سەد ساڵ لەمەوبەر شاری هەولێر بوو بە پارێزگا

هەولێر – رەوەست نەوزاد

شاری هەولێر یەكێكە لە كۆنترین و دێرینترین شارەكانی جیهان، تەمەنی دروستبوونی بۆ نزیكەی 8 هەزار ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوە و ماوەی 32 ساڵیشە پایتەختی هەرێمی كوردستانە، سەرەڕای ئەوەی بە هەزاران ساڵ شارێكی ئاوەدان بووە، بەڵام كاتێك لەژێر فەرمانڕەوای عوسمانییەكاندا بوو لە رووی كارگێرییەوە فەرامۆشكرابوو و بەشێك بوو لەشاری كەركوك، بۆیە مێژووی بەپارێزگابووونی بۆ سەد ساڵ لەمەوبەر بۆ کاتی دروستبوونی دەوڵەتی عیراق لە رۆژی 12/4 ی ساڵی 1923 دا دەگەڕێتەوە. دوای ئەوە فراوانی و ئاوەدانییەكی زۆری بە خۆوە بینی و ئێستا بە یەكێك لەگرنگترین شارەكانی عیراق و هەرێمی كوردستان لەقەڵەم دەدرێت، لە كۆنیشدا چەندین شارستانییەت لەو شارە و لەقەڵاكەیدا هەبووە.
شارێكی زیندوو بووە
مامۆستا مومتاز حەیدرەی نووسەر و رۆشنبیرێكی دێرینی ئەو شارەیە و باس لە گرنگی ئەو شارە دەكات و دەڵێت: هەولێر لە سەرەتاوە تا ئێستا ژیان تێیدا بەردەوامە و هۆكارەكەشی بۆ ستراتیژییەتی شوێنە جوگرافیەكەی دەگەڕێتەوە، بۆیە دەبینین ئیمپراتۆرییەتەكان لەگەڵ دروستبوونیان چاویان هەر لەسەر هەولێر بووە، مێژوو ئەوەمان بۆ باس دەكات هەولێر هەموو كات مەڵبەندێكی ئابووری بووە، تەنانەت لە سەدەی نۆزدەدا كۆمپانیایەكی فەرەنسی هاتووە گرێبەستێگی بۆ توتنی هەولێر و ناوچەی رواندوز کردووە، هەروەك هەموو كاتێك شارێكی زیندوو بووە كەشوهەواكەشی بۆ ژیان و كشتوكاڵ و بەفر و باران لەبار بووە، بۆیە وڵاتە زلهێزەكان لەسەردەمی خۆیان چاویان تێبڕیوە.
وتیشی: ئەمساڵ هەندێ درەنگ یادی سەد ساڵەی بەپارێزگابوونی هەولێر کرایەوە، دەبوایە پێشتر هەولێر یەكێك لەویلایەتەكانی دەوڵەتی عوسمانی بوایە، نەوەك سنجاقێكی سەر بە موسڵ یا سەر بە شارەزوور بێت، هەولێر لە ماوەی 100 ساڵی رابردوودا شارێكی هێمن و خۆڕاگڕ بووە و لەهەمانكاتدا دوژمنی راوناوە و پشوو درێژ بووە، لە سەرەتای سەدەی بیستەوە ژمارەیەك لە كەسایەتییەكانی قەڵای هەولێر روویان لە ئەستەنبوڵ كردووە و دوای ئەوە جوڵانەوەیەكی نیشتمانی نیمچە نەتەوەیی و رۆشنبیری لە هەولێر سەریهەڵداوە، قەڵای هەولێر سیمبولی گەورەیی و كوردپەروەرییە، هەرچەندە ئەو شارە لەلایەن داگیركەرانی كوردستانەوە فەرامۆش كرابوو، دووبارە لە ناوەڕاستی دەیەی سییەكان تا ساڵانی چلەكان ژمارەیەك رۆشنبیر لە هەولێر دەردەكەون و بنەما و پرەنسیپی حیزبی هیوا دادەنێن و هەر لەو شارەش ئەو حزبە دادەمەزرێنن، دوای ئەویش حزبی رزگاری دروستكراوە.
هەولێر تەمەنی زیاتر  لە شەش هەزار ساڵە
حەیدەری باسی لەوەشكرد لە رابردوودا كۆمەڵێك گەریدە هاتوونەتە شاری هەولێر و باسی ئەو شارەیان كردووە، یەكێكیان باسی ئەوە دەكات گەنمی حومێرە و قەندەهاری ناوچەی قەراج گەیشتە روسیا و مازی و گلواریش گەیشتۆتە ئەوروپا، بەڵام بە داخەوە تا ئێستا ئەو شتانە لێكۆڵینەوەی لەسەر نەكراوە، بۆیە دەبوایە ئەمساڵ گەورەترین كۆنگرەی سەرتاسەری نیشتمانی زانستی بۆ یادی سەد ساڵەی بە پارێزگابوونی هەولێر سازبكرابوایە، چونكە لە وڵاتان لە یادی سەد ساڵەی شارێكدا رێوڕسمێكی گەورە سازدەكرێت، لەكاتێكدا هەولێر تەمەنی زیاتر لە شەش هەزار ساڵە و بنەمای جوڵانەوەی نیشتمانی بووە لە باشووری كوردستان، ئەگەر هەولێر بە وردی لێکۆڵینەوەی لەبارەوە بکرێت، ئەوا بەدەیان كتێب لەسەر شاری هەولێر دەنووسرێت، بۆیە هیوادارم دەسەڵاتدارانی سیاسی كوردستان و زانكۆكان بە زووترین كات لیژنەیەكی باڵای كارامەی زانستی كۆمەڵایەتی پێكبهێنن ئەگەر ئەمساڵیش نا ساڵێكی تر شتێكی تازە پێشكەش بە نەوەی نوێی کوردستان بكەن و هەموو مێژووی هەولێر بخرێتە بەرباس و لیكۆڵینەوە، دواتر بكرێتە مادەیەكی خوێندن لە زانكۆكانی كوردستان.
پڕۆفیسۆر دكتۆر محەمەد عەبدوڵڵا كاكەسوور مامۆستا لەزانكۆی سەلاحەدین وتی: ساڵی 1923 لەسەردەستی دەوڵەتی عیراق هەولێر كرا بە لیوایەكی سەربەخۆ ئەوەش دوای دوو ساڵ لەدامەزراندنی دەوڵەتی عیراق بوو كە ئەو كات ناوە كارگێڕییەكەی پێیاندەوت «موتەسەڕفیە»، بەڵام دوای ساڵی 1958 ناوەكەی گۆڕدرا بۆ پارێزگا و تاكو ئێستاش ئەو ناوە بەردەوامە.
لەهەشت قۆناغی مێژوویشدا پایتەخت بووە
وتیشی: هەرچەندە هەولێر لە سەردەمە مێژووییەكاندا شارێكی گرنگ بووە، لەهەشت قۆناغی مێژوویشدا پایتەخت بووە، بۆ نمونە لە سەردەمی دەوڵەتی ئاشوورییەكان پایتەختی ئایینی ئەوان بووە، دوو هەزار ساڵ لەمەوبەریش ئەو شارە پایتەختی دەوڵەتی حدیاب بووە، هەروەها لە سەدەكانی ناوەڕاست یا مێژووی ئیسلامی بۆ ماوەی 125 ساڵ پایتەختی میرنشینی (هەزبانی) بووە، لە سەردەمی سوڵتان موزەفەرەدینیش هەولێر پایتەختی دەوڵەتی (ئەتابەكیەی ئەربل) بووە، لە سەردەمی میرنشینی سۆرانیش شاری هەولێر سەردەمێك پایتەختی میرنشینەكە بووە، لەساڵی 1970 تا 1974 پایتەختی ناوچەی ئۆتۆنۆمی بووە، دواتر سەدام حسێن بە پایتەختی دووەمی عیراق دەستنیشانی دەكات كە بەغدا بە پایتەختی یەكەم و هەولێر بە پایتەختی دووەم دیاری كردووە، پایتەختی هاوینەشیان پێدەگوت دوای راپەڕینیش حكومەتی هەرێم و پەرلەمان دەزگاكانیان لەشاری هەولێر دانا وەكو پایتەخت.
 باسی لەوەشكرد لە سەردەمی دەوڵەتی عوسمانیدا هەولێر زۆر پشتگوێ خرابوو، تەنانەت لە رووی ئیدارییەوە سەر بە كەركوك بوو، وەكو شارێكی سەربەخۆ مامەڵەی لەگەڵ نەدەكرا، بەڵام لەگەڵ دروستبوونی دەوڵەتی عیراق وەكو لیوایەك و شارێكی سەربەخۆ مامەڵەی لەگەڵدا كرا، لەو كاتیشەوە هەولێر پێشكەوتنی بەردەوامی بەخۆوە بینیوە.
وتیشی: گرنگی شاری هەولێر بۆ میللەتی كورد لەوەدایە ئێستا ئەو شارە پایتەختی هەرێمی كوردستانی عیراقە، لایەنێكی تری گرنگییەكەی ئەوەیە هەولێر كۆنترین شاری كوردستانە لەهەر چوار پارچەكەی كوردستان، خاڵێكی تر سەبارەت بە هەولێر ئەوەیە شێوازی قسەكردنی ئەو شارە پێێ دەوترێت (بن زار) لەناوەڕاستی هەردوو شێوەزاری بادینان و سۆرانە و ئێستا شاری دهۆك هەموو دانیشتوانەكەی بادینین و شارەكانی سلێمانی و كەركوكیش بەتەواوی سۆرانین، بەڵام هەولێر ناوەڕاستە لەنێوان بادینان و سۆراندا.