سیستمی سیاسیی سویسرا

سویسرا خاوەنی  فۆڕمێکی تایبەتی حوکمڕانییە، کە تەواو جیاوازە لە هەموو ئەو  فۆڕمی حوکمڕانییانەی کە لە جیهاندا باوە. هەرئەمەش وایکردووە کە لە تەواوی جیهاندا، لێکۆڵینەوە و کتێبی تایبەت لە بارەی  ئەم فۆڕمی حوکمڕانییەوە بنووسرێت و ئامادە بکرێت، کە تاڕادەیەکی زۆر سەرکەوتوو بووە. بەڵام مەرج نییە ئەم فۆڕمی حوکمڕانییە بۆ هەموو وڵاتێک بشێت. لێرەدا هەوڵ دەدەم، تیشکێک بخەمە سەر بنەما سەرەکییەکانی  سیستمی حوکمڕانی لە سویسرا. 

دیموکراسی سویسرا
فۆڕمی حکومەت لە سویسرا هاوتایە لەگەڵ دیموکراسییەکی نیمچە راستەوخۆ. ئەمەش بەو مانایەیە کە سویسرا لە یەک کاتدا توخمەکانی هەردوو دیموکراسی نوێنەرایەتی (ناڕاستەوخۆ) و دیموکراسی راستەوخۆی تێدایە. بە بەراورد لەگەڵ وڵاتانی دیکە، سویسرا فۆڕمێکی بەهێزی دیموکراسی راستەوخۆی هەیە. 
دیموکراسی راستەوخۆ واتە گەل خۆی بڕیار لەسەر پرسە راستیی و یاساکان دەدات. لە ئەنجامدا لە دیموکراسییەکی راستەوخۆدا پەرلەمان نییە. لە دیموکراسی نوێنەرایەتیدا، لە لایەکی دیکەوە خەڵک تەنیا نوێنەری خۆی (نوێنەر، سیاسەتمەدار) هەڵدەبژێرێت. ئەوان پەرلەمان پێکدەهێنن و لەسەر پرسە راستییەکان بڕیار دەدەن. لە دیموکراسی نوێنەرایەتیدا خەڵک ناتوانێت خۆی بڕیار لەسەر پرسە راستییەکان بدات. خەڵک تەنها بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ دەتوانێت کۆنترۆڵی دەوڵەت و پەرلەمان بکات بە دەنگ نەدان بەو سیاسەتمەدارانەی کە لە ساڵی هەڵبژاردنی رابردوودا لێیان ناڕازی بوون. ئەمەش بۆ ئەوەیە کە نوێنەرانی خەڵک نوێنەرایەتی بەرژەوەندییەکانی خەڵک بکەن. 
لە سویسرا گەل پەرلەمان هەڵدەبژێرێت. دواتر بەم شێوەیە ئەنجومەنی فیدراڵی (حەوت وەزیرەکەی سویسرا)   هەڵدەبژێرێت. پەرلەمان یاساکان دادەنێت و پێشنیازی هەمواری دەستوور دەکات. بەڵام دەبێت خەڵک دەنگ لەسەر گۆڕانکارییەکانی دەستوور (مافی ئیجباری ریفراندۆم) بدەن. هەمواری دەستوور تەنها لە حاڵەتێکدا قبوڵ دەکرێت، کە زۆرینەی دانیشتوان (مافی دەنگدانیان هەبێت) و کانتۆنەکان رێکبکەون. به‌ڵام خه‌ڵکیش ده‌توانن به‌ ئاره‌زووی خۆیان نیگه‌رانییه‌کانیش بوروژێنن و ده‌توانن داوای گۆڕانکاری له‌ ده‌ستووردا بکه‌ن. بۆ ئەمەش دەبێت (دەستپێشخەری تەواو)  هەبێت و 100 هەزار کەس ئیمزای بکەن دواتر خەڵک دەبێت دەنگ لەسەر ئەو بڕگەیە بدەن. ئەمەش قبوڵ دەکرێت ئەگەر زۆرینەی دانیشتوان و کانتۆنەکان پڕۆژە یاساکە پەسەند بکەن.
لەلایەکی دیکەوە کاتێک پەرلەمان یاسایەکی نوێ دەردەکات، مەرج نییە بخرێتە بەردەم خەڵک بۆ دەنگدان، بەڵام ئەگەر خەڵک رازی نەبوون دەتوانن داوای دەنگ بکەن. بۆ ئەمەش دەبێت لانیکەم 50 هەزار کەس ئیمزا بکەن. ئەم مافە پێی دەوترێت، مافی ریفراندۆمی ئیختیاری. بە پێچەوانەی ریفراندۆمی ئیجباری، گۆڕانکاری لە یاساکەدا قبوڵکراوە ئەگەر زۆرینەی دانیشتوان (دەنگدەران) رازی بن، بەڵام زۆرینەی کانتۆنەکان پێویست نییە. وەک لە هەموو وڵاتێکدا، نوێنەرانی هەڵبژێردراوی خەڵک و ئەندامانی ئەنجومەنی فیدراڵی بڕێکی دیارییکراوی دەسەڵاتیان هەیە. 

جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان
بۆ ئەوەی تاکە کەس لە دەوڵەتێکدا، دەسەڵاتێکی زۆر بەدەست نەهێنێت، دەسەڵات بەسەر کەسانی جیاوازدا دابەش دەکرێت. لە دەوڵەتێکدا جیاوازی دەکرێت لە نێوان ئەم سێ دەسەڵاتەی خوارەوە: دەسەڵاتی یاسادانان، دەسەڵاتی جێبەجێکردن و دەسەڵاتی دادوەری. کاتێک دەڵێین توندوتیژی بەزۆری مەبەستمان دەسەڵاتە. بە زاراوەیەکی کۆنکرێتی، ئەمە بەو مانایەیە کە هیچ کەسێک ناتوانێت لە یەک کاتدا یاسا دەربکات و جێبەجێ بکات و قسە بکات. ئەو سێ دەسەڵاتە لە خوارەوە بە وردی باس دەکرێن.

دەسەڵاتی یاسادانان
 پەرلەمانی سویسرا یاسا و گۆڕانکاری دەستووری دەردەکات. جگە لە خەڵک، دەسەڵاتی باڵایە لە سویسرا و لە دوو ئەنجومەنی یەکسان پێکدێت. ئەنجومەنی یەکەم، نوێنەرایەتی خەڵک دەکات، ئەنجومەنی دووەم، نوێنەرایەتی کانتۆنەکان دەکات.  ئەنجومەنی یەکەم ئەنجومەنی نیشتمانییە، چەند ئەندامی ئەنجومەنی نیشتمانی هەڵبژێردرێت، پەیوەستە بەپێی قەبارەی دانیشتوانی کانتۆنەکە. بەڵام هەر کانتۆنێک لانیکەم یەک کورسی هەیە، جڤاتی نیشتمانی لە 200 ئەندام پێکدێت و هەر چوار ساڵ جارێک هەڵدەبژێردرێت.  ئەنجومەنی دووەم پێکدێت لە نوێنەرانی کانتۆنەکان.
 هەرکانتۆنێک دەتوانێت دوو نوێنەر هەڵبژێرێت (نیوکانتۆنەکان یەک). ئەندامانی نوێنەرانی کانتۆنەکان پێکدێت لە 46 نوێنەر. ئەمان نوێنەرایەتی کانتۆنەکان دەکەن.  دوو ئەنجومەنی نوێنەرایەتی خراوەتەڕوو بۆئەوەی چەند کانتۆنێکی گەورە نەتوانن کانتۆنە بچووکەکان رەت بکەنەوە، چونکە زیاتر لە نیوەی تەواوی دانیشتوانی سویسرا لە پێنج گەورەترین کانتۆن (زیوریخ، بێرن، ڤۆد، ئارگاو و جنێڤ) دەژین. بە بوونی هەردوو ئەنجومەنەکە لەسەر گۆڕانکاریی لە یاساکەدا، کانتۆنە بچووکەکان دەتوانن رێگری لە کانتۆنە گەورەکان بکەن لە جێبەجێکردنی ئەو یاسایانەی کە بە زیانی کانتۆنە بچووکەکان دەشکێنەوە.

دەسەڵاتی جێبەجێکردن 
 لە ئاستی فیدراڵیدا، ئەنجومەنی فیدڕاڵی (حەوت وەزیرەکەی سویسرا) دەزگای جێبەجێکارە. هەروەها پێی دەوترێت حکومەت. ئەنجومەنی فیدراڵی لە حەوت ئەندام پێکدێت کە بە هاوبەشی لە لایەن ئەنجومەنی نیشتمانی و ئەنجومەنی کانتۆنەکانەوە هەڵدەبژێردرێن. ئەنجومەنی فیدراڵی پێویستە رێژەی خاڵە بەهێزەکانی حزب لە پەرلەماندا دیاری بکات (هاوئاهەنگی). بەڵام هاوئاهەنگی یاسایەکی نەنووسراوە. ماوەی سەرۆکایەتی چوار ساڵە، ئەندامانی ئەنجومەنی فیدراڵی هەموویان لە یەک ئاستدان لەڕووی دەسەڵاتەوە. یەکێک لە حەوت ئەندامی ئەنجومەنی فیدراڵی بۆ ماوەی ساڵێک سەرۆکی فیدراڵییە. ئەو لەوانی تر باڵاتر نییە، وەک بۆ نموونە سەرۆکی ئەمریکا یان راوێژکاری ئەڵمانیا، بەڵکو هەمان مافی هەیە («primus inter pares»). بەڵام لە دەرەوە نوێنەرایەتی ئەنجومەنی فیدراڵی دەکات و سەرۆکایەتی کۆبوونەوەکانی ئەنجومەنی فیدراڵی دەکات. سەرۆکی فیدراڵی هەموو ساڵێک لەلایەن ئەنجومەنی فیدراڵییەوە) پەرلەمان، نوێنەرانی کانتۆنەکان) هەڵدەبژێردرێت .

پەرلەمانی سویسرا

هەرچەندە حەوت ئەندامی ئەنجومەنی فیدڕاڵی بە هاوبەشی حکومڕانی دەکەن، بەڵام هەر ئەندامێکی ئەنجومەنی فیدڕاڵی سەرۆکایەتی وەزارەتێک دەکات و دابەشکردنی وەزارەتەکان لەلایەن ئەندامانی ئەنجومەنی فیدڕاڵی خۆیانەوە دەکرێت. 

دەسەڵاتی دادوەری
 دادگای باڵای فیدراڵی باڵاترین دادگایە لە سویسرا و چاودێریی پابەندبوون بە یاساکان دەکات. ئەگەر پرسێک لەلایەن دادگای قەزا یان کانتۆنەوە چارەسەر نەکرێت، ئەوا بڕیار دەدات کە ئایا داواکار یان تۆمەتبار راست دەکەن. دادوەرە فیدراڵییەکان لەلایەن (پەرلەمان ، نوێنەرانی کانتۆنەکان)ەوە هەڵدەبژێردرێن. ئەوە لەبەرچاو دەگیرێت کە هەموو زمان و ناوچەکان نوێنەرایەتیان هەیە. دادوەرە فیدڕاڵییەکان دەبێ رێژەی خاڵە بەهێزەکانی حزب لە پەرلەماندا رەنگ بدەنەوە. ماوەی سەرۆکایەتییان شەش ساڵە. سویسرا حکومەتی فیدراڵی و پەرلەمان و دادگای هەیە. بەڵام سویسرا دەوڵەتێکی فیدراڵییە و هەربۆیە لە کانتۆنەکان پێکهاتووە.   

فیدراڵیزم
لە سویسرا فیدراڵیزم بەو مانایە دێت کە ئەو وڵاتە بەسەر یەکە بچووکەکاندا دابەش دەبێت، کە بریتین لە کانتۆنەکان. ئەمانە حکومەت و دادگا و پەرلەمانی خۆیان هەیە هەروەها دەستوور و یاسای تایبەت بە خۆیان هەیە. پێویستە حکومەتی فیدراڵی تەنها ئەو شتانە رێکبخات کە کانتۆنەکان خۆیان ناتوانن رێکیان بخەن. هەر لەبەر ئەم هۆکارەش تەنها بەرپرسیارە لەو ئەرکانەی کە لە دەستووردا پێی سپێردراوە. بۆ نموونە حکومەتی فیدراڵی بەرپرسیارە لە رێگەی ئۆتۆمبێل و پۆستەخانە و دراو، لە کاتێکدا کانتۆنەکان بەرپرسیارن لە قوتابخانە و رۆشنبیریی و چەندین شتی تر. بەڵام ئەمە بەو مانایەش دێت کە هەردوو حکومەتی فیدڕاڵی و کانتۆنەکان یاسای تایبەت بە خۆیان هەیە، کە چۆن فەرمان دەربکات. لەم بەشەی خوارەوە پەیوەندیی نێوان ئەمانە و چۆنێتی دروستکردنی یاسایەک نیشان دەدات.

یاسا
 دەستوور گەورەترین یاسای باڵایە لە سویسرا. بەرزترین بەها بنەڕەتییەکان رێکدەخات کە دەوڵەت دەبێت پابەند بێت پێیانەوە. مافی جەماوەری لە خۆدەگرێت (بۆ نموونە مافی دەنگدان، هەڵبژاردن، دەستپێشخەریی و ریفراندۆم) و مافە بنەڕەتییەکان گەرەنتی دەکات. گۆڕانکارییەکان بەگشتی لەلایەن پەرلەمانەوە دەکرێن، هەر گۆڕانکارییەک پێشکەشی خەڵک دەکرێت بۆ دەنگدان (ریفراندۆمی ئیجباری). جگە لەوەش خەڵک دەتوانێت بە دەستپێشخەرییەکی تەواو پێشنیازی گۆڕانکاری لە دەستووردا بکات. ئاستی لاوەکی داهاتوو یاساکانن. یاسای فیدراڵی لەلایەن ئەنجومەنی فیدراڵەوە دەردەچێت بەڵام ریفراندۆمی ئیختیاری لەسەرە، ئەو رێسایانەی کە ژێردەستەی یاسای فیدراڵین لەلایەن حکومەتەوە دروست دەکرێن و ناتوانرێت هیچ ریفراندۆمێک لە دژی بکرێت. 
سەرەتا گرنگی بەو یاسایە دەدرێت کە کێ ئەم یاسایەی دەرکردووە. لە بنەڕەتدا رێسا فیدراڵییەکان لە پێش رێسا کانتۆنییەکانەوەن. ئەگەر هەردوو بڕگەکە لە هەمان ئاست دەربچن، یەکەمیان جێبەجێ دەکرێت.  دەستوور سەرەتا جێبەجێ دەکرێت، دواتر یاسا و لەکۆتایدا فەرمانەکە
تاکە هەڵاوێر یاسای نێودەوڵەتی ئیجبارییە. ئەمەش لە سەرووی دەستوورەوەیە و هەمیشە ئەولەویەتی هەیە. نموونەی ئەمەش قەدەغەکردنی ئەشکەنجە و کۆیلایەتییە. 

سەرەتای دانانی یاسایەک
دەتوانرێت داڕشتنی رێسایەکی نوێ بە شێوازی جیاواز دەستپێبکرێت: ئیدارەی فیدراڵی (ئیدارەی حەوت وەزیرەکە) ئەنجومەنی نیشتمانی/ئەنجومەنی کانتۆنەکان  یان خەڵک دەتوانن دەستپێشخەری بکەن. دواتر لەلایەن ئەنجومەنی فیدڕاڵی ( حەوت وەزیرەکە ) و کۆمیسیۆنێکی پسپۆڕەوە پەرەی پێدەدرێت، لەگەڵ ئامادەکردنی پڕۆژەی یاسادانان. دواتر لایەنەکان و لایەنە بەرژەوەندیخوازەکانی تر دەتوانن رای خۆیان لەسەر رەشنووسی (پڕۆسەی راوێژکاری) بدەن. دوای ئەوە ئەنجومەنی فیدراڵی بڕیار دەدات. سەرەتا ئەنجومەنی نیشتمانی ئامۆژگاری دەکات و دواتر ئەنجومەنی کانتۆنەکان . پڕۆژە یاساکە پاڵ دەنرێت بۆ پێشەوە و دواوە تا ئەو کاتەی هەردوو ئەنجومەنەکە رێکدەکەون، دوای ئەوە یاساکە دەردەچێت. کاتێک وادەی ریفراندۆم جێبەجێ دەکرێت، دەنگدان دەکرێت و یاساکە تەنها لە حاڵەتێکدا دەچێتە بواری جێبەجێکردنەوە، کە هەمواری یاساکە پەسەند بکرێت.

سەرچاوەکان

1- Moeckli, S. (2008). Das politische System der Schweiz verstehen (2. Auflage). Altsttten: Tobler. 
2- Mastronardi, P. (2009). Bundesstaatsrecht Teil I (Skript). St. Gallen: Skriptenkommission. 
3- Ehrenzeller, B. (2009). Bundesstaatsrecht Teil II (Skript). St. Gallen: Skriptenkommission.