بنیامینۆ كالیگاری و بێر ئیسپێن ستۆكس
و: كوردەوان محەمەد سەعید
یەكێك لە رێگا هەرە ئاسانەكان بۆ دروستكردنی مشتومڕ، ئاماژەكردنە بۆ ژمارەی دانیشتوان، چونكە بابەتەكە پەیوەندی بە ژیان لەسەر گۆی زەوییەوە هەیە و بەردەوامیش قسەی زۆر هەڵدەگرێت، لە سەدەی نۆزدەدا تۆماس ماڵتۆس بەوە بەناوبانگ بوو كە ئەم بابەتەی وروژاند و جیهانی لەوە ئاگادار كردەوە، ئەگەر گۆڕانكاریی لە سیاسەتی كۆنترۆڵكردنی رێژەی لەدایكبواندا نەكرێت، ئەوا ژمارەی دانیشتوان زۆر بەرز دەبێتەوە و دەگاتە ئاستێك كە پێشكەوتنە كشتوكاڵییەكان دەروەستی نایەت، ئەو كاتیش كارەساتی یەك لەدوای یەكی برسێتی و بڵاوبوونەوەی پەتا روو دەدات، راستە پێشكەوتنی پیشەسازی كەمێك قەیرانەكان دوا دەخات، بەڵام ئەو پێشكەوتنەش بۆ هەتاهەتایە ناتوانێ ئەو هاوسەنگییە راگرێت لە نێوان رێژەی دانیشتوان و بەرهەمهێنانی خۆراكدا.
لە شەستەكانی سەدەی رابردوودا ئەم باسە زۆر گەرم و گوڕ بوو، پۆڵ ئێرلش و ئان ئێرش هاتن بە نووسینی كتێبی (بۆمبی دانیشتوان) هێندەی تر ئاگرەكەیان خۆش كرد، نیگەرانییەكانی ئەو دوو نووسەرەش بێ هۆ و بێبنەما نەبوو، چونكە ئەوان لە نووسینی كتێبەكەیاندا پشتیان بە ئامار و داتا بەستبوو، هەر بە پێی ئەو ئامار و داتایانەش رێژەی دانیشتوان ساڵی 1975 لە ماوەی كەمتر لە پەنجا ساڵدا ببووە دوو هێندە و گەیشتبووە چوار ملیار كەس، لە مانگی تشرینی دووەمی رابردووشدا ئەو ژمارەیە بووە دوو هێندەی دیكە و گەیشتە هەشت ملیار كەس، ئێستاش پرسیارە گرنگەكە ئەوەیە، تۆ بڵێی ژمارەی دانیشتوان ببێتە دوو هێندە و بگاتە 16 ملیار كەس؟
جیاوازیی ناوچەكان
بێگومان نەخێر، هەرگیز ناگاتە ئەو ئاستە، لە شەستەكانی سەدەی رابردوودا تێكڕای گەشەی دانیشتوان گەیشتە لوتكە و لەو كاتەشەوە تا ئێستا كەمدەبێتەوە، لە سەرتاسەری جیهاندا ژنان منداڵبوونی كەمتر هەڵدەبژێرن، تێكڕای بەپیتیی جیهانیش ئێستا كەمێك لە دوو منداڵ زیاترە، هەڵبەتە ئەم ژمارەیە بۆ هەموو ناوچەیەكی جوگرافی وەكو یەك نییە، چونكە ژمارەی منداڵ لای ژنان لە وڵاتانی وەك ئەڵمانیا و ژاپۆن لە دوو منداڵ كەمترە، بەڵام لە زۆربەی ئەو وڵاتانەی كە داهاتیان كەمە زۆر لە دوو منداڵ زیاترە، لەگەڵ ئەوەشدا نەتەوە یەكگرتووەكان پێشبینی دەكات لەم سەدەیەدا ژمارەی دانیشتوانی سەر زەوی بگاتە 10 بۆ 11 ملیار كەس، دوای ئەوەش وردە وردە كەم دەبێتەوە.
لە راپۆرتێكی نوێدا بە ناوی (دانیشتوان و هەسارە)، چەند سیناریۆیەك هەیە بۆ سەدەی 21 و ئاستی گوزەرانی خەڵكەكەی لەسەر هەسارەی زەوی، یەكێك لەو سیناریۆیانە راپۆرتێكە بۆ دامەزراوەی ئاستەنگە جیهانییەكان لە سوید ئامادە كراوە و تیایدا هاتووە، كە ژمارەی دانیشتوان زۆر لەوە كەمتریش زیاد دەكات و رەنگە بگاتە نزیكەی نۆ ملیار كەس، هەڵبەت ئەگەر جیهان بەردەوام بێت لە هەوڵەكانی گەشەپێدانی ئابووری و پەروەردە و تەندروستی، ئەو كاتیش ژمارەی دانیشتوان بە رادەیەك دادەبەزێت كە هەر تاكێك دەتوانێ دەستی بگات بە وزەی خاوێن و پەناگە و ئاو و خۆراك، بەو شێوەیە دەتوانین بڵێین: پڵیتەی بۆمبەكەمان دەرهێناوە و هەموان دەتوانین لەسەر ئەم هەسارەیە ژیانێكی باشمان هەبێت.
دوو سیناریۆ
پێشبینییەكان بە پێی نموونەی دینامیكی (زەوی بۆ هەموان) ئەو هەلەمان بۆ دەڕەخسێنێت كە دوو سیناریۆ لەبەرچاو بگرین كە تایبەتن بە ئابووری و ژمارەی دانیشتوان لەم سەدەیەدا، سیناریۆی یەكەمیان هاوشێوەی ئەو رێڕەوەیە كە لە پەنجا ساڵی رابردوودا گرتوومانەتەبەر، كە تیایدا زۆرێك لە وڵاتانی هەژار لە هەژاریی رزگاریان دەبێت و ژمارەی دانیشتوانیش لە نیوەی سەدەكەدا دەگاتە 8،8 ملیار كەس و تا ساڵی 2100یش كەم دەبێتەوە بۆ 7،3 ملیار كەس.
لە سیناریۆی دووەمدا، كە ناوی دەنێین بازی گەورە، ژمارەی دانیشتوانی جیهان تا ساڵی 2040 دەگاتە 8،5 ملیار كەس و تا كۆتایی سەدەش كەمدەبێتەوە بۆ شەش ملیار كەس، ئەم پلانەش گرتنەبەری رێوشوێنی زۆری دەوێت بۆ كەمكردنەوەی هەژاری و پەرەپێدان بە سەرمایەی مرۆیی، هەروەها گۆڕانكاری گەورەشی دەوێت لە بواری ئاسایشی خۆراك و یەكسانی و نایەكسانی نێوان هەردوو رەگەز، ئەمەش بەدوور نازانرێت، لەبەرئەوەی چاوەڕوان دەكرێت تا ساڵی 2060 كێشەی هەژاری بە تەواوی چارەسەر بكرێت و كاریگەری زۆریشی دەبێت لەسەر ئاستی گەشەی دانیشتوان لەسەر جیهان.
دەرفەتی خوێندن
هەرچەندە پێشبینی باوی دیموگرافی و گرێدانەوەی گەشەی دانیشتوان بە گەشەی ئابوورییەوە بەردەوام روبەڕوی كێشە دەبێتەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا گەشەی ئابووری لەو وڵاتانەی كە بە خێرایی گەشە دەكەن كاریگەری گەورەی دەبێت لەسەر رێژەی بەپیتیی، چونكە رێژەی بەپیتی كەم دەبێتەوە، كاتێك كە كچان دەرفەتی خوێندنیان بۆ دەڕەخسێت، هەروەها كاتێك كە كچان و ژنان لە رووی ئابوورییەوە گرنگییان پێدەدرێت و دەبنە خاوەنی كاری خۆیان و لە رووی چاودێری تەندروستی و رێكخستنی خێزانیشەوە، ئەمانە هەمووی دەبنە هۆی كەمبوونەوەی رێژەی بە پیتی.
بەڵام نابێ چاوەڕوانی پاشەكشەی گەورە بكەین لە زۆربوونی ژمارەی دانیشتواندا، لەبەرئەوەی ئەو پاشەكشەیە مەرجدارە و حكومەتی وڵاتانی كەمداهات دەبێ زۆر بە وردی و بە وریایی پابەند بن بە گەشەی ئابوورییەوە كە پەیوەستە بە وەبەرهێنانی گەورەوە لە بواری خوێندندا، نەك دەرهێنانی كانزا و سەرچاوە سروشتییەكان.
زیادەڕۆیی لە بەكارهێناندا
گریمان ئەو حكومەتانە هەنگاوە راستەكانیان جێبەجێكرد و سەر زەویمان لە بۆمبی دانیشتوان رزگار كرد، بەڵام لێكۆڵینەوەكان ئاماژە بەوە دەكەن، كە زۆربوونی ژمارەی دانیشتوان گەورەترین كارەسات نییە بۆ گۆی زەوی، بەڵكو زیادەڕۆیی لە بەكارهێنان و كێشەكانی ژینگە هەڕەشەی گەورەترن، ئەو شوێنانەی كە گەشەی دانیشتوان تیایاندا بەرزە، زۆر كەمتر كاربۆن بەكار دەهێنن و ژینگە پیس دەكەن لەو شوێنانەی كە دەیان ساڵە گەشەی دانیشتوانیان لە ئاستێكدا راگرتووە، بە بۆچوونی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانیش جیاوازی لە بەكارهێنانی سەرچاوە سروشتییەكاندا كێشەی دروستكردووە، ئەگەر سەرچاوەكان بە شێوەیەكی دادپەروەرانەتر دابەش بكرایە، ئێستا دانیشتوانی هەموو جیهان خۆشتر دەژیان.
راپۆرتی (خەڵك و هەسارەكان)یش هەر جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە ئەو بۆچوونەی پێشتر كە دەوترا هەژارەكان و ژمارەی زۆری دانیشتوان هۆكاری تێكدانی هەسارەی زەوین، هەڵەیە، بە پێچەوانەوە خەڵكە هەرە دەوڵەمەندەكانی جیهان هەسارەكەمان بەرەو هەڵدێر دەبەن، بەڵام بوار بۆ چارەسەر ماوە و دەكرێ لە رێگەی گۆڕانكاریی ئابووریی پلانبۆداڕێژراوەوە ژیانێكی باشتر بۆ دانیشتوانی سەر زەوی فەراهەم بكرێت.
سەرچاوە: بروجیكت سندیكیت
