا، بۆ یەكەمین جار لە مێژوودا خێزانێكی دەربەدەر و سزادراو، شكاندنی رێچكەی رۆژنامەگەریان راگەیاند، ئاماش بەڵگەی لێبڕاوی پێگەیشتنی بنەماڵەیەكی كوردەوارییە، كە بنەماڵەی بەدرخانیەكانە، ئەمەش بۆ خۆی نەك تەنها لە بارەی دەركردنی رۆژنامەكەوە، یان لە رووی راپەڕینی میر بەدرخان پێش ئەوە، بەڵكو لە رووی سۆسیۆلۆجیاوە جێگەی بایەخە، كە لە كوردستاندا وێڕای داگیركردن و نەهامەتی بەسەر سەری نەتەوەی كوردەوە، بنەماڵەیەكی ئاوا هەڵبكەوێت كە لە سەدەی شانزەیەمەوە، لە كاتی شەرەفخانی بەتلیسیەوە، لە نووسینی شەرەفنامەوە، ئەم بنەماڵەیە ئۆباڵی پاراستنی زمان و كلتوور و مێژووی نەتەوەكەی بخەنە ئەستۆ، كە بێگومان بنەماڵەی بەدرخانیەكان تاقە بنەماڵەی هەڵكەوتوو نەبوون لە كوردەواریدا، بەڵام سەروەریەكانی ئەم بنەماڵەیە هەتا رادەیەكی باش تۆماركراون و هەستی نەتەوەیی و كوردایەتی زۆر زاڵ بووە بەسەریاندا.
لە ژمارە یەكی خولی سێیەمی رۆژنامەی كوردستاندا بەم شێوەیە دەنووسێت «نەتەوەیەك، بۆ ئەوەی وەك نەتەوە بژی و كەسێتی خۆی بناسێت پێویستە لە رابووردی مێژووی خۆی ئاگادار بێت، نەتەوەیەك لە مێژووی خۆی بێئاگابێت وەك منداڵێك وایە كە باو و باپیرانی خۆی نەناسێت و هیچ جۆرە پەیوەندی و هاوكارییەكی لەگەڵ خێزانەكەیدا نابێت و زۆر سروشتی كە وردە وردە دابونەریتی ئەو قەوم و میللەتانەی دەوروپشتی وەردەگرێت و بنەچە و كەسێتی خۆی بەیەكجاری بیردەچێتەوە». (فوئاد، 2000: 59)
لێرەوە بۆمان دەردەكەوێت كە گرنگیدانی كوردستان بەمێژووی نەتەوەكەی كارێكی پیرۆزە، كە رێگەی دەرخستنی لایەنەكانی مێژووی نەتەوەكەی تاكی كورد هۆشیار بكاتەوە لە ژیانی نەتەوەكەی كە تا ئێستا بە گێڕانەوە هەندێكجاریش بەئەفسانە باسی لێوەكراوە، ئەم شێوازەی دەربڕینی مێژووە بگۆڕێت بۆ زمانێكی سەردەم ئەویش نووسینە، بڵاوكردنەوەی لە رۆژنامەدا بەشێوەیەك كە خوێنەرانی بتوانن ئەو جیاوازییە ببینن لە نێوان ئێستا و جارانی نەتەوەكەی خۆیاندا، لە هەمانكاتیشدا بتوانن گۆڕانكاری بكەن لە ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووری خۆیاندا.
سێیەم/ بابەتی ئەدەبی:
ئەو بابەتە ئەدەبی و بڵاوكراوانەی كە لەسەر رەوتی ئەدەب بووە لە (كوردستان) بە بەراوردكردنی لەگەڵ بڵاوكراوە سیاسییەكاندا زۆر كەمترە، نووسەرانی كوردستان دوای ئەوەی لە لایەن چەند خەڵكانێكەوە نامە و نووسراویان پێدەگات بۆ بڵاوكردنەوەی بابەتی ئەدەبی و هۆنراوە و باسكردنی شاعیران، هەر لە دوای ئەوە لە نووسینەكانی ئەحمەدی خانی یەوە دەست پێدەكات، (مەم و زین) دەكاتە چەپكە گوڵی دەستی خۆی هەڵدەستێت بەنووسینەوەی ئەو دەستنووسانەی كە هی خانی یە، لەگەڵ ئەوەی كەموكوڕی تێدایە بەڵام لەبەر گرنگی پڕ گەورەی مەم و زین بڵاوی دەكاتەوە، ئەگەر ئێمە باسێكی كورتی ئەو بەرهەمە ئەدەبیانە بكەین كە بەدرێژایی مێژوو دەیبینین كە چ سۆز و سووتانێكی تێدایە بەرامبەر نەتەوە و سەربەخۆیی و ئازادی، بەشێوەیەكە هەر بەیت و دەقێك بۆخۆی شۆڕشێكی گەورە لە ناخیدا بەرجەستەیە، ئەوەتا هەر بەهۆی رۆژنامەی كوردستانەوە ساڵی مردنی شاعیری گەورە و نەمری ناوچەی كۆیە (حاجی قادری كۆیی) مان دەست دەكەوێت كە ژمارەی سێی رۆژنامەكەیە كە شیعرێكی حاجی قادری كۆیەی بڵاوكردۆتەوە و دەنووسێ «عالمێك لە سۆران هەبوو ساڵی رابردوو وەفاتیكرد، رەحمەتی خوای لێبێت، ناوی حاجی قادرە ئەم پیاوە زۆری خەباتكرد لە پێناو نەتەوەكەی كە كوردە، لە بواری عیلم و مەعریفەت، زۆر بەیتی شیعری هەیە بەزمانی كرمانجی كە ئەیناردەوە بۆ وڵاتی خۆی كە ناوچەی سۆران بوو». (ئەمین،2001: 61)
ئەگەر مردنی حاجی قادر ساڵێك بێت لە دەرچوونی رۆژنامەی كوردستان، كەواتە ساڵی (1897) ساڵی كۆچی دواییەتی، ئەگەر باس لە حاجی و خانی بكەین وەكو دوو كەسایەتی نیشتمانپەروەری كورد، ئەوە بەڕوونی لە شیعرەكانیاندا دەبینین كە چۆن باسی داگیركەر و دوژمنانی كورد و خەباتی كورد هەروەها راپەڕینی كورد دەكەن، بەمەبەستی وەرگرتنەوەی مافی خۆیان، ئەوەتا حاجی كۆیی زانا و لێهاتووانە كە باسی لە دەرچوونی رۆژنامەیەك كردوە لە بایەخی رۆژنامە تێگەیشتووە، حاجی مامۆستای كوڕەكانی میر بەدرخان پاشا بووە، دەرسی بەئەمین عالی بەگ و مەدحەت و عەبدولڕەحمان وتووە، كەواتە دەتوانین بڵێین كەوا حاجی قادری كۆیی رۆڵی هەبووە لە دەركردنی ئەم رۆژنامەیەدا.
لەگەڵ ئەوەی ئەو بابەتە ئەدەبیانەی كە كوردی بوون چەند شیعرێك و نووسینێكی بەزمانی جگە لە كوردی لە رۆژنامەی كوردستان بواری بڵاوكردنەوەی دراوە، ئەوەتا شیعری شاعیرێك بڵاودەكاتەوە كە ستایشی رۆژنامەكە دەكات، كە لاوی شێخ فەتاح لە شامەوە بۆی ناردوون، هەروەها چەند شیعرێكی توركیش بڵاوكراوەتەوە.
دەكرێت بڵێین بابەتە ئەدەبییەكانی رۆژنامەی كوردستان زیاتر بڵاوكردنەوەی ئەو بەرهەمانە بوو كە پەیوەندی بەبارە سیاسیەكەی كوردەوە هەبوو، پاشان لە رێگەی شیعرە پڕ سۆزەكانی نیشتمان و هەستە قوڵەكانیان بۆ نیشتمان هانی تاكی كوردیان دەدا بۆ جوڵاندنی هەستی نەتەوەییان و بەرزكردنەوەی ئاستی رۆشنبیریان.
چوارەم: رۆڵی رۆژنامەی كوردستان لە بڵاوكردنەوەی هۆشیاریی نەتەوەییدا 
كوردستان وەكو یەكەمین هەوڵی دەركردنی رۆژنامەی كوردی، وەكو نوێنەری هەڵبژاردەی ئەو سەردەمەی كۆمەڵی كورد، وەكو داهێنانی شێوەیەكی نوێی خەبات لە پێناوی سەندنی مافی نەتەوەیی كارێكی ئەوەندە گەورەیە، ئەگونجێ بەخاڵی وەرچەرخان دەست نیشانبكەین لە مێژووی بزوتنەوەی رزگاری نەتەوەیی كورد و كوردستاندا، لە هەلومەرجێكی مێژوویی گرنگدا دەرچووە، گرنگی لەوەدایە كە ئەو رۆژنامەیە نیشانە و نۆبەرەی هەڵچوون و گەشەسەندنی هەستی نەتەوەیی بووە، واتە دەستپێكی قۆناغێكی تر لە شێواز و شێوەیەك لە خەباتی كوردایەتیدا، پێشتر خەباتی كوردایەتی رەنگیداوەتەوە لە شیعر و خەباتی چەكدارانە، بەربەرەكانێی میرنشینەكان لە بەرامبەر داگیركەران، بەڵام ئەمە بۆ یەكەمجارە كە قەڵەم دەكەوێتەكار، بەشێوەی نووسین، وتار، بەشێوەی رۆژنامەگەری لە مەیدانی كوردایەتیدا، لێرەوە قەڵەمیش وەكو چەك بەكارهات بۆ بەرەنگاربوونەوەی دوژمنانی نەتەوەی كورد، ئەگەر ئێمە بەلایەكی تر سەیری ئەم رۆژنامەیە بكەین دەبینین كە گرنگییەكی گەورەی هەیە بەتایبەتی لەوەی كە بیروباوەڕی كوردایەتی و هەستكردن بەمافە نەتەوەییەكانی كوردی خستەسەر لاپەڕەی رۆژنامەكە و گەیاندی بە هەموو هۆشیاران و سیاسەتمەدارانی ئەو سەردەمەی عوسمانییەكان، دەركردنی بەهەردوو زمانی كوردی و توركی وایكرد ئەو گەلانەی لەژێر سایەی عوسمانیەكاندا دەژیان ئاگایان لە ئازار و مەینەتیەكانی یەكتربێت بەتایبەتی ئۆپۆسزیۆنی ئەو سەردەمە لەگەڵ سیاسییەكان بۆ ئەوەی لە دەرد و ئێش و داخوازی و ئاواتەكانی خەڵكی كوردستان بێت. ئەگەر ئێمە شانازی بەشۆڕشە چەكداری و بزوتنەوە خەباتگێڕە جیاوازەكانی كورد بكەینەوە، ئەوا ئەو خەبات و هەڵسانەوەیەی كە رۆژنامەی كوردستان كردوویەتی هیچ كەمتر نییە لەو خەباتەی كە شۆڕشگێڕەكانی كورد بەچەكەوە لە بەرەكانی شەڕدا كردویانە، چونكە ئەم شۆڕشە ‌هەڵسانەوەی كلتووری كوردە، سەرەتای شۆڕشێكی رۆشنگەرییە، هیچ نەتەوەیەك بەتەنها نەیتوانیوە قەوارەی نەتەوەكەی سەربخات لە رێگەی تەنها شۆڕشی چەكداریەوە، ئەگەر پڕۆژە كلتووری و مەعریفەییەكان لە پشتیەوە نەوەستابێت.
كەواتە پڕۆژەی رۆشنگەری و كلتووری هیچ گەل و نەتەوەیەك بەدابڕاوی لە خاكی رزگاركراو و لە خوڵكی ئازاد و سیستمی دیموكراتی لە هەموو بارێكەوە سەرناخرێ، ئەگەر لە هەموو روویەكەوە پێكەوە نەبەسترابێت. (قانیع،2002: 67)
رۆژنامەی كوردستان ئەو كارە نوێیەی كرد لە بواری رۆشنبیری و سیاسیدا لەناو نەتەوەی كورد دا، كە نیشانەی پێگەیشتنی هۆشیاریی نەتەوەیی و رۆڵی ئەو دەستە خوێندەوارەی كوردە لە خەباتی نەتەوەیی و رزگاریخوازیدا، بۆیە رۆژنامەی كوردستان هەر لە سەرەتای دەرچوونییەوە زمانحاڵی نیشتمان و كێشەی رەوای گەلەكەی بووە كە كوردستانە. ئەگەر قسەیەكیش هەبێت لەسەر لاوازی و پێنەگەیشتنی نەتەوەیەكی وەكو كورد، لە دروستبوونی دەوڵەتێك لەگەڵ ئەوەی كاری بۆكراوە، ئەوا دەبێت ئەوەمان لەبیر نەچێت كەوا كورد لە رووی مێژووشەوە هەمیشە توانای ئەوەی نەبووە زاتێكی پێگەیشتوو لەگەڵ دیاردەكاندا رەفتار بكات، بەڵكە دایم خۆخۆر لەئاست كێشەو داواكاریەكان و پڕۆژەكانی بەپاسڤی ماوەتەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئێمە ناتوانین هەروا دەستبەرداری ئەوكارانە بین كەوا قوتابخانەیەكە بۆمان تا ئێستاش شانازی پێوە دەكەین، كە لەسەر دەستی خێزانێكی وەكو بەدرخانیەكان رێچكەی ئەو شۆڕشەیان بۆ داناوین كە شانبەشانی خەباتی چەكداری ئەو چەكە نوێیەش بەكاربهێنین كە قەڵەمە، خوێنەكەی ئەو نووسینانەیە كەوا دەتوانین رووبەڕووی دوژمن دیفاعی نەتەوەیی خۆمانی پێبكەین.
لێرەوە دەكرێت بڵێین ئەو دەستە رۆشنبیری و نیشتمانپەروەریەی كورد لە نووسەرو شاعیرەكانمان هاوباشیان كردووە لە خەبات و شۆڕشی نوێ لە پێناوی نەتەوەكەیاندا لە سەدەی پێشوودا، ئێستاش بەگوڕوتینێكی ترەوە نووسەر و رۆژنامەوانەكانمان كار بۆ دۆزی نەتەوەیی مافی نەتەوەیی و ئازادی تاك و نیشتمان دەكەن.

ئەنجام:
1- رۆژنامەی كوردستان گرنگییەكی گەورەی هەیە بەتایبەتی لەوەدا كە بیروڕای كوردایەتی و هەست و مافە نەتەوایەتیەكانی كوردی خستەسەر لاپەڕەی رۆژنامە و گەیاندی بەهۆشیاران و سیاسەتمەداران و خوێندەواران.
2- پەرەسەندنی بزووتنەوەی كوردایەتی لە قۆناغێكەوە بۆ قۆناغێكی پێشكەوتووتر، ئەویش بەهۆكاری شۆڕشە نەتەوایەتیە سەربەخۆكانی ئەوروپا، كەبوو بەچرایەكی رووناك لە رێگەی خەباتی رزگاری هەموو گەلانی جیهان، خەباتی رۆژنامەگەری چەكێكی كوشندەیە دژی ستەمكاران و داگیركەران، هەمیشە دەنگی زوڵاڵی گەڵانە لە هەست و ویستیان دەكۆڵێتەوە و رێباز و ئامانجی سەربەخۆی وڵات رێنیشان دەدات.
3- رۆڵی هۆشیاریی بنەماڵەی بەدرخان لە بڵاوكردنەوەی بیروباوەڕی كوردایەتی و خەباتی سیاسیدا، رۆڵێكی دیار و ئاشكراو گرنگ بوو لە مێژووی گەلی كوردا.
4- رۆژنامەی كوردستان رۆشنگەرانەی فراوانە بەبرینە قوڵەكانی جەستەی ئەنجن ئەنجنكراوی كوردەواری و كوردایەتی، ئەم رۆژنامەیە (121) ساڵ لەمەوبەر دەیەوێت ببێتە ئۆرگانێكی نوێی هەموو پێویستیەكانی كورد.
5-رۆژنامەی كوردستان پەیامە سیاسییەكەی بۆ چاكسازی و جەختكردن بووە دەربارەی مافی مرۆڤی كورد،  بەتایبەتی مافی فێربوونی زانست و خوێندەواری و ئاگابوون لە ناوخۆ و دەرەوەی خۆی.

پێشنیار و راسپاردە:
1- ناوەندە ئەكادیمیەكان گرنگی بەقۆناغەكانی گەشەسەندنی رۆژنامەگەری كوردی بدەن، بەتایبەت لە پرۆگرامەكانی خوێندن و كۆنگرە زانستیەكاندا.
2- توێژەران توێژینەوەی نەوعی بكەن لە بارەی بابەت و پەیامە میدیایەكانی سەرەتاكانی رۆژنامەنووسی كوردی.
3- لە رووی مێژووی كوردەوە سوود لە رۆژنامەگەری كوردی وەربگیرێت، لە رێگەی قەڵەمی نووسەران و بیرمەندانی ئەوسەردەمە مێژووییانە.

* مامۆستا لە زانكۆی سلێمانی/ كۆلێژی زانستە مرۆڤایەتییەكان/ بەشی راگەیاندن

[email protected]

سەرچاوەكان:
-1ئینتسارد، نادر، ئیتۆنەتەوایەتی كورد، وەرگێڕانی:عەتا قەرەداغی، خانەی چاپ و بڵاوكردنەوەی قانیع، سلێمانی،2000.
-2ئەمین، نەوشیروان مسەفا، چەند لاپەڕەیەك لە مێژووی رۆژنامەوانی كوردی، لە بڵاوكراوەكانی چاپ و پەخشی سەردەم، 2001.
-3ئەبوبەكر، هەڤاڵ، راگەیاندن و راگەیاندنی كوردی، لە بڵاوكراوەكانی ناوەندی رۆشنبیر، چاپخانەی تیشك،2002
-4ئەمین زەكی، محمد، مێژوی كورد و كوردستان، 1961.
-5جەباری، جەبار، كۆی بەرهەمە كوردیەكانی، لە بڵاوكراوەكانی وەزارەتی رۆشنبیری، چاپخانەی شڤان، سلێمانی، 2004.
-6رەفیق، فاروق، ناسیۆنالیزم وەك هێزێكی ئایدۆلۆجی، گۆڤاری سەردەم، ژمارە پێنج، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، سلێمانی ،1999.
-7سابیر، رەفیق، كلتوور و ناسیۆنالیزم، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، چاپی دووەم، سلێمانی، 2003.
-8عومەر، فاروق علی، رۆژنامەگەری كوردی لە عیراق، وەرگێڕانی: تاریق كارێزی، لە بڵاوكراوەكانی دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی موكریانی، هەولێر، 2001.
-9فوئاد، كەمال، كوردستان رۆژنامەی كوردی، لە بڵاوكراوەكانی بنكەی ئەدەب و رووناكبیری گەلاوێژ، چاپخانەی داناز، 2000.
-10قانیع، مەریوان وریا، دەربارەی فەلسەفە و ئیسلام و رۆشنگەری، لە بڵاوكراوەكانی نێوەندی رەهەند بۆ لێكۆڵینەوەی كوردی، چاپخانەی رەنج، 2002.
-11قانیع، مەریوان وریا، گۆڤاری رەهەند، ژمارە پێنج، لە بڵاوكراوەكانی چاپ و پەخشی سەردەم ، چاپخانەی رەنج، 1998
-12قەرەداغی، عەتا، كاریگەری كلتووری ئەوان لەسەر كورد، چاپخانەی وەزارەتی رۆشنبیری، سلێمانی، 2001.
-13گیبرنا، مۆنتسرات، نەتەوایەتی و دەوڵەتی نەتەوەیی، وەرگێڕانی، كەمال رەشید شەریف، لە بڵاوكراوەكانی مەكتەبی بیر و هۆشیاری، 2002.
-14مەزهەر، كەمال ، مێژوو، بەغداد،1983.
-15میران، رەشاد، رەوشی ئاینی و نەتەوەیی لە كوردستان، چاپی دووەم، لە بڵاوكراوەكانی سەنتەری برایەتی، 2002.
-16مەدەنی، حسێن،
-17الموصلي، منذر، عرب و الاكراد، بیروت، 1986.
-18دورزیل، مدخل الی تاریخ العلاقات الدولیة، ترجمة: فایز كم نقش، بیروت،1967.