كتێبی كچانی مەكتەب لە سالۆنی لاپەڕە نۆ ناسێنرا

راپۆرتی/ رەوەست نەوزاد

پێش نیوەڕۆی رۆژی شەممە 29/4/2023 لە ساڵۆنی لاپەڕە نۆی ناوەندی هەولێری مەكتەبی راگەیاندنی یەكێتی نیشتمانی کوردستان لە وەرزێكی نوێیدا مەراسیمێك بۆ ناساندن و دابەشكردنی كتێبی (كچانی مەكتەب لەسەردەمی رابردوودا) لە نووسینی نووسەر محەمەد گۆران بەڕێوەچوو.
لە كۆڕەكەدا کە ژمارەیەك لە نوسەران و رۆشنبیران و چالاكوانان ئامادەیبوون، تێیدا محەمەد گۆران باسی لە ناوەڕۆكی كتێبەكەی كرد و وتی: كتێبەكە بریتییە لە باسكردنی نۆ كچ كە بۆ یەكەمجار لە ناوچەكانی خۆیان چوونەتە خوێندنگا لە هەرێمی كوردستان و بوونەتە رەچەشكێن بۆ كچانی تر.  بۆ نووسینی ئەم كتێبە پشوو درێژ بووم و نزیكەی 2 ساڵ لەمەوپێش یەكەم ئەڵقەم لە گۆڤاری دیوان بڵاوكردەوە، دواتر كردمە پڕۆژەی كتێب.
وتیشی: هۆكاری نووسینی ئەم كتێبە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە پێشتر كەمتر كار لەسەر ژنان كراوە، بە تایبەتی ئەو ئافرەتانەی دەستیان هەبووە لەهەر كایەكی ژیانی ئێمە، تا رۆشنایی نەخرێتە سەر رۆڵی ئافرەت لە زۆر شتی خۆمان تێناگەین، بۆیە حەزم كرد كتێبی چوارەمم گرنگیدان بێت بە ژنان.
راشیگەیاند: كتێبەكە لەگەڵ ئەوەی باسی ئەو كچانە دەكات، لە هەمان كاتدا تیشك دەخاتەسەر باوكیشیان، چونكە باوكیشیان لەسەر ئاستی كوردستان كەسانی دیار بوون، یا مەلا یا موفتی یا شاعیرێكی ناودار بوون، بۆیە من هاتووم لەگەڵ ژیاننامەیان باسی ئەوەم كردووە چۆن كچەكان سەرەتا چوونەتە قوتابخانە، بۆ نمونە باسی شەمسەی ئەحمەد موختار جاف، زۆر دەمێكە وتراوە ئەحمەد موختار جاف لەسەر رووباری سیروان دەستێكی رەش ساڵی 1935 شەهیدی كردووە بە بێ ئەوەی زیاتر بچێتە ناو وردەكارییەوە، بەڵام لەو كتێبەدا لەسەر زاری شەمسە باسی چیرۆكی كوشتنی باوكیشی دەكات.
كتێبەكە باسی نۆ كچ دەكات
گۆران راشیگەیاند: من پێشتر ئەو هەموو زانیارییەم لەسەر موفتی پێنجوێنی نەبوو، لەسەر زاری كچەكەی زانیم موفتی پێنجوێنی ئەو سەردەمەی یەكێك بووە لەو كەسانەی نوێژی نەكردووە، دوای ئەوەی رابیعەی كچی دەنێرێتە خوێندنگا، خەڵكی ئەوێ زیاتر رقی لێهەڵدەگرن، رابیعە باسی ئەوە دەكات خەڵكی منداڵەکانیان فێر دەكرد شەوان دەهاتن بە بەرد لە دەرگای ماڵەكەیان دەدا، یا موفتی پێنجوێنی دوكانی هەبووە، لەناو دوكانەکەی قسەی ناشیرینیان پێ گوتووە.
نووسەری كتێبەكە باسی لەوەشكرد کە ئەو نۆ كچە وا رێككەوتووە پێنجیان لەسەر پارێزگای هەولێر ئەژمار دەكرێن، دووانیان خەڵكی كۆیەن و یەكیان هی دەرگەڵەیە و یەكێكیان هی ناو هەولێرە و ئەوی دیكەشیان هی چۆمانە و دواترینیان هی بادینانە لە شارۆچكەی ئاكرێ، موفتی ئاكرێ كچی خۆی ناردۆتە خوێندنگا بۆ ئەوەی خەڵكی تریش كچەکانیان بنێرێن، ئەو دوو كچەكەی تریش لە پارێزگای سلێمانین، یەكیان رابیعەی كچی موفتی پێنجوێنییە و ئەویتریان كچێكی ترە بەناوی ناهیدە سۆفی، هۆكاری ئەوەی كچانی هەولێر ژمارەیان زیاترە بۆ ئەوە دەگەڕێتە دوای هاتنی سوپا و دەسەڵاتی ئینگلیز لە سلێمانی كێشەیان لەگەڵ شێخ مەحمود هەبوو، لە بادینانیش حاكمی سیاسی لە ئاكرێ كوژراوە، بەڵام ئینگلیز لە هەولێر بێ كێشە و پەسندكراو بوون، بۆیە بنەماڵە ناودارەكانی هەولێر ئەو شتانەی كە لەلایەن ئینگلیزەكانەوە پێیان وتراوە جێبەجێیان كردووە، بۆ نمونە ئەوان كچی خۆیان بنێرن بۆ ئەوەی خوێندنگاكان سەرپێ بكەون، بە تایبەتی كچی ئەو بنەماڵانەی پێویستیان بە دامەزراندن و موچە نەبووە.
كچی خۆی هێناوەتە حوجرە
ئەوەشی ئاشكراكرد لەو نۆ كچە یەكێكیان بەر لەهاتنی ئینگلیز چۆتە قوتابخانە، ئەویش حەلیمەی مەلا محەمەدی شێخ وەتمان بووە لە چۆمان، لە سەدەی نۆزەدا چۆتە بەر خوێندن و باوكی مەلا بووە، لە ژێر سایەی باوكی خوێندوویەتی و دواتر هەر بە خۆی حوجرەیەكی كردۆتەوە و تێیدا خۆی وانەی بە كچانی ناوچەی باڵەكایەتی وتۆتەوە، جگە لەوە لە كتێبەكەدا رۆڵی كۆییەكان باسكراوە، دوو لەو نۆ كچانە خەڵكی شاری كۆیەن، ئەوەش جێگای هەڵوەستە لەسەركردنە، یەكێكیان زەینەبی مەلا رەئوفی خوشكی دڵداری شاعیرە، ئەو لە بەغدا ساڵی 1906 چۆتە خوێندنگا و دوای ئەو ئینجا نەجیبە لە كۆیە ساڵی 1924 چۆتە قوتابخانە.
محەمەد گۆران ئەوەشی روونكردەوە خوێندن لە سەردەمی كۆندا بە تایبەتی فەقێیاتی تەنیا بۆ كوڕان بووە نەك بۆ كچان، بەڵام حەلیمەی مەلا محەمەد چۆتە حوجرە، ئەوەش لە ناو مەلاكانی كوردستان دەنگدانەوەیەكی گەورەی هەبووە و زۆریشیان پێ ناخۆش بووە، تەنانەت قسەی خراپیشیان بە باوكی وتووە کە چۆن كچی خۆی هێناوەتە حوجرە، حەلیمە شاعیر بووە، بەڵام هیچ دەستنووسێكی لێ جێنەماوە.
نەجیبەی مەلای گەورەی كۆیە سێیەمین كچە لە كتێبەكەدا باسكراوە، محەمەد گۆران دەڵێت: نەجیبە ساڵی 1924 چۆتە قوتابخانە، لە قوتابخانەی كوڕان خوێندوویەتی، ئەوە جیاوازی ئەو كچە بووە لەگەڵ هەشت كچەكەی تر و یەكێك بووە لەو كچانەی چەند كتێبێكی چاپكراوی هەیە لەگەڵ چەند كتێبێكی تر كە هێشتا دەستنووسن و چاپ نەكراون.
یان فتوایەک دەربکە و یان کچەکەت بنێرە
لەبارەی نەفیسەی مەلا ئەفەندی كە چوارەمین كچە لە كتێبەكەدا باسی كراوە، نووسەر دەڵێت: ئەو كچە ساڵی 1928 لەسەر قەڵای هەولێر چۆتە بەرخوێندن، لەو سەردەمەدا لە هەولێر كچ هەبووە ناوی خۆیان بۆ چوونە قوتابخانە نووسیووە، بەڵام دواتر كەسیان نەچوون بۆ خوێندن تا رۆژێكیان بەڕێوبەری خوێندنگاكە و كچێكی خەڵكی موسڵ بووە، دەچێتە لای مەلا ئەفەندی و داوای لێ دەكات یان ئەوەتا فتوایەك دەربكات خوێندنگا بۆ كچان ئاساییە و خەڵك كچی خۆی بنێرێت یان ئەوەتا كچی خۆشت بنێرە بۆ ئەوەی خەڵكی چاوی لێبكات، بۆیە مەلا ئەفەندی رێگای دووەم هەڵدەبژێرێت و كچی خۆی دەنێرێت، ئیتر دوای ئەوە كچەكانی تری شارەكەش دەچن بۆ خوێندن، نەفیسە باسی ئەوەی كردووە هەفتەیەك دوای چوونی بۆ خوێندن خەڵكی قەڵا دەهاتن لە بەردەم خوێندنگا دەوەستان بزانن دوای رۆژی یەكەم ئەو كچە هەر دەچێتەوە  قوتابخانە یان نا.
مێژووی خەڵكی هەژاریش بنووسرێتەوە
نووسەر ئەوەشی نەشاردەوە ئەو بەشەی مێژووی میللەتەكەمان کە تا ئێستا نووسراوەتەوە هەر مێژووی بەرەبابەكان بووە، وتی: ئەو مێژووە نەچۆتە خوارەوە بۆ ئەوەی مێژووی خەڵكی هەژاریش بنووسرێتەوە، لەوانەیە زۆر كەس لە هەولێر بڵێت من یەكەم كچ بووم چوومەتە بەر خوێندن و راستیش دەكات، بەر لە نەفیسەش هەبووە، بەڵام مەبەستەكەی ئێمە لەو كتێبەدا ئەوە بووە ئەو كچانە بوونەتە هۆكارێك كە مەكتەبی كچان رێچكەی خۆی وەربگرێت.
نووسەر روونی كردەوە ساڵی 1936 خوێندنگا لە هەڵەبجە كراوەتەوە و شەمسەی ئەحمەد موختار جاف ساڵی یەكەم لەگەڵ خوێندكارانی كوڕ خوێندوویەتی و ساڵی دووەم تۆفیق وەهبی کە موتەسەریفی سلێمانی بووە هەمان ساڵ دێتە هەڵەبجە ، ئەحمەد موختار جافی باوكی زانیویەتی تۆفیق وەهبی بۆ بەیانیەكەی دێتە هەڵەبجە شتێك دەنووسێت و بەشەمسەی كچی خۆی دەڵێت سبەینێ تۆ ئەوە لە بەردەم موتەسەریف بخوێنەوە، ئیتر دوای خوێندنەوەی لە بەردەم موتەسەریف، ئینجا داوا لە مەتەسەریف دەكات و دەڵێت لە هەڵەبجە خوێندنگای كچان نییە و پێویستمان بە خوێندنگای كچان هەیە، بۆیە لەوكاتەدا بڕیار دەردەچێت خوێندنگای كچان بكرێتەوە، ئەوە دەبێت شەمسە ساڵی دووەمی لە خوێندگای كچان دەخوێنێت، هەروەك رۆژێكیان وتاری لەبەردەم شا فەیسەڵی عیراقیش خوێندۆتەوە كە هاتۆتە هەڵەبجە.
واجیدە هیبەتوڵڵا یەكێكی ترە لەو نۆ كچەی لە كتێبەكە باسی كراوە، محەمەد گۆران دەڵێت: واجیدە كچی موفتی ئاكرێ بووە، ئەویش دەبێتە هۆكارێك بۆ كردنەوەی خوێندنگای كچان لەئاكرێ.

محەمەد گۆران