شیكردنه‌وه‌یه‌كی ده‌ستووری بۆ بڕگه‌ی هه‌شته‌م له ماده‌ی 14ی یاسای موازه‌نه‌ی ساڵی 2023
پاش ناردنی پڕۆژه یاسای موازه‌نه‌ی 2023 بۆ په‌رله‌مانی عیراقی فیدراڵ و ده‌ستكاریكردنی هه‌ندێك ماده و بڕگه كه تایبه‌تن به هه‌رێمی كوردستان ده‌نگی ناكۆكییه‌كانی نێوان هه‌ندێك پارتی هه‌رێم و به‌غدا له‌لایه‌ك به‌رزتر بووه‌وه و ده‌نگی پارته‌كانی ناو هه‌رێمیش له‌لایه‌كیتر. وه‌ك هه‌میشه دوو به‌ره به‌رامبه‌ر به‌یه‌ك خوێندیان و ده‌خوێنن به‌ره‌یه‌ك به‌ناوی پاراستنی هه‌رێم و ئه‌گه‌ری هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستانه‌وه به‌ره‌كه‌یتری به (خۆفرۆش و ناكورد و پیلانگێڕ) ناوبرد و به‌ره‌ی به‌رامبه‌ریش خۆی به پارێزه‌ری مافی خه‌ڵك له سلێمانی و په‌رۆش بۆ (دادپه‌روه‌ری) ناوبرد. هه‌رچی قسه‌یه‌ك له نێوان ئه‌و دووبه‌ره‌یه‌دا كراوه كه زیاتر له پارتێك و زیاتر له فراكسیۆنێكی تێدایه هه‌تا ئه‌مڕۆ له چوارچێوه‌ی پۆپیولیزمدا ده‌خولێته‌وه و هیچ ته‌فسیرێكی ده‌ستووریان پێنه‌بووه كه له‌سه‌ر بنه‌مای میتۆده زانستییه‌كانی ته‌فسیری ده‌قی ده‌ستووری هه‌ڵچنرابێت. نه‌به‌ره‌ی دژ به ماده‌ی 14 بڕگه‌ی هه‌شته‌م و نه‌به‌ره‌ی به‌رامبه‌ریش كه به‌رگریكار و چه‌سپێنه‌ری ماده‌كه بوون.
بڕگه‌ی هه‌شته‌م له ماده‌ی 14 ی موازه‌نه كه له‌سه‌ر داوای فراكسیۆنی یه‌كێتی چه‌سپێنرا، بووه یاسا و ده‌نگی له‌سه‌ر درا. (تلتزم حكومه إقلیم كردستان بأعگا‌و اڵ‌ولویه لصرف مستحقات رواتب موڤفی إقلیم كردستان والمتقاعدین مع اڵ‌لتزام بصرف المستحقات الاستپماریه لمحافڤات إقلیم كردستان وفقا للمعاییر المپبته فی هژا القانون، بخلاف ژلك علی رئیس مجلس الوزرا‌و اڵ‌تحادی إتخاژ اڵ‌جرا‌وات اللازمه لتنفیژ الفقره (أ) وبما فیها التمویل.) ئه‌م ماده‌یه حكومه‌تی هه‌رێم ناچار ده‌كات به مامه‌ڵه‌ی یه‌كسان له‌گه‌ڵ فه‌رمانبه‌ران و خانه‌نشینانی پارێزگاكان، له ئه‌گه‌ری سه‌رپێچی و بوونی جیاوازیدا ده‌سه‌ڵات ده‌داته سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی فیدراڵ به ده‌ستتێوه‌ردان و هه‌ڵسوكه‌وتكردن.
داننان به‌م هه‌رێمه‌دا وه‌ك هه‌رێمێكی یه‌كگرتووی فیدراڵ له‌ناو عیراقدا له ماده‌ی 117ی ده‌ستووری عیراقدا ماف ناداته هه‌رێم به‌م بیانووه‌وه و به‌ناوی پاراستنی یه‌كگرتوویی هه‌رێمه‌وه جیاوازی بكات له نێوان پارێزگاكانی هه‌رێمدا
هه‌رچی ئه‌م بڕگه‌یه‌یه به دوو جۆر باس ده‌كرێت (باسكراوه نه‌وه‌ك ته‌فسیری زانستی ده‌ستووری). پارتی و هه‌ندێك پارت و په‌رله‌مانتاریتر به ماده‌یه‌كی دژ به ده‌ستووری ناوده‌به‌ن، یه‌كێتی و هه‌ندێكیتریش به ده‌ستووری و یاسایی ناوی ده‌به‌ن به‌بێئه‌وه‌ی هیچ لایه‌كیان ده‌ستووری بوون یان نه‌بوونه‌كه‌ی بخه‌نه‌ڕوو. هه‌ردوولا (ته‌نانه‌ت قانوونییه‌كانیشیان) وه‌ك هه‌ر كه‌سێكی ئاسایی چه‌ند ماده‌یه‌كی ده‌ستوور ده‌خوێننه‌وه و ده‌ڵێن دژ به‌و مادانه‌یه یان كۆكه له‌گه‌ڵ ئه‌و مادانه.
كاتێك وه‌ك پسپۆڕێكی زانستی ده‌ستوور گوێت له قسه‌ی ئه‌و كه‌سانه ده‌بێت به ئاسانی تێده‌گه‌یت بۆچی هه‌رێم به‌رده‌وام شكاتی لێده‌كرێت، هه‌ڵه‌ی ده‌ستووری گه‌وره‌ی لێده‌گیرێت و یاسای دژ به ده‌ستوور ده‌رده‌كات و دواتریش خۆی وه‌ك قوربانی ده‌ناسێنێت! له خواره‌وه به‌گوێره‌ی ئه‌و میتۆدانه‌ی كه ئێمه خوێندوومانه و ئێستاش فێرخوازی له‌سه‌ر فێرده‌كه‌ین ته‌فسیری بڕگه‌ی هه‌شته‌م له ماده‌ی 14ی یاسای موازه‌نه ده‌كه‌م و له كۆتاییدا ئاكام ده‌خه‌مه‌ڕوو كه داخۆ ئه‌م ماده‌یه دژ به ده‌ستووره یان نا.
ماده‌ی 14 له یاسای موازه‌نه بڕگه‌ی هه‌شته‌می دژ به ده‌ستووری عیراقه؟
شیكردنه‌وه‌ی ماده‌ی 14 بڕگه‌ی هه‌شته‌م له قانوونی موازه‌نه به گوێره‌ی هه‌ردوو ماده‌ی 117 یه‌كه‌م و 121 یه‌كه‌می ده‌ستووری عیراقی.
ماده‌ی 117 له ده‌ستووری عیراق هه‌رێمی كوردستانی وه‌ك هه‌رێمێكی یه‌كگرتووی فیدراڵ ناساندووه و دانیپێداناوه، چونكه به‌ر له نووسینه‌وه‌ی ده‌ستووره‌كه هه‌رێمه‌كه هه‌بووه. به‌ڵام كاتێك بڕگه‌ی هه‌شت له ماده‌ی 14ی یاسای موازه‌نه به ماده‌ی 117ی ده‌ستووری عیراقی بپێویت و به‌بێ به‌كارهێنانی میتۆده‌كانی ته‌فیسری ده‌قی بڵێیت ناده‌ستوورییه، یانیش ده‌ستوورییه به‌ته‌نیا هه‌ڵه‌یه‌كی ده‌ستووری نییه بگره توانای قانوونی كه‌سه‌كه‌ش ده‌خاته ژێر گومان و پرسیاره‌وه. ماده‌ی 117 یه‌كه‌می ده‌ستووری عیراقی ته‌نیا پێناسه‌ی هه‌رێمی كوردستانی كردووه كه هه‌رێمێكی یه‌كگرتووی فیدراڵییه، به‌ڵام به‌هیچ بڕگه و مه‌رجێكیترییه‌وه نه‌به‌ستووه‌ته‌وه. به‌ڵێ ماده‌ی چوارده بڕگه‌ی هه‌شته‌می ئه‌گه‌ری هه‌یه یه‌كگرتوویی و فیدراڵییه‌تی هه‌رێمی كوردستان بخاته مه‌ترسییه‌وه به‌ڵام كه‌ی و چۆن؟ ئه‌گه‌ر ئه‌م ماده‌یه یه‌كگرتوویی هه‌رێم په‌رت بكات واته ماده‌یه‌كی ناده‌ستوورییه؟
ماده‌ی 14 بڕگه‌ی هه‌شته‌می له‌خۆیدا ماده‌یه‌كی نه‌رمه، چونكه مه‌رجی بۆ هه‌رێم دیاری كردووه و ماده‌كه به موتڵه‌قی نه‌هاتووه، ماده‌كه له ئه‌گه‌ری بوونی سه‌رپێچی حكومه‌تی هه‌رێمدا ماف ده‌داته سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی فیدراڵ راسته‌وخۆ مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ پارێزگای ناڕازی و غه‌در لێكراودا بكات نه‌وه‌ك هه‌میشه. كه‌واته هه‌رێم ده‌بوو بڵێت: ( ئه‌م ماده‌یه ئێمه ناترسێنێت چونكه ئێمه خۆمان جیاوازی هیچ پارێزگایه‌ك ناكه‌ین و هاووڵاتیانی هه‌رێم یه‌كسانن له ماف و ئه‌ركدا.) به‌ڵام ماده‌م حكومه‌ت ئه‌مه ناڵێت كه‌واته گومان ده‌خاته سه‌ر مامه‌ڵه‌ی یه‌كسانی خۆی له‌گه‌ڵ پارێزگاندا.
دواتر به‌ته‌نیا بوونی مه‌ترسی له‌سه‌ر په‌رتبوون و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان به‌هۆی بوونی ماده‌یه‌كیتری قانوونییه‌وه یان بڕگه‌یه‌كه‌وه به‌مانای ئه‌وه نییه كه قانوونه‌كه دژ به ده‌ستوورره. به‌ڵێ ده‌شێت ئه‌گه‌ری وا هه‌بێت، به‌ڵام ئه‌گه‌رێكیتریش هه‌یه كه ده‌شێت هه‌رێم خۆی مه‌هانه بدات به‌ده‌سته‌وه و هاوكاربێت بۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه و په‌رتبوونی خۆی. لێره‌دا ماده‌ی 14 له قانوونی موازه‌نه مه‌ترسییه له‌سه‌ر یه‌كگرتوویی هه‌رێم یاخود مه‌ترسیشه و دژ به ده‌ستووریشه؟ داننان به‌م هه‌رێمه‌دا وه‌ك هه‌رێمێكی یه‌كگرتووی فیدراڵ له‌ناو عیراقدا له ماده‌ی 117ی ده‌ستووری عیراقدا ماف ناداته هه‌رێم به‌م بیانووه‌وه و به‌ناوی پاراستنی یه‌كگرتووی هه‌رێمه‌وه جیاوازی بكات له نێوان پارێزگاكانی هه‌رێمدا، چونكه ده‌سه‌ڵاتی هه‌رێم به هه‌ریه‌ك له ماده‌كانی 2 یه‌كه‌م بڕگه‌ی ج، ماده‌ی 13 یه‌كه‌م، ماده‌ی 14 و ماده‌ی 16 ی ده‌ستووری عیراق سنوورداركراوه كه دواتر شیده‌كرێنه‌وه.
ماده‌ی 121 لە ده‌ستووری عیراقدا
ماده‌ی 121ی ده‌ستووری عیراق مافی داوه‌ته هه‌رێم كه موماره‌سه‌ی ده‌سه‌ڵاته‌كانی یاسادانان، جێبه‌جێكردن و دادوه‌ری بكات به‌گوێره‌ی ئه‌حكامه‌كانی ئه‌م ده‌ستووره جگه له‌و ده‌سه‌ڵاتانه‌ی كه له كه‌تیگۆری ده‌سه‌ڵاته‌كانی ناوه‌نددایه. ئایا ماده‌ی 14 له یاسای موازه‌نه دژ به‌م ماده‌یه‌یه؟ ماده‌ی 14 له قانوونی موازه‌نه ماف ده‌داته پارێزگای ناڕازی په‌نا بۆ ناوه‌ند به‌رێت و راسته‌وخۆ مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵدا بكرێت، ئه‌مه‌ش ته‌ده‌خوله له ده‌سه‌ڵاته‌كانی هه‌رێم وه‌ك له ماده‌ی 121 یه‌كه‌می ده‌ستووردا هاتووه، به‌ڵام جارێكیتر ئایا ئه‌م ته‌ده‌خوله دژ به ماده‌ی 121 یه‌كه‌می ده‌ستووره؟ هه‌رسێ ده‌سه‌ڵاته‌كه‌ی هه‌رێم له ماده‌ی 121 ی ده‌ستووردا رێكخراون، به‌ڵام به‌ته‌نیا باسكردن له‌م ماده‌یه و به‌بێ گوێدانه ماده‌كانیتر و پێگه‌ی هه‌رێم وه‌ك هه‌رێمێكی فیدراڵ له‌ناو عیراقدا جارێكیتر ته‌فیسر نییه و هه‌ژارییه له ده‌ستووردا. به‌ڵێ، ماده‌ی 14 بڕگه‌ی هه‌شته‌م له قانوونی موازه‌نه ته‌ده‌خول ده‌كات له ده‌سه‌ڵاته‌كانی هه‌رێم، به‌ڵام مانای ئه‌وه‌نییه كه ته‌ده‌خوله‌كه ناده‌ستوورییه.
سه‌ره‌نجام جێبه‌جێكردنی ماده‌ی 14 بڕگه‌ی هه‌شته‌م له قانوونی موازنه مه‌ترسی له‌سه‌ر یه‌كگرتووی هه‌رێم دروست ده‌كات و ته‌ده‌خولیش ده‌كات له ده‌سه‌ڵاتی هه‌رێم، به‌ڵام خودی ماده‌كه مه‌ترسی نییه، ماده‌یه‌كی ته‌واو ده‌ستوورییه و هیچ هه‌ڵه‌یه‌كی ده‌ستووری تێدانییه. چۆن؟
سلێمانی، وەک هەر شارێکی دیکەی کوردستان شایەنی ئاوەدانی و پێشکەوتنە
شیكردنەوەیەکی دەستووری بۆ بڕگەی هەشتەم لە مادەی 14 یاسای موازەنەی ساڵی 2023
مادەی 14 لە قانوونی موازەنە كۆكە لەگەڵ دەستوور
هەردوو مادەی 117 و 121 ی دەستووری عیراقی بە چەند مادەیەكی ترەوە پەڕچینكراون كە هەریەكە لە مادەكانی 2 یەكەمی بڕگەی جیم، مادەی 13 یەكەمی و دووەمی، مادەی 14 و مادەی 16 ی دەستووری عیراقین.
مادەی دووەم یەكەمی بڕگەی جیم لە دەستوور رێگە لە دەرچوونی هەر یاسایەك دەگرێت كە مەترسی بۆ ماف و ئازادییە سەرەكییەكان دروستبكات كە لەم دەستوورەدا گەرەنتی كراون.
مافی ژیان و نانیش یەكێكە لەم مافە سەرەكیانە كە نابێت دەستی بۆ ببرێت و بەهیچ یاسایەك جیاوازی لە نێوان هاووڵاتیان و مووچەیاندا بكرێت. كەواتە هەرێم بەگوێرەی مادەی دووەمی دەستوور ناچارە بە مامەڵەی یەكسان لەگەڵ هاووڵاتیان پارێزگاكاندا و بۆی نییە بەناوی پاراستنی یەكگرتوویی هەرێمەوە ئەم مافە لەهەندێك خەڵك وەرگرێتەوە.
مادەی 13 لە بڕگەی یەك و دوودا، دەستووری لە سەرانسەری عیراقدا مولزەم كردووە و رێگە لە دەرچوونی هەر تێكستێك لە دەستووری هەرێمەكاندا و هەر تێكستێكی یاسایی دەگرێت كە دژ بە دەستووری عیراقی بێت
مادەی 13 بڕگەی یەكەم و دووەم لە دەستووری عیراقی
مادەی 13 لە هەردوو بڕگەی یەك و دوودا، دەستووری لە سەرانسەری عیراقدا مولزەم كردووە و رێگە لە دەرچوونی هەر تێكستێك لە دەستووری هەرێمەكاندا و هەر تێكستێكی یاسایی دەگرێت كە دژ بە دەستووری عیراقی بێت. كەواتە مامەڵەی نایەكسان و نابەرامبەر لەگەڵ هاووڵاتیانی هەرێمدا دژ بە مادەی 13 ی دەستوورە و رێگەپێدراو نییە نەك مادەی 14 لە قانوونی موازنە كە رێگە لەم نایەكسانییە دەگرێت.
مادەی 14 لە دەستووری عیراق
ئەم مادەیە گەرەنتی یەكسانی عیراقییەكان دەكات لەبەردەم قانووندا و رێگەدەگرێت لە هەر مامەڵەیەكی جیاواز لەگەڵ هاولۆاتیاندا بەهەر بیانوویەكەوە بێت. مادەی 14 لە قانوونی موازەنە بۆ بەرگرتنە بەم جیاوازییە كە لە مادەی 13 ی دەستووردا هاتووە نەوەك دژ بە دەستوور بێت.
مادەی 16 لە دەستووری عیراق
ئەم مادەیە رەخساندنی هەلی یەكسانی بۆ سەرجەم عیراقییەكان گەرەنتی كردووە و دەوڵەتی ناچاركردووە بە گەرەنتیكردنی ئەم مافە. كاتێك لە نێوان هاووڵاتیانی پارێزگاكاندا جیاوازی هەبێت و نایەكسانی لە مووچە و خزمەتگوزاریدا هەبێت ئەم مافە دەكەوێتە ژێر مەترسییەوە و مادەی 16 ی دەستوور پێشێل دەكرێت. جارێكیتر مادەی 14 لە قانوونی موازەنە كۆكە لەگەڵ ئەم مادەیەدا و بۆ بەرگرتنە بە پێشێلكردنی مادەی 16 ی دەستووری عیراق.
مامەڵەی نایەكسان و نابەرامبەر لەگەڵ هاووڵاتیانی هەرێمدا دژ بە مادەی 13ی دەستوورە و رێگەپێدراو نییە نەك مادەی 14 لە قانوونی موازنە كە رێگە لەم نایەكسانییە دەگرێت
سەرەنجام
یەكەم: مادەی 14 بڕگەی هەشتەم مەترسی نییە بۆ پەرتبوونی هەرێمی كوردستان بگرە هۆكارەكانی دروستبوونی مادەكە مەترسین ئەمە ئەگەر لە بنەمادا هەرێم یەكگرتوو بووبێت!
دووەم: مادەكە تەدەخول دەكات لە دەسەڵاتەكانی هەرێم، بەڵام مادەی 14 لە قانونی موازنە دژ بە هیچ مادەیەكی دەستووری عیراق نییە و كۆكە لەگەڵ هەریەكە لە مادەكانی 117، 121، 2، 13، 14 و مادەی 16ی دەستووردا.
هەرێمی كوردستان هەرێمێكی فیدراڵییە لەناو عیراقدا و وێڕای بوونی كاتیگۆری تایبەت بەخۆی لە دەستووردا بۆی نییە دژ بە دەستووری عیراقی بجووڵێتەوە و یاسا دەربكات و ئازادییەكەی تەنیا لە چوارچێوەی ئەم دەستوورەدایە.
سێیەم: مادەی 14 مەترسییە بۆسەر یەكگرتوویی هەرێم نەوەك لەبەر ئەوەی دژ بە دەستوورە، لەبەرئەوەی هەرێم خۆی بەهانەی داوەتە دەست ناوەند و بووەتە مەترسی بۆسەر پەرتبوونی خۆی.
ئەو بەرەیەی كە پێیوایە ئەم مادەیە دژ بە دەستوورە دەبێت ئەمڕۆ بەر لە بەیانی پەنا بەرێتە بەر دادگای فیدراڵی، لەوێ شكات لە مادەكە بكات و بەرگری لە پێگەی هەرێم و دەستووری عیراق بكات، چونكە بەدەر لەوە هەرچی بگوترێت و بكرێت زیادەیە.
هەرێمی كوردستان بە خەبات و قوربانی خەڵكەكەی دروستبووە، بەڵام سەرەتای پەرتبوونی بەهۆی ناكۆكی تاكەكەسی، خراپ بەكارهێنانی دەسەڵاتی پارتەكان و گەندەڵییەوە دەستیپێكردووە.
خودی مادەی 14 لە قانوونی موازەنە مەترسی و شكست نییە بۆسەر هەرێم، دەبێت باس لە هۆكارەكانی لەدایكبوونی ئەم یاسایە بكرێت و لە هەرێم بەدوای هۆكارەكەیدا بگەڕێن. پەرتبوونی هەرێمی كوردستان شكستە، بەڵام پێشێلكردنی دەستوور و جیاوازیكردنیش لە نێوان هاووڵاتیانی هەرێمدا هیچ دەستكەوتێكی تێدانییە و پێشێلكردنی مافە دەستووریەكانی خەڵكە. لە كۆتاییدا پاراستنی هەرێم تەنیا بە یاسا و لەناو دەستووردا پارێزگاریكردنێكی راستە و شایەنی بەرگیرلێكردنە. بە پێشێلكردنی یاسا و مانەوە لە دەرەوەی یاسا و بە دروشمی پۆپیولیزمییەوە بەرگری لە هەرێمێكی یاسایی و دەستووری ناكرێت.
لە نێوان كوردستان و ناندا شتێك نییە بۆ هەڵبژاردن چونكە هەردووكیان.
دەستووری عیراق، قەوارەی هەرێم و دەسەڵات و ماف و ئەرکەکانی دیاریکردووە
سەرچاوە:
taniakurd.blogspot.com
