ئەوڕەحمانی حاجی مارف یەكێكە لە بلیمەتەکانی کورد

ئەو بوێرییەی 35 ساڵ بەر لە ئەمڕۆ بەرامبەر شێخ محەمەدی خاڵ هەیبوو

45
ئەگەر پێشگری زانا و بلیمەت هەبێت بۆ كەسایەتییەكی كورد، بێگومانم پرۆفیسۆر د. ئەوڕەحمانی حاجی مارف دەبێت، چونكە بێپسانەوە، خزمەتی زمان و رێزمانی كوردیی كردووەو چەندین سەرچاوەی گرنگ و كتێبی نووسیوەو چەندین زاراوەشی ساغ كردۆتەوە كە ئێستاش ئەگەر رۆژێك لە رۆژان زمانی ستاندارد یان زمانی یەكگرتووی كوردیی بێتە ئاراوە، ئەوە بێ‌ شك وەكو یەكێك لە سەرچاوە سەرەكییەكان دەبێت بگەڕێینەوە بۆ كتێب و نووسین و بۆچوونەكانی ئەوڕەحمانی حاجی مارف.
مامۆستا ئەوڕەحمان، ئەوەندەی من بە دواداچوونم كردووە، زۆر كەمی لەبارەوە نووسراوە، لە كاتێكدا ئەو خزمەتێكی ئێجگار گەورەی فەرهەنگ و زمانی كوردیی كردووەو شایانی زۆر زۆر زیاترە.
ئەو زاتە، لە سیانزە ساڵییەوە دەچێت بۆ وڵاتی روسیا و هەموو قۆناغەكانی خوێندنی باڵا (بەكالۆریۆس، ماستەر، دكتۆرا) لەو وڵاتە تەواو دەكات و تەنانەت دكتۆراكەی كە بە هاوكاری كوردناسیی گەورە قەناتی كوردۆ تەواو كردووە، بە ناونیشانی (مێژووی فەرهەنگنووسیی كوردی و شێوازی دانانی فەرهەنگی رووسی-كوردی) بووە.
لە ساڵی 1973 دەگەڕێتەوە كوردستان و عیراق لە كۆڕی زانیاریی كورد و زانكۆكانی: سلێمانی و ئیبن روشد و خانەقین وانە دەڵێتەوە و هەروەها هاوكارێكی زۆر باشی خوێندكارە كوردەكانی زانكۆكانی بەغدا بووە.
ئەوڕەحمانی حاجی مارف، زیاتر لە بیست كتێبی نوسیوەو و سەدان وتار و لێكۆڵینەوە و چەندین كتێب و وتاری وەرگێڕدراوی لە بارەی زمان و ئەدەب و كوردناسی و رەخنە و فەرهەنگنووسی هەیە.
یەكێك لەو كتێبانەی كە شایانی ئەوەیە هەمووان بیخوێننەوە، (لە بارەی فەرهەنگ نووسیی كوردیدا)یە، كە مامۆستا ئەوڕەحمان لەساڵی 1987 لە بەغدا چاپی كردووە، لە كتێبەكەدا بە زمانێكی زانستیی و دوور لە هەڵچوون و برینداركردن رەخنە لە نووسین و شێوازی چەند فەرهەنگێكی كوردیی دەگرێت، كە لەو سەردەمە دەرچوونە، بەتایبەت وەكو یەكەم كەس رەخنەی زۆر لە (فەرهەنگی خاڵ)ی شێخ محەمەدی خاڵ دەگرێت، بەڵام وەكو دەڵێن بە زمانی گوڵەكە رەخنەكانی دەگرێت بۆ منی خوێنەر جێگای سەرنج بوو بۆیە كردمە بابەتی سەرەكی ئەم گۆشەیەم.
سەرەتا ئەوڕەحمانی حاجی مارف لە بارەی فەرهەنگی (خاڵ)ەوە دەنووسێت:
((پێش ئەوەی بێمە سەر باسكردنی ناتەواوییەكانی ناوەڕۆكی ئەم فەرهەنگە، ئەمەوێت بەچەند دێڕێك لە پێشەكییەكەی بدوێم. هەرچەندە گرنگیی فەرهەنگەكە ناوەڕۆكەكەیەتی، بەڵام لەبەر ئەوەی زۆربەی فەرهەنگ نووسەكانمان لە پێشەكی فەرهەنگەكانیاندا گەلێك شت ئەنووسن كە پەیوەندی نیە لەگەڵ مەبەستی فەرهەنگەكانیاندا، وا ئەزانم ئەگەر بە كورتی لەم بەشە بدوێم لە كەڵك زیاتر زیان نادەم.
مامۆستا خاڵ لە لاپەڕە (7-10) دا زۆر بە وردی باسی پێویستی و نرخی فەرهەنگ ئەكات بۆ مانەوە و پێش خستنی زمان.
لە لاپەڕە (10-15)دا بە كورتی باسی ئەو فەرهەنگە كوردییانە ئەكات، كە لەپێش فەرهەنگەكەی ئەوەو نووسراون. لێرەدا تەنها باسی حەوت فەرهەنگی كردووە: (ئەحمەدی خانی، ئەحمەدی، یووسف چیا پاشای خالیدی، فەردیناند یووستی، مێجەر سۆن، ڕابەر، مەردۆخ) . بەڵام گەلێك فەرهەنگی تر هەن، وەك: (گەرزۆنی، لێرخ، فۆسوم، یەگیزارۆڤ، جاردین…هتد) و باسی نەكردوون. دیارە ئەم فەرهەنگانە بە دەست مامۆستا خاڵ نەگەیشتوون، بەڵام فەرهەنگی ((كۆلكەزێڕینە))ی مامۆستا گیوی موكریانی، كە لە ساڵی 1955 دەرچووە، لەو باوەڕەدام مامۆستا خاڵ لە یەكەم رۆژەوە چاوی پێ كەوتووە. لەبەرئەوە، كە هاتۆتە سەر باسی فەرهەنگە كوردیەكان ئەبوایە باسێكی ((كۆلكەزێڕینە))شی هەر بكردایە. جگە لەوە لەگەڵ باوەڕی مامۆستا خاڵدا نیم كە ئەڵێ: ((نەوبەهار و ئەحمەدی و رابەر لە عەرەبی یەوەن بۆ كوردی، واتە فەرهەنگی عەرەبین نەك كوردی)). راستە ئەم فەرهەنگانە لە عەرەبییەوەن بۆ كوردی، بەڵام عەرەبیی رووت نین، بەڵكو سامانێكی ئێجگار گەورەن لە مێژووی فەرهەنگ نووسیی كوردی دا و هەروەها بۆ نووسینی فەرهەنگی كوردی- كوردی لە بەشە كوردییەكانیان ئەتوانرێ كەڵكی باش وەربگیرێ… لەبەرئەوەی تاكو ئێستا لە فەرهەنگی كوردی كەم دواون، ئەو باسەی مامۆستا خاڵ كەڵك و سوود دەگەیەنێ)).
لاتان سەیر نەبێت كە رەخنە لە پیاوێكی گەورەی وەكو شێخ محەمەدی خاڵ دەگیرێت، چونكە مامۆستا ئەوڕەحمان، لە كۆتایی رەخنەكانی ستایشێكی زۆریی مامۆستا خاڵ-یش دەكات، بەڵام لە رەخنەش نایبوێرێ‌، چونكە باوەڕم وایە كەس هێندەی ئەم زاتە لە خەمی وشەو زمان و فەرهەنگی كوردیدا نەبووەو تەواو ئەكادیمیانە و زانستیانە لە زمان و فەرهەنگ دەڕوانێت، لە بەشێكی تری رەخنەكەی لە (خاڵ) دەنووسێت:
((جگە لەوەی هەندێ وشە هەیە، كە زۆر بە باشی ئەتوانرێ بە وشەیەك مانای بدرێ، كەچی نووسەر هەرچەندە بە یەك وشە مانای داوە، بەڵام بەبێ كەڵك لە چەند شوێنێكدا بە وشەی بەرامبەرەوە چووە وشەی (شت)ی نووساندووە. وەك دەبینین بۆ مانای (ئاخرەمین) نووسیوێتی (دواترین شت). وابزانم زۆر بە باشی ئەتوانرا بنووسرێ (دواترین) و ئەو (شت)ە نەبێ. بۆ مانای (باش) بەرامبەری نووسیوێتی (شتی چاك).
لێرەشدا باشتر بوو وشەی (شتی) نەبوایە، چونكە لەم نموونانەدا دیارە كە وشەی (شت)، نەوەك باشتر مانا ناكاتەوە، بەڵكو بە پێچەوانەشەوە سەر لە خوێنەر تێك ئەدا، چونكە (دواترین شت) وا پیشان ئەدات كە (دواترین) هەر بۆ (شت) ئەبێت، بەڵام (دواترین كەس) یش هەیە و ئەوسا خوێنەر وا تێ ئەگا كە (دواترین) هەر بۆ (شت) ئەبێت و بەس. هەروەها جگە لە (شتی چاك) خۆ (كەسی چاك)یش هەیە…. بە تێكڕایی مامۆستا خاڵ راڤەی وشەی زۆر باش كردووە… بۆ راستیی ئەمە راڤەی چەند وشەیەك نیشان ئەدەین:
(ئاوانتە) خواردن و بردنی شتی مەردوم بە خۆڕایی.
(ئۆقرەگرتن) ئارام گرتن و دابین بوون.
(ئەخترمە) وڵاخێكە لە جەنگا لە دوژمن گیرابێ. ))
رەخنەیەكی تر كە لە (فەرهەنگی خاڵ) دەیگرێ‌، لەبارەی بەكارهێنانی هەندێ‌ زاراوەیە بۆ پیتی (ر) – (ڕ) و (ل) – (ڵ)، لەمبارەیەوە لە كتێبی (لە بارەی فەرهەنگ نووسیی كوردیدا) دەنووسێت:
((مامۆستا شێخ محەمەدی خاڵ چەند زاراوەیەكی داوە، كە بە باوەڕی من زۆر لە جێگای خۆیاندا نین، وەك بۆ جیاكردنەوەی پیتی (ر) –(ڕ) ، (ل)- (ڵ) هاتووە (ر)ی ناوناوە قەڵەو. هەرچەندە بچووك و گەورە تا ڕادەیەك راستن، بەڵام بە تەواوی ناگونجێن. خۆ سووك و قەڵەو هەر بە هیچ جۆرێك بە راستی نازانم، چونكە ئەم دوو وشەیە دوورن لە یەك، بەڵام زۆرباش دەبوو ئەگەر مامۆستا لاواز و قەڵەو، یا لەڕو قەڵەوی بە كارهێنایە. هەروەها ئەتوانرێ‌ نەرم و رەق بەكاربهێنرێ‌.))
دوای تەمەنێك لە نووسین و خزمەت و خەمخۆری، كاروانی خزمەتی ئەو كەڵە زانایەمان (ئەوڕەحمانی حاجی مارف)بەردەوام دەبێت و بڕیاری كارێكی درێژخایەن وەكو دانانی فەرهەنگێكی كوردی-كوردی دەدات، كە خەونێكی لە مێژینەی خۆی بووە و ماوەیەك بە تامەزرۆییەوە خەریكی فەرهەنگەكە دەبێت، بەڵام نەخۆشی بەرۆكی دەگرێت و تا رادەیەك لە كاری فەرهەنگەكە دووری دەخاتەوە، دواجاریش مەرگ مەودای تەواوكردنی فەرهەنگەكەی پێنەدا. فەرهەنگەكەی ناوی میدیای لێنابوو، خۆی لە بیست و پێنج بەرگدا دەبینیەوە و بە ڕێوشوێنێكی زانستیی فەرهەنگنووسی دایڕشتبوو و بە پشتبەستن بە یاسا و دەستوورەكانی بواری فەرهەنگسازی وشە و واتایەكانی تۆماركردبوون و لەسەر هەمان رێچكەی فەرهەنگەكەی عەبدولڕەحمانی زەبیحی «قاموسی زبانی كوردی» دەڕۆیشت. مخابن «میدیاش وەك فەرهەنگەكەی زەبیحی بە نامورادی سەرینایەوە.
لە دوا بڕگەی رەخنەكانی لە فەرهەنگی خاڵ، ئەورەحمانی حاجی مارف، ئەوەش لە بیرناكات، كە شێخ محەمەدی خاڵ زانایەكی گەورەی كوردە، بۆیە دەنووسێت:
((هەرچەندە چەند ناتەواوی و كەم و كورتییەكی كەم لە (فەرهەنگی خاڵ)دا هەیە، بەڵام ئەو ناتەواوییانە بە جۆرێك نین كە لە نرخی فەرهەنگەكە كەم بكەنەوە. بە گشتی (فەرهەنگی خاڵ) فەرهەنگێكی سەركەوتووە و كارێكی گەورە و گرنگ و پێویستە، بەرهەمی رەنجی چەند ساڵەی مامۆستا خاڵە لە نواندنی هونەرێكی بەرز لە دانانی یەكەم فەرهەنگ لە كوردییەوە بۆ كوردی. ئەم فەرهەنگە گەنجینەیەكی فراوانی زمانەكەمانە.
چ لەبارەی نووسینی فەرهەنگەوە یا لەبارەی بەكارهێنان و سوودلێ بینینەوە، چ لەبارەی زانستی فەرهەنگ نووسیی كوردییەوە یا لە مێژووی فەرهەنگ نووسیی كوردیدا، ئەم فەرهەنگە دەورێكی گەورەی بینیوە و ئەبینێ. ئەم فەرهەنگە سەرچاوەیەكی ئێجگار گەورەیە بۆ نووسینی گەلێك فەرهەنگی هەمەچەشنە، وەك لە كوردییەوە بۆ زمانێكی بێگانە یان بە پێچەوانەوە لە زمانێكی بێگانەوە بۆ كوردی…هتد. ئیتر سوپاس، هەزاران سوپاس بۆ مامۆستا شێخ محەمەدی خاڵ كە ئاواتی چەند ساڵەی گەلی كوردمانی هێنایە دی )).