سیاسه‌ت له عیراق به‌وپێیه‌ی وڵاتێكی فره نه‌ته‌وه و مه‌زهه‌ب و هێز و لایه‌نی جیاوازه، كه هه‌ندێكیان دیدگای زۆر دوور له‌یه‌كتریان هه‌یه قورسه، به‌ڵام ئه‌مه ئه‌وه ناگه‌یه‌نێت خاڵی هاوبه‌شیان نه‌بێت بۆ كاركردنی پێكه‌وه‌یی.
جگه له ناكۆكیی نێوان لایه‌نه سیاسییه‌كان، ئه‌جێندای ده‌ره‌كییش ئاماده‌یی به‌ربڵاوی هه‌یه، بۆیه سیاسه‌تی ژیرانه ته‌نها چاره‌سه‌ره و دواجار به‌دوورمان ده‌گرێت له ناكۆكی و ململانێ له وڵاتێكدا كه كێشه‌كان زۆرن، به‌تایبه‌تیش له‌نێوان هه‌رێم و به‌غدادا.
ناكۆكییه مێژووییه‌كان
ئه‌م وڵاته كه سێ پێكهاته‌ی سه‌ره‌كی تێدایه (كورد و عه‌ره‌بی سوننه و شیعه)، بارودۆخی مێژوویی و نزیكی خاك و ناوچه‌كانیان وایكردووه، جۆرێك له ململانێ و ناكۆكیش له‌نێوانیاندا هه‌بێت، ئه‌مه‌ش هه‌ندێك جار و له قۆناغی جیاجیای مێژووی عیراق و ناوچه‌كه‌شدا ململانێی توندی لێكه‌وتۆته‌وه له‌نێوان وڵاتانی گه‌وره‌ی وه‌ك (عوسمانی و سه‌فه‌وی)دا، كه به‌ناوی مه‌زهه‌به‌وه كراوه و له راستیشدا بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی فراوانكردنی ناوچه‌ی هەژموون بووه، به‌ڵام دواجار ئه‌و ململانێ و رقه به‌جۆرێك له جۆره‌كان شۆڕبۆته‌وه بۆلای تاكی پێكهاته سه‌ره‌كییه‌كانی ناوچه‌كه و عیراق، ئه‌گه‌ر به‌شێوه‌یه‌كی زه‌قیش نه‌بێت.
دوای دروستكردنی عیراقیش له 1920 له‌لایه‌ن ئینگلیزه‌وه، جارێكی تر ئه‌جێندای ده‌ره‌كی به روونی هه‌بوو، ئینگلیزیش میرێكی عه‌ره‌بی سوننه‌ی حیجازی كرده پاشای عیراق، له كاتێكدا ئه‌م وڵاته چه‌ندین كه‌سایه‌تی كورد و شیعه و سوننه‌شی تێدابوو، ئه‌گه‌ر ئه‌وكاتیش ململانێی نێوان ئه‌م سێ پێكهاته‌یه به‌روونی ده‌رنه‌كه‌وتبێت، ئه‌وا له حكومه‌ته‌كانی تردا و به‌تایبه‌تی دوای هاتنه سه‌ر ده‌سه‌ڵاتی نه‌ته‌وه په‌رسته عه‌ره‌ب و ئینجا به‌عسییه‌كان ده‌ركه‌وت. سه‌ركوتكردنی كورد و شیعه‌ش به‌شێوه‌یه‌كی به‌فراوان و توند تا ئاستی تاوانی جینۆساید په‌یڕه‌وكرا، سه‌دان هه‌زار هاووڵاتی كورد و هه‌روه‌ها شیعه‌ش بوونه قوربانی ده‌ستی به‌عسییه‌كان. ئه‌م جۆره له مامه‌ڵه جۆڕێك له ره‌ق و بێ متمانه‌یی له‌نێوان پێكهاته‌كاندا دروستكرد، واتا كورد و شیعه به‌رامبه‌ر به سوننه.
رووخانی رژێم و پێكهێنانی عیراقی نوێ
عیراقی نوێی دوای ساڵی 2003 كه به‌هۆی رووخانی رژێمی به‌عس هاته كایه‌وه، ده‌سه‌ڵاتی له‌م وڵاته خسته به‌رده‌ست لایه‌نه ئۆپۆزسیۆنه‌كان له كورد و عه‌ره‌ب (شیعه)، به‌و جۆره‌ش جومگه سه‌ره‌كییه‌كان به پلەی یه‌كەم كه‌وته ده‌ست شیعه و به پلەی دووەمیش كورد، سوننه‌ش بایكۆتی پڕۆسه‌ی سیاسی كرد.
ئه‌گه‌ر ململانێكانی شیعه و سوننه واز لێبهێنین، كه زۆر توندبوو و گه‌یشته شه‌ڕی ناوخۆ له ساڵانی 2006 و 2007، ئه‌وا ململانێكان له‌گه‌ڵ كوردیشدا كه‌م نه‌بوون و هه‌ر له‌سه‌ره‌تای پڕۆسه‌ی سیاسیی عیراقی نوێدا، ناكۆكییه‌كان ده‌ركه‌وتن، به‌تایبه‌تی له‌كاتی نووسینەوەی ده‌ستووری نوێی عیراقدا و هه‌ر ئه‌وكات به‌شێك له هێز و كه‌سایه‌تییه سیاسییه‌كانی عیراق دژی زۆرێك له مافه‌كانی كورد وه‌ستانه‌وه و هه‌وڵی رێگرییان دا، داوایان ده‌كرد ئه‌و مافانه له‌ناو بڕگه و ماده‌كانی ده‌ستووردا جێیان نه‌كرێته‌وه.
نموونه‌ی زه‌قی ئه‌و رێگرییانه‌ش، دژایه‌تییان بو بۆ ماده‌ی 58ی یاسای کاتی بەڕێوەبردنی دەوڵەت لە سەردەمی ئه‌نجومه‌نی حوكمدا کە دواتر بوو بە ماده‌ی 140ی ده‌ستوور، كه تایبه‌ت بوو به چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی ناوچه جێ ناكۆكه‌كان له كه‌ركوك و خانه‌قین و مه‌خمور و شنگال و ئه‌وانی تر، كه ئێستاشی له‌گه‌ڵدا بێت بارودۆخی ئه‌و ناوچانه ئاسایی نه‌كراوه‌ته‌وه.
نه‌ك هه‌ر ئه‌وه‌ش، به‌ڵكو هەندێک لایەن لە رەچاوکردنی ماف و موستەحەقاتی شەهیدان و قوربانییانی كورد و پێشمه‌رگه‌ش له جەنگی دژبه تیرۆر و داعشدا جیاوازیی دەکەن بەراورد بە سەربازێکی سوپای عیراق.
مامه‌ڵه‌ی ژیرانه‌ی یه‌كێتی
یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان، كه هه‌ر له سه‌ره‌تاوه بۆ دووباره زیندووكردنه‌وه‌ی رۆحی به‌ره‌نگاری لای ئه‌م میلله‌ته له چیاكانی كوردستانەوە ده‌ستی به‌خه‌بات كرده‌وه، هه‌وڵیدا به‌هه‌موو شێوه‌یه‌ك به‌رگریی له‌م میلله‌ته بكات به‌رامبه‌ر به زه‌بر و زه‌نگی به‌عس له شار و لادێكانی كوردستان، له‌پاڵ خه‌باتی چه‌كداریشدا په‌یوه‌ندیی باشی له‌گه‌ڵ هێزه سیاسییه كوردییه‌كان و هه‌روه‌ها ئۆپۆزسیۆنی عه‌ره‌بی شیعه و سوننه‌شدا له ده‌ره‌وه دروستكرد، له‌پێناوی روخاندنی رژێمی به‌عسدا.
هه‌وڵه‌كانی سەرۆک مام جه‌لال-یش له‌و رووه‌وه روون و ئاشكرایه، بۆ كاركردن و دۆستایه‌تی له‌گه‌ڵ ئۆپۆزسیۆنی ئەوکاتی عیراق له ناوخۆ و ده‌ره‌وه‌ی وڵات له دیمه‌شق و تاران و ئه‌وروپا و ئه‌مریكا، ئه‌وه‌ش جۆرێك له‌یه‌كده‌نگی دروستكرد و هاوپه‌یمانیشی لێهاته ئاراوه دژبه رژێمی به‌عس له دەیەکانی حەفتا و هەشتا و نەوەدەکانی سه‌ده‌ی رابردوودا، كه دواجار و له‌گه‌ڵ هاتنی هاوپه‌یمانیی نێوده‌وڵه‌تی به سه‌رۆكایه‌تی ئه‌مریكا، به‌شدارییان له روخانی رژیمی به‌عسدا كرد و عیراقی نوێیان پێكهێنا و دواتر به هیممه‌تی كه‌سایه‌تی كاریزمایی سەرۆک مام جه‌لال و به‌شێك له سه‌ركرده‌كانی كورد و عەرەب بە هەردوو مەزهەبەکەوە هه‌ڵبژاردن كراو په‌رله‌مان هه‌ڵبژێردرا و حكومه‌ت پێكهێنرا.
سیاسه‌ته ژیرانه‌كه‌ی مام جه‌لال، هۆكاری ته‌بایی نێو ماڵی كورد بوو به پلەی یه‌كەم، هه‌روه‌ها هەوێنی چاره‌سه‌ركردنی بەشێک لە كێشه‌كانی سوننه و شیعه و هه‌رێم و به‌غداش بوو، كاریگه‌ریی مامیش له نه‌هێشتنی ناكۆكییه‌كان و دۆزینه‌ی چاره‌سه‌ر له‌نێوان لایه‌نه سیاسییه‌كاندا به جۆرێك بوو، ئایه‌توڵڵا عه‌لی سیستانی به سه‌مام ئه‌مانی عیراقی ناو ده‌برد.
هه‌ر ئه‌و سیاسه‌ته عه‌قڵانییه‌ی سه‌ركردایه‌تی یه‌كێتیش وایكرد، هه‌رێمی كوردستان له سه‌رده‌می سه‌رۆكایه‌تی مام جه‌لالدا له به‌غدا، دووربێت له هه‌ر هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی ناوخۆیی و ده‌ره‌كی، ئه‌مه چ جای به‌رگری و پاراستنی مافه‌كانی گه‌لی كورد له عیراق.
له‌سه‌ر هه‌مان رێچكه‌ی مامی گه‌وره
ئه‌و جووڵه و هه‌وڵانه‌ی ئێستای سه‌رۆك بافڵ جەلال تاڵه‌بانی و سه‌ركردایه‌تیی یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستانیش، بۆ رێکخستنەوەی ناوماڵی كورد و یه‌كده‌نگی تێیدا و وێڕای ئەوەش به‌رگری له ده‌سكه‌وته‌كانی هه‌رێم و كورد له به‌غدا، كاركردنه له‌سه‌ر رێچكه‌ی مام جه‌لال له ناوخۆی كوردستان و عیراقیش.
هه‌وڵه‌كانی یه‌كێتیی بۆ هێنانه ئارای ئیداره‌یه‌كی باش له هه‌رێمی كوردستان و چاره‌سه‌ركردنی كێشه هه‌ڵواسراوه‌كانه له‌گه‌ڵ به‌غدا، له‌و رووه‌شەوە رووی له سه‌رجه‌م هێزه سیاسییه‌كانی ناو هه‌رێم كردووه به پارتی دیموكراتی كوردستانیشه‌وه، له‌سه‌ر ئاستی عیراقیش هاوپه‌یمانیی له‌گه‌ڵ هێزه سه‌ره‌كییه‌كانی شیعه و سوننه كردووە و كه‌وتۆتە دانوستانیش له‌گه‌ڵیاندا بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كان، به‌تایبه‌تی مه‌سه‌له‌ی مووچه‌ی فه‌رمانبه‌ران و پشكی هه‌رێم و مه‌سه‌له‌ی نه‌وت و غاز و كاری باشیشی له‌و رووه‌وه كردووە، ئه‌گه‌ر ناو ماڵی كوردیش یه‌كڕیز بوایه، ئەوا ئێستا به‌شێك له‌و كێشانه به‌ته‌واوی چاره‌سه‌ر دەبوون به‌تایبه‌تی مووچه‌ی فه‌رمانبه‌ران.
به‌رژه‌وه‌ندیی هاووڵاتیانی هه‌رێم
ئه‌وه‌ی ئێستا له‌سه‌ر گۆڕه‌پانی سیاسیی كوردستان بۆ‌ته جێی مشتومڕ و ناكۆكی، هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان و مووچه‌ی فه‌رمانبه‌رانه، كه دوو مژاری سه‌ره‌كین و په‌یوه‌ستن به هاووڵاتی و هه‌روه‌ها وێنای دیموكراسی هه‌رێم له عیراق و ناوچه‌كه.
دوو به‌ره‌ش له‌سه‌ر ئه‌م دوو بابه‌ته دروستبوون، به‌ره‌یه‌ك كه یه‌كێتی و باقی هێزه سیاسییه‌كان و شه‌قامی كوردی له‌گه‌ڵدایه، داوای به‌ڕێوه‌چوونی هه‌ڵبژاردن له هه‌رێم دەکەن لەوادەی دیاریکراوی خۆیدا و هه‌روه‌ها پێدانی مووچه له‌لایه‌ن به‌غداوه، به‌ره‌یه‌كیش كه پارتی و هه‌ندێك هێزی بچوكی تێدایه، دژی هه‌ڵبژاردنی هه‌رێم و بڕیاره‌كانی دادگای فیدراڵین سه‌باره‌ت به كۆتا و هه‌ڵبژاردن و بە نیشتمانیکردنی مووچه له‌لایه‌ن به‌غداوه، ئه‌مه‌ش هه‌رێمی خستۆته جۆرێك له چه‌قبه‌ستوویی سیاسیی كه دواجار له به‌رژه‌وه‌ندیی هاووڵاتیان و خودی قه‌واره‌ی سیاسیی هه‌رێم نییه.
له‌به‌ر ئه‌وانه‌ی باسمان كرد، پێویسته مووچه و قووتی هاووڵاتی و فه‌رمانبه‌ر له‌هه‌ر كێشه و ململانێیه‌كی سیاسیی دووربخرێته‌وه، چونكه بارودۆخی ئابووریی هه‌رێم ته‌واو خراپه و روو له داته‌پینه و بژێویی خه‌ڵكیش ساڵانێكه خراپتره و پێویستی به چاره‌سه‌ره، نه‌ك ئاڵۆزكردنی زیاتری وه‌كو ئه‌وه‌ی ئێستا دەیبینین، كه دواجار ئه‌و ئاڵۆزكردنه به‌سه‌ر ئەوانەدا ده‌شكێته‌وه کە کاری لەسەر دەکەن، چونكه هه‌م هاووڵاتیان و هه‌میش هێزه سیاسییه نیشتمانییەکانی هه‌رێم له‌گه‌ڵیدا نین، بۆیه ملدان بۆ بڕیاره‌كانی دادگای فیدراڵی ته‌نها رێگه‌چاره‌یه، بۆ باشكردنی بارودۆخی فه‌رمانبه‌ران و هاووڵاتیان و ده‌رچوون له‌و بۆشاییە سیاسییه‌ی به‌هۆی نەکردنی هه‌ڵبژاردنەوە بەرۆکی هه‌رێمی گرتووە.
سیاسەتی یەکێتی هەردەم ژیرانەو ئەقڵانیانە بووە بۆچارەسەرکردنی کێشەکان لەناو هەرێم و لەگەڵ بەغدادا
