هونەری راستكردنەوە

بۆچی خاڵی دەستپێك لە مێشكی ئێمەدا گرنگییەكی تایبەتی هەیە؟

رۆڵف دۆبێڵی
له‌ فارسییه‌وه‌: محه‌مه‌د كه‌ریم

2

گریمان لە فڕۆكەیەكدا دانیشتوویت كە لە لەندەنەوە بەرەو نیویۆرك دەچێت. پێت وایە فڕۆكەكە تا چ رادەیەك پەیڕەوی ئەو رێگا رەسمییە دەكات كە بۆی دیاریكراوە؟ لە سەدا نەوەد؟ هەشتا؟ یان حەفتا؟ دەبێت بڵێم وەڵامی راستی ئەم پرسیارە ئەوەیە كە فڕۆكەكان هەرگیز بە رێگایەكی جێگیردا هاتوچۆ ناكەن. كاتێ سواری فڕۆكە دەبیت ئەگەر لای پەنجەرەوە دابنیشیت و سەیری گۆشەی باڵی فڕۆكەكە بكەیت، دەتوانیت ئەو باڵە بچووكانە ببینیت كە بە كۆتایی باڵەكانی فڕۆكەكەوەن. ئەو باڵە بچووكانە ئیشیان ئەوەیە رێگای فڕۆكەكە بگۆڕن كە لە سیستمی فڕۆكەوانی ئۆتۆماتیكەوە فەرمان وەردەگرن و فڕۆكەوانە ئۆتۆماتیكەكەش چەندین جار رێگاكە حیساب دەكات بۆ ئەوەی بتوانێت لە جیاوازی نێوان رێگای راست و هەلومەرجی حاڵی حازر تێبگات و لەسەر بنەمای ئەوە باڵە بچووكەكان بەرەو ئەو شوێنەی دەیەوێت بجوڵێنێت.
ژیانی مرۆڤ و سیستمی فڕۆكەوانی ئۆتۆماتیكی
من هەتا ئێستا چەندان جار سواری فڕۆكە بووم كە سیستمی فڕۆكەوانی ئۆتۆماتیكی تیا نەبووە و ئەركی فڕۆكەوانەكە بووە رێگای راست حیساب بكات و فڕۆكەكە بەرەو ئاراستەی راست ببات. ئەوە لەبەرچاو بگرە تەنانەت ئەگەر بۆ ماوەیەك واز لە دەسكی یارییش بهێنیت، هەر رووبەڕووی كێشە دەبیتەوە و یاریی دەدۆڕێنیت. تەنانەت لە شۆفێریشدا مەسەلەكە بەهەمان شێوەیە، ناتوانیت دەستت لەسەر سوكان لابەریت، چونكە لەو حاڵەتەدا رووبەڕووی مەترسی دەعم دەبیتەوە و رووداوی ناخۆش روودەدات.
ژیانی ئێمەش وەكو رێنمایی فڕۆكەیەك یان مەكینەیەك وایە، لەوانەیە ئارەزووی زۆركەس ژیانێكی ئاوا نەبێت، لەوانەیە ئەو خەڵكانە حەز بكەن رێگای بەردەمیان تەواو دیار و قابیلی پێشبینی بێت و لە حاڵەتی رەچاوكردنی بنەما و پرەنسیپەكاندا هەرگیز تووشی كێشە نەبن. لە راستیدا ئەم كەسانە حەزدەكەن تەنیا تەركیز لەسەر دەستپێكی ژیانیان بكەن، بەو مانایەی كە دەستپێكێكی باشیان هەبێت، بۆ نموونە بواری خوێندن یان هاوسەری خۆیان هەڵبژێرن و هەموو شتێك بەباشی و بەپێی بەرنامە بڕوات، هەڵبەتە هەرگیز لە واقیعیدا بە شێوازێكی ئاوا ناكەوێتەوە، تۆ دەبێت ئەوە قبووڵ بكەیت رووبەڕووی هەوراز و نشێوی زۆر دەبیتەوە و شتی وات بەسەر دێت كە لەوانەیە هەرگیز تەسەورت نەكردبێت. بەهەرحاڵ كەسانێك هەن دوای تێپەڕبوونی چەندان ساڵ دیسان وەكو فڕۆكەوانێكی نەزانی تازەكار ئیش دەكەن و ئەو بارودۆخانەی پێشبینی نەكراون لەبەرچاو ناگرن و هەموو تەركیزێكیان لەسەر دەستپێكی ئیشێكە. لە راستیدا ئەوانە ئەوە لەبیر دەكەن كە ئێمە دەبێت بەدرێژایی رێگاكەمان، هەڵەكانی رابردوومان راست بكەینەوە و ناتوانین لەسەر بنەمای رێگایەكی لەپێشدا دیاریكراو جووڵە بكەین.
دەبێت دان بەوەدا بنێم وەكو فڕۆكەوانێكی ئەماتۆر ئەوە فێربووم كە خاڵی دەستپێك ئەوەندە گرنگ نییە و مەسەلەی گرنگ توانای چاكردنەوە و راستكردنەوەی رێگای هەڵەیە. پێم وایە تەنانەت سروشت و گیاندارانی دیكەش ئاگایان لەو رازەیە. بۆ نموونە ئەگەر لە كاتی دابەشكردنی خانەكاندا هەڵەیەك رووبدات بەدەنی مرۆڤ ئەو هەڵەیە راست دەكاتەوە و ئیتر بواری دابەشكردن بەو خانە هەڵەیە نادات و لەناوی دەبات. لە راستیدا ئەگەر پڕۆسەی چاكردنەوەی DNA نەبێت مرۆڤ تووشی شێرپەنجەی جیاواز دەبێت و گیان لەدەستدەدات. تەنانەت سیستمی بەرگری لەشی ئێمەش بەو شێوەیە ئیش دەكات و لە راستیدا هیچ بەرنامەیەكی لە پێشدا دەستنیشانكراو بۆ بەرگری لەش نییە، چونكە هەموو كاتێك دەشێت ڤایرۆس یان شتێكی ترسناكی نەناسراو بێتە ناو لەشمانەوە، وێڕای ئەوەش بەكتریا و ڤایرۆسەكان بەشێوەیەكی بەردەوام بازدی جینی دەدەن. بەم پێیە بۆ سیستمی بەرگری ئێمە قابیلی پێشبینی نابێت كە چ كێشە و فاكتەرێكی وێرانكەر چاوەڕێی دەكەن و سیستمی بەرگری ئێمە تەنیا پشت بە چاكردنەوە و نوێكردنەوەی خۆی دەبەستێت. 
هیچ شتێك لە ژیاندا بە جێگیری نامێنێتەوە
بەم پێیە ئەگەر ببیستیت  زەماوەندی دووكەس لەگەڵ یەكتری تووشی كێشە بووە، نابێت بەلاتەوە سەیر بیت. چونكە هەموو مرۆڤێكی بەئەزموون دەزانێت سەركەوتنی پەیوەندییەك پێویستی بە گۆڕانكاری هەمیشەییە و دەبێت دەستپیشخەری بكەین و هەڵەكانی خۆمان راست بكەینەوە، چونكە ئەگەر وانەكەین رووبەڕووی كێشە دەبینەوە. هەڵبەتە من كەسانێكم دیوە كە ژیانێكی باش لە جێگیری و بێ گۆڕانكاریدا دەبینن كە بەڕای من ئەم بۆچوونە تەواو هەڵەیە، چونكە ئێمە هەمیشە خۆمان لەگەڵ هەلومەرجدا دەگونجێنین و ئەوەشمان لەبیر نەچێت هیچ شتێك لە ژیاندا بە جێگیری نامێنێتەوە.
بەڵام بۆچی تاڕادەیەكی زۆر رقمان لە گۆڕانكارییە و حەزدەكەین رەفتار و خوڵق و خووی رابردوومان بپارێزین؟ لەوانەیە لەبەر ئەوەبێت كە گۆڕانكاری و چاكردنەوە ئەوە نیشان دەدات كە بەرنامەڕێژیمان هەڵە بووە و بە رێگایەكی هەڵەدا رۆیشتووین و شەرم لە خۆمان دەكەین، بەڵام دەبێت ئەوە قبووڵ بكەین كە هیچ نەخشە و رێگایەك نییە كە لە سەدا سەد بێخەوش و هەڵە بێت و بۆ هەموو كات و شوێنێك بگونجێت و ئەنجامەكەی پۆزەتیڤ بێت، هەروەكو جەنەڕاڵ و سەرۆكی ئەمریكا (دوایت ئایزەنهاوەر) دەڵێت: «بەرنامەڕێژی لە هەمانكاتدا كە بایەخێكی ئەوتۆی نییە زۆر گرنگیشە، بەو مانایەی كە ناتوانیت لە ژیاندا یەك بەرنامەی جێگیرت هەبێت و بەردەوام دەبێت بەرنامە و بڕیارەكانمان بگۆڕین بۆ ئەوەی بتوانین بگەینە ئەو پێشكەوتنەی مەبەستمانە.»
دیموکراسیی و گۆڕانکاری
شایانی باسە ئەو دەزگایانەی پێشنیازی سیاسی بۆ حكومەتەكان دەكەن ئاسایی لە بەرنامەكانیاندا حیسابی هەموو شتێك دەكەن و بەشێوەیەك دایدەڕێژن كە وەكو تیۆر بۆ هەموو كاتێك سوودی لێ وەربگیرێت، لەگەڵ ئەوەشدا ئەوانیش هەندێ كات چاكسازی لە بەرنامەكانیاندا دەكەن. دەبێت ئەوەش بڵێم دەستووری ئەمریكا كە ساڵی (1787) پەسەند كراوە، هەتا ئێستا (27) جار گۆڕانكاری تێداكراوە كە ئەم گۆڕانكاریانە دوانیان زۆر بنەڕەتی و ئەوانی تر گۆڕانكاریی بچووك بوون.
هەروەها دەستووری ئەڵمانیا لە ساڵی (1949) ەوە هەتا ئێستا (60) جار گۆڕانكاری تێدا كراوە، ئایا پێت وایە ئەو گۆڕانكاریانە مایەی شەرمن؟ بەڕای من ئەو گۆڕانكاریانە نیشانەی تەگبیر و توانای لەڕادەبەدەرن بۆ جێبەجێكردنی دیموكراسی. قسەوباسی من لەسەر هەڵبژاردن نییە كە خەڵك دەنگ بەو كەسە دەدەن كە بەلایانەوە گونجاوە، بەڵكو یاسا دەبێت بە شێوەیەك بێت ئەگەر كەسێك هەڵەیەكی كرد بتوانیت یەكسەر بەبێ خوێنڕشتن لەسەر كار لایبەریت. لە راستیدا دیموكراسی بەمانای توانای گۆڕانكاری و بەربەرەكانی نەكردن لە بەرامبەر باوەڕ و بیروبۆچوونەكاندا راست و دروستە.
هەڵبەتە گەلێ بوار هەیە كە ئێمە لە بێخەوە حەزمان لە گۆڕانی خۆمان نییە لەو بوارانەدا، بۆ نموونە سیستمی خوێندنی قۆتابخانەكان ئاسایی بەشێوەیەكی زۆر داخراوە و دەرفەتی هەر جۆرە گۆڕانكاری و چاكسازییەك بە تاكەكەس نادات، لە راستیدا تەركیزی سیستمی خوێندن زیاتر لەسەر زانستی تیۆری و بڕوانامەوەرگرتنە، وەك ئەوەی لە ژیاندا تەنیا بە دەستهێنانی نمرەی بەرز گرنگ بێت و بتوانێت سەركەوتنمان بۆ مسۆگەر بكات. بەهەرحاڵ ئەمڕۆ پەیوەندی نێوان نمرەی زانكۆ و خوێندنگا و سەركەوتن لە بواری ئیشكردندا زیاتر لە جاران رووبەڕووی پرسیار بۆتەوە، لە كاتێكدا گرنگی گۆڕانكاری و چاكسازیی دووئەوەندەیە و ئەو شتەیە كە خوێندنگاكانی ئێمە ئەسڵەن بایەخی پێنادەن.
لە گۆڕانکاری نەترسین
سەبارەت بە فۆرمەڵەبوونی كارەكتەریشمان ئەم مەسەلەیە راستە. من دڵنیام لە ژیانی تۆدا بەلای كەمەوە كەسێك هەیە كە تۆ ئەو وەكو كەسێكی كامڵ و عاقڵ ناودەبەیت. باشە تۆ پێت وایە چ شتێك بۆتە هۆی ئەوەی ئەو كەسە دیار بێتە بەرچاو؟ جینی تایبەتییە؟ هەلومەرجی گەشەی نموونەییە؟ یان خاوەنی بڕوانامەی زۆر بەرزە؟ لەوانەشە هۆكاری عاقڵ هاتنەبەرچاوی توانای گونجانی بێت لەگەڵ دەوروبەردا. لە راستیدا رەمزی سەركەوتنی زۆربەی كەسە دیارەكان توانایانە بۆ گۆڕانكاری و چاكسازیی بەردەوام لە خۆیاندا و ئەوان هەمیش هەوڵدەدەن بێتوانایی و هەڵەكانی خۆیان چاك بكەنەوە.
بەم پێیە ئێمە دەبێت لە گۆڕانكاری نەترسین و لە مێشكی خۆماندا تابلۆیەكی خراپ بۆ گۆڕان و چاكسازی دروست نەكەین. هەمیشە ئەوەت لە یاد بێت ئەو كەسانەی بە ئاسانی گۆڕانكاری لە خۆیاندا دەكەن و خۆیان لەگەڵ دەوروبەردا دەگونجێنن لەو كەسانە سەركەوتوو ترن كە هەموو كاتی خۆیان بۆ بەرنامەیەكی باڵا و بێ كەموكووڕی تەرخان دەكەن. لە راستیدا هیچ بەرنامەیەك نییە كە هەمیشە كاریگەر بێت و بە خواستەكانی خۆمانمان بگەیەنێت. هەروەها هیچ ستراتیجێكی ئیشكردن یان سەرمایەگوزاری لە بوارێكدا نییە كە هەمیشە سەركەوتوو بێت و تۆ ناتوانیت لە هەموو تەمەنتدا لەسەر رێبازێكی تایبەتی بڕۆیت و چاوەڕێی ئەوە بیت ئەو رێبازە بتگەیەنێت بە ئامانج. لە راستیدا تۆ دەبێت خاڵی دەستپێك و رێباز بۆ خۆت دیاری بكەیت و هەمیشە گۆڕانكاری تێدا بكەیت و لەسەر بنەمای هەڵەكانت خۆت چاك بكەیت. شایانی باسە كە دنیای ئێستا ئاڵۆزتر دەبێت و مەسەلە و رووداوەكان رۆژ لە دوای رۆژ ئاڵۆزتر دەبن و قابیلی پێشبینی نابن. بەم پێیە بایەخی خاڵی دەستپێك رۆژ لە دوای رۆژ كەمتر دەبێتەوە. كەواتە هەموو كاتی خۆت بۆ بەرنامەڕێژی بۆ خاڵی دەستپێكێكی تایبەتی تەرخان مەكە، بەڵكو هەوڵ بدە توانای خۆگونجاندنی خۆت لەگەڵ دەوروبەر زیاد بكە و ئەگەر لە قسە و رەفتاری خۆت ئەنجامێكت نییە كە بەدڵخوازی خۆت بێت خۆت چاك بكە و فێری شێوازی راست و دروست و 
بەسوود بە.
  
سه‌رچاوه‌: كتێبی/ هنر خوب زیستن 

ژیانی ئێمە وەكو رێنمایی فڕۆكەیەك یان مەكینەیەك وایە