توندوتیژی، بە شێوەیەكی گشتی، دەیاردەیەکی پڕ مەترسییە و هەڕەشەیە لەو دەستكەوتانەی مرۆڤ بە گشتی و ژنان بە تایبەتی لە مێژووی مرۆڤایەتیدا بە دەستیان هێناوە.
تایبەت بە ناوچەیەک نییە
دیاردەیەكی شاراوە و نادیاریش نییە، تایبەتیش نییە بەم ناوچەیە، بەڵكو جیهانییە و كۆمەڵێك رەهەندی كلتووری، كۆمەڵایەتی، نەتەوەیی، سیاسی و ئابووریی هەیە. كات و شوێنی تایبەت و سنووری دیاریکراوی شوێنێك یان وڵاتێكی نییە، واتە سنووری جوگرافیی نییە. زۆر كات تێنەگەیشتن وەك خۆی لە چەمكی توندوتیژی، بۆتە هۆی ئەوەی بە تەنها توندوتیژییە جەستەییەكان وەك توندوتیژی لێیان بڕوانرێت، لە كاتێكدا چەندین جۆر و شێوازی تری هەیە.
بەپێی بۆچوونی دەروونناس و بیرمەندی مەزن، سیگموند فرۆید، مرۆڤەكان خاوەنی دوو چەمكن، یەكەمیان ژیاندۆستی و دووەمیان مەرگدۆستی. كاتێك چەمكی مەرگدۆستی بەسەر ژیاندۆستیدا زاڵ بێت، كەسەكە توندوتیژ دەبێت، بەڵام بۆچوونی تریش هەن كە پێیان وایە توندوتیژییەكان بەرهەمی بیر و هزری تاكن و دواتر دەبنە رەفتار.
فیكری ئازاد
راستییەکەی ئێمە پێویستمان بە (فیكری ئازاد)ە، بۆ یەكلاكردنەوەی ئەو بابەتەش، دەبێت بزانین گرنگترین بنەماكانی مافی مرۆڤ بریتین لە یەكسانی و ئازادی و دادپەوەری، ئازادییەكی راستەقینە و دوور لە ترس و دڵەڕاوكێ. تا مرۆڤیش نەگاتە یەقین و ددان بە رەگەزی بەرامبەردا نەنێت و وەك مرۆڤێكی خاوەن هەست و عەقڵ و ئایدیا سەیری نەكات، هەمیشە توندوتیژی لە تەشەنەسەندندا دەبێت.
توندوتیژی لەسەر ئاستی جیهان و لە تەواوی كۆمەڵگای مرۆڤایەتیدا رەنگی داوەتەوە، كاریگەری ئەم دیاردە مێژووییە لەكۆمەڵگایەكەوە بۆ كۆمەڵگایەكی تر و لە توێژێكەوە بۆ توێژێكی تر شێوەیەك و سیمایەکی تایبەت بە خۆی وەرگرتووە، هەر جۆرێك لە توندوتیژی لەهەر كۆمەڵگایەك دا بێت ئاسایشی كۆمەڵگا تێكدەدات ئەمانەی سەرەوەش دیارترینیانە. جۆرەكانی تری توندوتیژی و مەترسییەكانیان بۆ سەر سەلامەتی و ئاسایشی تاك بە پێكهاتەكانی تری كۆمەڵگا و بە بیر و ئایدۆلۆژیای جیاوازەوە هەمان كاریگەری دەبێت.
توندوتیژی لە ناو کۆمەڵگەی کوردەواری
كۆمەڵگای كوردەواریش وەك هەر كۆمەڵگایەكی تر بەدەر نییە لەوانەی باسمكردووە. لەبەرئەوە چاكسازی كۆمەڵایەتی پێویستە بۆ هەموو قۆناغێك، بەسود وەرگرتن لە ئەزموونی وڵاتانێك كە ئەمجۆرە توندوتیژییانەی تێدا كەمبۆتەوە یان سوود وەرگرتن لە دیراسە و لێكۆڵینەوەكانی بواری دەروونی و كۆمەڵایەتی و پەروەردەیی و رێنماییەكانیان بۆ دۆخی ئیستا و داهاتوو لە پێناوی بنیادنانی كۆمەڵگایەكی تەندروست، بەتایبەتی لەو رووەوە كە تاكی كۆمەڵگای كوردی بە ئەزموونێكی سەختی وەك ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسیدا تێپەری كردووە لێكەوتە سیاسییەكان هۆكاری سەرهەڵدانی سەرجەمی نەهامەتیە یەك لە دوا یەكەكان بوون بۆ كورد.
زۆر كات تێنەگەیشتن وەك خۆی لە چەمكی توندوتیژی، بۆتە هۆی ئەوەی بە تەنها توندوتیژییە جەستەییەكان وەك توندوتیژی لێیان بڕوانرێت، لە كاتێكدا چەندین جۆر و شێوازی تری هەیە
کورد قۆناغێكی جێگیری بێ ململانێی نەبینیوە
كورد تائێستا قۆناغێكی جێگیری بێ ململانێی بەخۆیەوە نەبینیوە كە شایستەی كۆمەڵانی خەڵك بێت و دوور لە دڵەڕاوكێ و ململانێی ئابووری و كۆمەڵایەتی بێت. نەوەی نوێش ئێستا لە ژێر هەمان ئەو دۆخەدایە، لەبەرئەوە كۆمەڵگای ئێمە بە ئێستاشەوە زۆرترین توندوتیژی تێدایە، توندوتیژییەكانی تری وەك كوشتن یان هاندان بۆ خۆكوشتن یان رفاندن لەلایەن هەركەسێكەوە بێت یان هەركەس دەستی تێیدا هەبیت یان بیکات لە چوارچێوەی تاوان ئەژمار دەكرێت ئەمەی كە ئاماژەم پێكردووە تەوەرێكی ڕۆژانەیە، چونكە رۆژانە كۆمەڵێك دەبن بە قوربانی كەلتوور و نەریت و ئایدۆلۆژیا، لەبەر ئەوە دیالۆگ و قسەكردن لەم رووە تەنها بەس نین ئەگەر نەچنە بواری پراكتیكیەوە و هەمووان بە دلسۆزی چ بە كەسی یان رێكخراوەیی یان دامەزراوە حكومی و ناحوكمییەكان بۆ روبەڕوبوونەوەی هەر جۆرێك لەو دیاردانە یان توندوتیژیانەی هەمووان دەخاتە بەردەم لێپێچینەوەی مێژووەوە و بە ئەركێكی ئەخلاقی و نیشتمانی و ئاینی سەیر دەکریت.
توندوتیژی دژی ژنان
