مێژووی کەرکوک و هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان

دڵشاد تاڵەبانی

کەرکوک لە سەرەتای حوکمی عوسمانی و داگیرکردنی لە 1552 تا حەفتاکانی سەدەی بیستەم، زۆرینەی کورد بووە و ئەوانیش دانیان بەوەدا ناوە، تەنانەت راگواستن و تەعریب و دابڕاندنی قەزاکانیش نەیتوانیووە ئەو واقیعە وەک ئەوەی ئاواتەخوازی بوون، بگۆڕێت. 
کەرکوک شارێکی فرە پێکهاتەیە کە پێکەوە لەگەڵ کورددا بێ کێشە و تەبا ژیاون.
جگە لە راگواستنی کورد و تورکمان و هێنانی عەرەب، چەند قەزاشی بە مەبەستی کەمکردنەوەی ژمارەی کورد و تورکمان لێ دابڕێنراوە.
 
ئەم هەڵبژاردنە کوردستانیبوونی کەرکوک یەکلایی بکاتەوە
گەڕانەوەی ئەسڵی پێکهاتەیی کەرکوک، دەکرێت لە رێگەی هەڵبژاردنێکی دروست و بەشداریی خەڵکی رەسەنی پارێزگاکەوە بێتەدی بەدەر لە هاوردەکان، دوور لە بیری شۆڤێنیستی و کینەی نەتەوایەتی تەسک و کاریگەریی دەرەکی.
لە سەدەی 16ـەمەوە، عوسمانییەکان، حکومڕانیی کەرکوکیان کردووە، ناوبەناو نەبێت کە کەوتۆتە ژێر قەڵەمڕەوتت تەیموری لەنگەوە، پاشان چەند جارێک لەلایەن سەفەوی، نادرشای ئەفشار، کەریم خانی زەند و قاجاری، دەستی  بەسەرداگیراوە. 
مێژوونووسی عوسمانی خواجە سەعدەدین ئەفەندی وتویەتی: «زۆرینەی خەڵکی ئەو ناوچانە کوردن، بەڵام پەرت و بڵاون  و یەک ناگرن و لەناو خۆیاندا رێک نین و هەمیشە لە ململانێدان، بۆیە ملکەچی سەفەوی و پاشتر عوسمانییش بوون».
د. ئیناس سەعدی عەبدوڵڵا، باسی ئەوە دەکات کە لە سەرەتاکانی سەدەی 17ـەمدا، عیراق کراوە بە چوار ویلایەت بەغدا، موسل، بەسرە و شارەزوور یان کەرکوک کە لە سەدەی 18ـەمدا هەولێریشی خراوەتە سەر.
تا نیوەی دووەمی سەدەی 18ـەم، والی لە کەرکوک یان شارەزوور دانیشتووە، لە 1779 خرایە سەر بەغدا و جارێکی تر لە 1849 کە حوکمی بابانییەکان نەما، ویلایەتی شارەزوور لە کەرکوک دامەزرایەوە لە سلێمانییەوە  تا رواندز.
لە 25ی  کانون دووەمی 1925 لیژنەیەک دەنێرن بۆ ویلایەتی موسڵ، ئەوان لە راپۆرتەکەیاندا دەنووسن زیاتر لە نیوەی دانیشتوانی ویلایەتی موسڵ کوردن و سنووری عیراق لە هیت و تکریت و بەرزاییەکانی حەمرین رەت نابێت. 

بیانییەکانیش کوردستانیبوونی کەرکوکیان سەلماندووە
سوید ئامارێکی پێشکەشکردووە لەسەر کەرکوک، لە کۆی 122000 کەس . کورد 75000، تورکمان 35000، عەرەب 10000، کلدان و ئاشووری 600، جو 1400 کەس بوون ئەمە لە ئەرشیفی کتێبخانەی ستۆکهۆڵمە.
دۆزینەوەی نەوت لە کەرکوک هۆی سەرەکی هاتن و هێنانی کرێکار و پیشەوەری عەرەب بوو، عەرەبەکانی حەویجەش لە ناوەڕاستی سییەکانی سەدەی 20ـەمدا، هێنرانە ئەوێ. 
لە 1947 تا 1957 زیاتر لە 39000 عەرەب کۆچیان کرد یان هێندران بۆ کەرکوک، کوردیش زۆر کەم لە کۆمپانیای نەوت وەردەگیرا.
لە یەکەم هەڵبژاردن لە 2005 کورد زۆرینەی هێنا لەبەرئەوەی یەکگرتوو بوو، هەموو کورد دەنگیاندا، پاشتر کەمیکرد بە هۆی ناتەبایی و ناڕازیبوونی بەشێکی خەڵک لە لایەنەکان. بەهۆی سیاسەتی هەڵە بەرامبەر پێکهاتەکانی ترەوە، دەنا بەشێک لە عەرەب و تورکمانەکانیش دەنگیان بە لیستە کوردییەکان دەدا.

هەموان پێکەوە هەوڵی سەرخستنی کورد بدەن
 دەبێت هەموو هەوڵبدەن ئەو کاندیدە کوردانە دەنگبهێنن کە ئەگەری دەرچوونیان زیاترە. ناکۆکی لایەنەکان نەبێتە هۆی قوربانیدان بە کوردستانیبوونی کەرکوک و خانەقی و خورماتوو. خەڵکیش راستە ناڕازی و پەستن لە ئەدای بەشێک لە لایەنەکان، بەڵام ئەمجارە چارەنووسسازە، ئەگەر کورد لە کەرکوک دەنگی پێویست نەهێنێت، ئیتر گەڕانەوە نییە و تا هەتایە کەرکوک لە دەستی کورد دەردەچێت. 
ئەمەش بەرپرسیارێتی هەموو لایەکە، تا هەموو بتوانن لە نێوان دوو هەڵبژاردندا بە خۆیاندا بچنەوە.
واباشە بۆ ئەم هەڵبژاردنە و ئەوانەی داهاتووش لایەنە کوردستانییەکان لە کەسایەتیی خۆشەویست و خاوەن رۆڵی  ئاشتەوایی لە کورد و عەرەب و تورکمانیش لە لیستەکانیدا کاندید بکەن و هەوڵبدەن کەسایەتی رەسەنی ناو گەڕەکەکانی کەرکوک بە خزمەتکردن بەوان رابکێشێت بۆلای خۆی و دووریان  بخاتەوە لە لیستی ئەو لایەنانەی خێری کەرکوک و پێکەوەژیانیان ناوێت و بە شێوەی شۆڤێنییانە بیردەکەنەوە و خۆیان بەدوور بگرن لە پێدانی پارە و ئیمتیازات، چونکە دەرکەوت ئەو شێوازە بێسوودە، چونکە ئەوەی  بە پارە رابکێشرێت، هەموو لایەک دەتوانێت هەڵیبخەڵەتێنێت، و ئەویش دەتوانێت هەموو لایەنەکان هەڵبخەڵەتێنێت. 
هەروەک پێویستە لایەنەکان دروشم و کارکردنیشیان بۆ چەند مەبەستێک بێت، کە سەرەکیترینیان هەڵوەشاندنەوەی هەموو بڕیارەکانی (مجلس قیادة الثورة‌)یە دەربارەی بەعەربکردن، نەوەک تەنها مادەی 140 چونکە بڕیارەکانی رژێمی پێشوو هەڵنەوەشێتەوە، مادەی 140 هەر لە شوێنی خۆی دەمێنێتەوە.
جگە لەوەش پێداگریی لەسەر گەڕانەوەی قەزا دابڕێنراوەکان بۆ سەر کەرکوک و مامەڵە و خزمەتگوزاریی  یەکسان  بە سەرجەم پێکهاتەکانی پارێزگاکە و نەهێشتنی حوکمی عەسکەرتاری لە شارەکە و بە جدی بەگژداچوونەوەی گەندەڵی. راستە فرە لیستیی کورد لە کەرکوک کارێکی خراپ بوو و ئەگەری هەیە دەنگێکی زۆر بفەوتێنێت، بەڵام پێویستە هەموو کوردی کەرکوک ئەمجارە دەنگ بدەن بە لیست و کاندیدە  کوردستانییە بەهێزەکان، تا دەیان هەزار دەنگ نەفەوتێت کە ئەوە لە زیانی کوردە. 
هاندان بۆ دەنگ نەدان، یان دەنگدان بە لایەنی نەیاری کورد دەچێتە خانەی خیانەتەوە، لەبەرئەوەی کەرکوک تەنها لەدەست لایەنێک ناڕوات، بەڵکو لەدەسەت هەموو کورد دەڕوات.

بە پێی ئامارە نێودەوڵەتییەکان، لە دێر زەمانەوە کورد لە کەرکوک زۆرینەن