دادگای دادی نێودەوڵەتی (ICJ) ئۆرگانی سەرەکی دادوەری نەتەوە یەکگرتووەکانە، لە ساڵی 1945 بۆ یەکلاییکردنەوەی ناکۆکی نێوان دەوڵەتان و پێشکەشکردنی بۆچوونی راوێژکاری سەبارەت بەو پرسیارە یاساییانە کە لەلایەن ئۆرگانەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان و دەزگا تایبەتمەندەکانەوە ئاڕاستەی دەکرێت دامەزراوە. لەکاتێکدا دادگای نێودەوڵەتی ستایشی کردووە بەهۆی بەشدارییکردنی لە یاسا نێودەوڵەتییەکان و چارەسەرکردنی ئاشتیانەی ناکۆکییەکان، هەروەها رووبەڕووی رەخنەی لایەنە جیاوازەکان بۆتەوە. ئەم وتارە لە هەندێک لە رەخنەکانی دادگای دادی نێودەوڵەتی دەکۆڵێتەوە.
دادگای نێودەوڵەتی لە هۆڵەندا
دەسەڵاتی دادوەری سنووردارە
یەکێک لە رەخنەکانی دادگای نێودەوڵەتی ئەوەیە کە دەسەڵاتی دادوەری سنووردارە و ناتوانێت چارەسەری هەموو ناکۆکییە نێودەوڵەتییەکان بکات. دادگای نێودەوڵەتی تاوانەکان تەنیا لەو کاتەدا دەتوانێت گوێ لە کەیسەکان بگرێت کە هەردوو لایەن لەسەر دەسەڵاتی دادوەری خۆی رازی بن، ئەمەش بەو مانایەیە کە هەندێک ناکۆکی لە دەسەڵاتی ئەودا دوورخراوەتەوە. بۆ نموونە، دادگای نێودەوڵەتی تاوانەکان ناتوانێت گوێ لە کەیسەکان بگرێت کە ئەکتەرە غەیرە دەوڵەتییەکان، وەک تاکەکان یان کۆمپانیا فرەنەتەوەییەکان، یان ناکۆکییەکان کە دوو دەوڵەت یان زیاتر لە خۆناگرن. ئەمەش کاریگەری دادگای نێودەوڵەتی لە چارەسەرکردنی هەندێک لە پرسە جیهانییە زەقەکان سنووردار دەکات، وەک پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ لەلایەن ئەکتەرە نادەوڵەتییەکان یان تێکچوونی ژینگە کە بەهۆی کۆمپانیا فرەنەتەوەییەکانەوە دروست دەبێت.
هەمیشە بڕیارەکانی جێبەجێ ناکرێن
رەخنەیەکی دیکە لە دادگای نێودەوڵەتی تاوانبار ئەوەیە کە بڕیارەکانی هەمیشە جێبەجێ ناکرێن و هەندێک لە دەوڵەتەکان بەو شێوەیە ناسراون کە بڕیارەکانی پشتگوێ دەخەن. بۆ نموونە لە دۆسیەی نیکاراگوا دژی ئەمریکادا، ئەمریکا رەتیکردەوە پابەند بێت بە بڕیارەکەی دادگای نێودەوڵەتی و قەرەبووی نیکاراگوا بداتەوە بۆ ئەو زیانانەی کە بەهۆی پشتیوانی ئەمریکا بۆ کۆنتراکان تووشی بوون. دادگای نێودەوڵەتی هیچ میکانیزمێکی جێبەجێکردنی نییە و پشت بە دەوڵەتەکان دەبەستێت کە خۆبەخشانە پابەندی بڕیارەکانی بن، ئەمەش بەو مانایەیە کە دەوڵەتە زلهێزەکان هەندێکجار دەتوانن بەبێ سزای بڕیارەکانی پشتگوێ بخەن.
مامەڵەی یەکسان لەگەڵ هەموو لایەنەکان ناکات
هەروەها رەخنەگران دەڵێن: دادگای نێودەوڵەتی لایەنگری دەوڵەتە زلهێزەکانە و مامەڵەی یەکسان لەگەڵ هەموو لایەنەکان ناکات. بۆ نموونە هەندێک رەخنەیان لەو راستییە گرتووە کە پێنج ئەندامی هەمیشەیی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان (ئەمریکا، روسیا، چین، فەرەنسا و بەریتانیا) دەسەڵاتی ڤیتۆیان هەیە بۆ هەر بڕیارێک، لەوانە، ئەوانەی پەیوەندییان بە بڕیارەکانی دادگای نێودەوڵەتییەوە هەیە. ئەمەش بەو مانایەیە کە ئەم دەوڵەتە زلهێزانە دەتوانن بە شێوەیەکی کاریگەر رێگری لە هەر بڕیارێکی دادگای نێودەوڵەتی بکەن کە لەگەڵیدا هاوڕا نین، ئەمەش متمانەی دادگا وەک ناوبژیوانێکی بێلایەن بۆ ناکۆکییە نێودەوڵەتییەکان تێکدەدات.
دامەزراوەیەکی خاو و بیرۆکراتە
یەکێکی دیکە لە رەخنەکان لە دادگای نێودەوڵەتیی تاوانەکان ئەوەیە کە دەتوانێت خاو و بیرۆکراتی بێت و هەندێک حاڵەت ساڵانێکی زۆری دەوێت تا چارەسەر بکرێن. ئەمە دەتوانێت کێشەیەکی بەرچاو بێت لەو حاڵەتانەی کە کات لە جەوهەردا بێت، وەک ناکۆکی لەسەر دەستڕاگەیشتن بە سەرچاوەکانی ئاو یان ناکۆکی خاکی. هەروەها پڕۆسەی درێژخایەنی دادگاییکردن دەتوانێت تێچووی زۆری هەبێت، ئەمەش دەتوانێت هەندێک لە وڵاتەکان لە بەدواداچوونی کەیسەکان لە دادگای نێودەوڵەتیدا رابگرێت. هەروەها نەبوونی هەمەچەشنی و نوێنەرایەتی دادگای نێودەوڵەتی تاوانبار گرتووە و زۆرێک لە دادوەرەکانی لە وڵاتانی خۆرئاوایی و پێشکەوتووەوە هاتوون. ئەمەش بووەتە هۆی نیگەرانی لەوەی کە دادگای نێودەوڵەتی تاوانبار رەنگە بە تەواوی لە دیدگا و نیگەرانییەکانی وڵاتانی تازەپێگەیشت و تێنەگات و بڕیارەکانیشی لە ژێر کاریگەری بەرژەوەندی دەوڵەتە زلهێزەکانی خۆرئاوادا بن.
کاریگەریی سیاسەت
رەخنەگران ئاماژەیان بەوە کردووە کە بڕیارەکانی دادگای نێودەوڵەتی تاوانەکان دەتوانن لە ژێر کاریگەری سیاسەت و داینامیکی دەسەڵاتدا بن. بۆ نموونە هەندێک باسیان لەوە کردووە کە بڕیارەکەی دادگای نێودەوڵەتیی دادوەری لە دۆسێی نیکاراگوا دژی ئەمریکا لە ژێر کاریگەریی زەمینەی سیاسی جەنگی سارددا بووە، پاڵپشتی ئەمریکا بۆ کۆنتراکان وەک بەشێک لە ستراتیژی فراوانتری خۆی بۆ کۆنتڕۆڵکردنی بڵاوبوونەوەی کۆمۆنیزم لە ئەمریکای ناوەڕاست. رەخنەگران دەڵێن: بڕیارەکانی دادگای نێودەوڵەتیی هەمیشە تەنیا لەسەر بنەمای ئارگیومێنتە یاساییەکان نین، بەڵکو دەتوانن لە ژێر کاریگەری رەچاوکردنی سیاسی فراوانتردا بن. هەندێکیش رەخنەیان لە نەبوونی شەفافیەت و دەستڕاگەیشتن بە دادگای نێودەوڵەتی تاوانبار گرتووە. رێوشوێنی دادگا بۆ رای گشتی کراوە نییە و زۆرجار بڕیارەکانی ئاڵۆزن و تێگەیشتنیان قورسە. ئەمەش دەتوانێت زەحمەت بێت بۆ هاوڵاتیانی ئاسایی کە پەیوەندیی بە کارەکانی دادگاوە بکەن و لێپرسینەوە لە بڕیارەکانی بکات.
دەرەنجام
دادگای نێودەوڵەتی دامودەزگایەکی گرنگە لە بواری یاسای نێودەوڵەتیدا و بەشداریی کردووە لە چارەسەرکردنی ئاشتیانەی زۆرێک لە ناکۆکییەکانی نێوان دەوڵەتان. بەڵام دادگاکە لە کۆمەڵێک بابەتیشدا رووبەڕووی رەخنە بۆتەوە، لەوانە سنوورداربوونی دەسەڵاتی دادوەری، نەبوونی جێبەجێکردن، ئەگەری لایەنگری بەرامبەر بە دەوڵەتە زلهێزەکان، پڕۆسەی بیرۆکراسی، نەبوونی فرەچەشنی و نوێنەرایەتی، کاریگەرییە سیاسییە ئەگەرییەکان لەسەر بڕیارەکان و نەبوونی شەفافیەت و دەستڕاگەیشتن . ئەم رەخنانە ئەوە پیشان دەدەن کە رەنگە دادگای نێودەوڵەتی تاوانەکان بە تەواوی ئامێری پێویستی نەبێت بۆ چارەسەرکردنی هەندێک لە پرسە جیهانە زەقەکان و رەنگە بڕیارەکانی هەمیشە تەنیا لەسەر بنەمای ئارگیومێنتە یاساییەکان نەبێت یان بێلایەن نەبن.
بۆ چارەسەرکردنی هەندێک لەو رەخنانە، پێشنیارەکان بۆ چاکسازی لە دادگای نێودەوڵەتی تاوانەکاندا هەبوون، بۆ نموونە هەندێک پێشنیاریان کردووە کە دەسەڵاتی دادگاکە فراوان بکرێت بۆ ئەوەی ئەکتەرە غەیرە دەوڵەتییەکان وەک کۆمپانیا فرەنەتەوەییەکان بگرێتەوە و ڕێگە بدرێت کەیسەکان لەلایەن تاکەکان یان رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنییەوە بخرێنەڕوو. ئەمەش دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ چارەسەرکردنی هەندێک لەو بۆشایانەی لە دەسەڵاتی دادوەری ئێستای دادگاکەدا هەیە و زیاتر وەڵامدەرەوەی پرسە جیهانییەکان بێت.
هەروەها پێشنیار هەبوون بۆ زیادکردنی جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دادگای نێودەوڵەتی. بۆ نموونە هەندێک پێشنیازیان کردووە کە میکانیزمێکی جێبەجێکردنی نێودەوڵەتی دروست بکرێت کە دەتوانرێت بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دادگای نێودەوڵەتی بەکاربهێنرێت، وەک سزا ئابوورییەکان یان بەکارهێنانی هێز لەلایەن هاوپەیمانی دەوڵەتانەوە. لەکاتێکدا کە ئەمە دەتوانێت کاریگەری دادگاکە زیاد بکات، بەڵام دەتوانێت نیگەرانییەکان لەبارەی بەکارهێنانی هێز و ئەگەری بەکارهێنانی میکانیزمی جێبەجێکردن بۆ پێشخستنی بەرژەوەندییەکانی خۆیان دروست بکات.
بۆ چارەسەرکردنی نیگەرانییەکان سەبارەت بە لایەنگریی و نەبوونی هەمەچەشنی، پێشنیاز هەبووە بۆ چاکسازی لە پڕۆسەی هەڵبژاردنی دادگای نێودەوڵەتی بۆ دادوەرەکان. هەندێک پێشنیازی ناساندنی کۆتایی ناوچەییان کردووە بۆ دڵنیابوون لە کۆمەڵەیەکی هەمەچەشنتر لە کاندیدەکان، لە کاتێکدا هەندێکی تر پێشنیازی زیادکردنی شەفافیەتی پڕۆسەی هەڵبژاردن و رێگەدان بە بەشداریکردنی زیاتری گشتی لە پڕۆسەکەدا کردووە.
بۆ چارەسەرکردنی نیگەرانییەکان سەبارەت بە بیرۆکراسی و دادگاییکردنی درێژخایەن، هەندێک پێشنیازی رێکخستنی رێکارەکانی دادگا و پەسەندکردنی میکانیزمی بەدیل بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان، وەک نێوەندگیری یان ناوبژیوانییان کردووە. ئەمەش دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ ئەوەی دادگا زیاتر دەستڕاگەیشتن و وەڵامدەرەوەی پێداویستییەکانی لایەنەکان بێت، بەتایبەتی لەو حاڵەتانەی کە کات لە جەوهەردایە.
سەرچاوەکان:
• Chicago Press
• Brill
• Golden Gate University
• Oxford University Press
