رۆژی جیهانی ئاو، ئاهەنگێكی ساڵانەیە كە لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكان، لە 22ی ئازاردا بەڕێوەدەچێت، كە تیشك دەخاتە سەر گرنگی ئاوی شیرین، چالاكییەكانی لەلایەن لیژنەی سەرچاوەكانی ئاوی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە
(UN-Water) هەماهەنگ دەكرێن و كاروبارەكانی مامەڵەیان لەگەڵ دەكرێت لەلایەن یەكێك یان چەند ئەندامێكی لیژنەكە و هاوبەشەكانی كە ئەركێكی دیارییكراویان هەیە.
ئاو ژیانە
راستە ئاو ژیانە، بەڵام لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی دانیشتوانی جیهان و گۆڕانی كەشوهەوا، وشكەساڵی توندتر دەكات، زیاتر لە 2 ملیار كەس هێشتا دەستیان بە ئاوی پاك و سەلامەتی خواردنەوەی ناگات، تا ساڵی 2030 كەمی ئاو دەبێتە هۆكاری ئاوارەبوونی زیاتر لە 700 ملیۆن كەس، لە نەخۆشییە كوشندەكانەوە تا برسێتی، داڕمانی ئابووری تا تیرۆر، قەیرانی ئاوی جیهانی هەڕەشەی پچڕاندنی ئەو خاڵانە دەكات كە كۆمەڵگاكان بە یەكەوە دەبەستنەوە.
قەیرانی جیهانیی ئاو ئاماژەیە بۆ كەمی سەرچاوەی ئاوی بەكارهێنراو و دەستڕاگەیشتن لە سەرانسەری جیهاندا، لە ئێستادا نزیكەی 703 ملیۆن كەس دەستیان بە ئاو نەگەیشتووە، زیاتر لە 2 ملیار كەس خزمەتگوزاری ئاوی خواردنەوەی تەندروستیان نییە.
نەتەوە یەكگرتووەكان پێشبینی دەكات تا ساڵی 2025 یەك ملیار و 800ملیۆن كەس لە وڵاتان یان چەند ناوچەیەك بژین كە ئاوی پێویستیان نەبێت، بە هۆكاری مەترسییەكانی گۆڕانی كەشوهەوا، نزیكەی نیوەی دانیشتوانی جیهان تا ساڵی 2030 لە ناوچەكانی كەمییەکی زۆری ئاودا ناژین.
جگە لەوەش كەمی ئاو لە هەندێك شوێنی وشك و نیمچە وشكدا دەبێتە هۆی ئاوارەبوونی نێوان 24 بۆ 700 ملیۆن كەس، تا ساڵی 2030 كەمی ئاو دەبێتە هۆكاری ئاوارەبوونی زیاتر لە 700 ملیۆن كەس.
تەنها لە ئەفریقا، پێشبینی دەكرێت تا ساڵی 2025، نزیکەی 25 وڵات بەدەست گرفتی كەمیی ئاوەوە بناڵێنن.
ئەم قەیرانە كاریگەرییەكی دوور مەودای لەسەر تەندروستی جیهانی، ئاسایشی خۆراك، پەروەردە، ئابووری و سیاسەت دەبێت. لەگەڵ كەمبوونەوەی سەرچاوەكانی ئاو، پێدەچێت ململانێ و پرسە مرۆییەكان لەسەر دەستڕاگەیشتن بە ئاوی پاك زیاد بكەن.
هەروەها گۆڕانی كەشوهەوا كەمی ئاو لە زۆر ناوچەی جیهان زیاتر دەكات، چارەسەركردنی ئەم قەیرانە ئاڵۆز و فرەلایەنە پێویستی بە تێگەیشتن لە هۆكارەكان و كاریگەرییەكانی و چارەسەرە ئەگەرییەكانی لە سەرانسەری وڵاتان و كۆمەڵگاكاندا هەیە.
قەیرانی جیهانیی ئاو
قەیرانی جیهانیی ئاو لە چەند هۆكارێكەوە سەرچاوە دەگرێت لەوانە: زیادبوونی ژمارەی دانیشتووان، زیادبوونی بەكارهێنانی ئاو، خراپ بەڕێوەبردنی سەرچاوەكان، گۆڕانی كەشوهەوا، پیسبوون و نەبوونی دەستڕاگەیشتن بەهۆی هەژاری و نایەكسانی.
ژمارەی دانیشتوانی جیهان لە ماوەی 70 ساڵی رابردوودا سێ هێندە زیادی كردووە و ئەمەش بووەتە هۆی زیاتر خواست لەسەر سەرچاوە بێكۆتاكانی ئاوی شیرین، بەكارهێنانی ئاوی كشتوكاڵی و پیشەسازی و ناوماڵ، ئاوی ژێر زەوی لە زۆرێك لە ناوچەكاندا خێراتر لەوەی كە دەتوانرێت پڕبكرێتەوە كەمكردووەتەوە. كشتوكاڵ بە تەنیا نزیكەی 70 %ی ئاوی جیهانی پێكدەهێنێت، زۆرجار سیستمی ئاودێری بەسەرچوو و بەرهەمی ئاوی زۆر بەكاردەهێنێت، گۆڕانی كەشوهەوا سەرچاوەی ئاوی نوێبووەوەی لە زۆر شوێنی جیهان بە شێوەیەكی بەرچاو كەمكردووەتەوە. سەهۆڵبەندانەكان دەتوێنەوە، شێوازی بارانبارین گۆڕاوە، وشكەساڵی و لافاو توندتر بووە و پلەكانی گەرما لە بەرزبوونەوەدایە، ئەمەش قەیرانەكە زیاتر گەورەتر دەكات.
كەمی ئاو مەترسی لەسەر تەندروستی، پاكوخاوێنی، بەرهەمهێنانی خۆراك، بەرهەمهێنانی وزە، گەشەی ئابووریی و سەقامگیری سیاسی لە سەرانسەری جیهاندا دروست دەكات، ئەگەری زۆرە كێشەكان لەسەر سەرچاوە ئاوییە هاوبەشەكان بەبێ چارەسەری جیهانی توندتر ببنەوە.
بەپێی راپۆرتێكی ساڵی 2022ی رێكخراوی تەندروستی جیهانی و بەرنامەی چاودێری هاوبەشی یونیسێف (JMP)، 344 ملیۆن كەس لە ئەفریقای ژێر سەحرا دەستیان بە ئاوی خواردنەوە نەگەیشتووە كە بە شێوەیەكی سەلامەت بەڕێوەبچێت و 762 ملیۆن كەسیش لە ساڵی 2020دا دەستیان بە پاكوخاوێنی سەرەتایی نەگەیشتووە. WaterAid، كۆمپانیایەكی ناحكومییە روونی دەكاتەوە كە زۆرجار سەرچاوە ئاوییەكان لە كۆمەڵگاكان دوورن بەهۆی سروشتی فراوانی كیشوەرەكەوە، هەرچەندە هۆكارەكانی دیكەی وەك گۆڕانی كەشوهەوا، گەشەی دانیشتووان، خراپی حوكمڕانی و نەبوونی ژێرخانی باش رۆڵیش دەگێڕن، ئاوە سەرزەویەكانی وەك دەریاچە و ڕووبارەكان بە خێرایی بەهەڵم دەبن لە ناوچە وشك و نیمچە وشكەكانی ئەفریقا، كە نزیكەی 45 %ی ڕووبەری زەوی كیشوەرەكە دەگرێتەوە.
توێژینەوەیەكی ساڵی 2021ی یونیسێف مەزەندەی كردووە كە ژنان و كچانی ئەفریقای ژێر سەحرا بە كۆی گشتی ساڵانە نزیكەی 37 ملیار كاتژمێر لە كۆكردنەوەی ئاودا بەسەر دەبەن.
گرفتی كەمیی ئاو لە هەندێک وڵاتی تر
میسر تاڕادەیەكی زۆر پشت بە ڕووباری نیل دەبەستێت، بەڵام بەنداوی گەورەی ڕێنێسانسی ئەسیوپیا هەڕەشە لە دابینكردنی ئاو دەكات. هەروەها كوالیتی ئاو لە دابەزیندایە و خواست لەسەر زیادبوونی خێرای دانیشتووان بەرز دەبێتەوە.
عیراق رووبەڕووی فشاری توندی ئاو دەبێتەوە كە كاریگەری لەسەر كشتوكاڵ و تەندروستی گشتی هەیە، ڕووباری دیجلە و فورات كەم بوونەتەوە بەهۆی بەنداوكردنی سەرەوە و گۆڕانی كەشوهەوا، هەروەها بەڕێوەبردنی ئاو و بەفیڕۆدانی.
بەشێك لە ئەمریكا وەك ویلایەتی كالیفۆرنیا، رووبەڕووی وشكەساڵی درێژخایەن بوونەتەوە، دەرهێنانی ئاوی ژێر زەوی بووەتە هۆی ژێرئاوكەوتنی زەوی و بە شێوەیەكی گشتی دابینكردن لە شارەكانی وەك فۆنیكسدا كەم دەبێتەوە.
هیندستان لەگەڵ كەمبوونەوەی بەرفراوانی ئاوی ژێر زەوی، بچووكبوونەوەی كۆگا و سەهۆڵبەندان، پیسبوونی كشتوكاڵ و پیشەسازیی و گرژییەكانی لەگەڵ پاكستان و چین لەسەر رووبارە هاوبەشەكان دەجەنگێت. وەرزی گەرما لەگەڵ گۆڕانی كەشوهەوادا تادێت خراپ دەبێت. پێشبینییەكان دەریدەخەن كە هیندستان تا كۆتایی ئەم دەیەیە لە ژێر فشاری توندی ئاودا دەبێت.
وڵاتانی دیكەی كەم ئاو بریتین لە ئوسترالیا، ئیسپانیا، توركیا، ئێران، سعودیە و باشووری ئەفریقا.
لە كاتێكدا تایبەتمەندییەكان جیاوازن، بابەتەكانی دووبارەبووەوە بریتین لە بەكارهێنانی نا دادپەروەر، گۆڕانی كەشوهەوا، پیسبوون، نەبوونی ژێرخانی باشی ئاو، خراپ بەڕێوەبردن، هەژاری، ململانێی سنوور بەزاندن و فشارەكانی گەشەی دانیشتووان..
مەترسییەكانی قەیرانی كەمیی ئاو
یەكەم: دەتوانرێت چارەسەری ناكۆكییەكان لەنێو گەلان و وڵاتان لەسەر مافی بە دەستهێنان پەرەی پێبدرێت، مێژوو چەندین نموونەی شەڕی ئاوی تێدایە و چارەسەریش كراون، لە ئێستادا ناكۆكییەكانی سنوور بەزاندن لە ناوچە وشكەكانی وەك رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقا رۆژ لە دوای رۆژ ڕوو لە زیاد بوون دەكەن.
دووەم: كەمیی ئاو، ئاسایشی خۆراك تێكدەدات، بەهۆی ئەوەی كشتوكاڵ زۆرترین پشكی سەرچاوەكانی ئاو بەكاردەهێنێت، كەمیی ئاودێری مەترسی لەسەر بەرهەم و ئاژەڵدارییە كە پێویستن بۆ بژێوی ژیان، زۆرجار بەرزبوونەوەی نرخی خۆراك دەبێتە هۆی ناسەقامگیریی و كۆچكردن.
سێیەم: كەمی ئاو دەبێتە هۆی زۆربوونی قەیرانەكانی تەندروستی گشتی، ئاوی پیس نەخۆشیەكانی وەك كۆلێرا و مەلاریا و سكچوون بڵاودەكاتەوە، هەروەها خراپی پاكوخاوێنی و پاكوخاوێنی بەهۆی سنوورداربوونی ئاوەوە نەخۆشی زیاد دەكات.
لە كۆتاییدا كەمیی ئاو رێگری لە گەشەی ئابووری دەكات و هەژاری زیاتر دەكات، كارەبای ئاو، بەرهەمهێنان، كانگا و پیشەسازییەكانی تر كە ئاویان پێویستە، زیانیان پێدەگات، بە گشتی قەیرانەكانی ئاو كۆمەڵگاكان لە زۆر ئاستدا تووشی قەیران و گرفت دەكەن ئەگەر چارەسەر نەكرێن.
چارەسەر و پێشنیارەكان
بەرەنگاربوونەوەی قەیرانی جیهانیی ئاو پێویستی بە دەستپێشخەری ناوخۆیی و نێودەوڵەتی هەیە لە سەرانسەری ژێرخانی، تەكنۆلۆژیا، حوكمڕانی، هاوكاری، پەروەردە و پارەدان.
یەكەم: نوێكردنەوەی سیستمی دابەشكردن، پاككردنەوەی ئاوەڕۆ، بەنداو، نۆژەنكردنەوەی بەشە ئاوییەكان و شێوازەكانی ئاودێری.
دووەم: تەكنۆلۆژیای نوێ وەك هەستەوەری كوالیتی ئاو بە تێچووی كەم، ئاودانی سەردەمیانە و كەرەستەی چارەسەركردنی دووبارە بەكارهێنانەوەی ئاو، دەتوانن یارمەتی گەلانی هەژارتر بدەن بۆ پڕكردنەوەی گرفتی ئاو، بەڵام دابینكردنی بودجە بۆ توێژینەوە و دروستكردنی داهێنانی سەردەمیانە تا ئێستاش بەربەستێكی سەرەكییە لە بەردەم گەلانی جیهاندا بە تایبەتی وڵاتانی هەژارنیشن.
سێیەم: حوكمڕانی باشتر لە ڕێگەی كەمكردنەوەی گەندەڵی، دانانی ئامێری پێوانەكردن، دیارییكردنی سیاسەتی بەڕێوەبردنی ژیرانە دەتوانێ بەشێك لە گرفتەكان چارەسەر بكات، بەڵام سەرەڕای ئەو هەنگاوانە دەبێت مافەكانی مرۆڤ پارێزراو بن كە بە ئاسانترین رێگە هاووڵاتیان دەستیان بگات بە ئاوی تەندروست بە نرخێكی گونجاو.
چوارەم: پەیماننامە نێودەوڵەتییەكان بۆ دابەشكردنی ئاو لەنێوان وڵاتان، وەك ئەوانەی بۆ رووبارەكانی نیل و میكۆنگ دەریدەخەن كە دیپلۆماسی دەتوانێت ناكۆكییەكان چارەسەر بكەن، بەڵام سیاسەتێكی ژیرانەی پێویستە، لەگەڵ ستراتیژییەتی گونجاندن لەگەڵ گۆڕانی كەشوهەوا.
پێنجەم: پەروەردە و هۆشیاری دەتوانێت پاراستن لەسەر ئاستی تاك بەهێز بكات. گۆڕینی رەفتار كاتێكی دەوێت بەڵام دەتوانێت بەفیڕۆدانی بەكارهێنانی ئاو بۆ ماڵان و كاری كشتوكاڵی بە شێوەیەكی بەرچاو كەم بكاتەوە.
لە كۆتاییدا، چارەسەرە بنەڕەتییەكان پێویستیان بە تێكەڵكردنی تەكنۆلۆژیای نوێ، چاكسازییەكانی حوكمڕانی، پەروەردە، هاوكاری و دارایی داهێنەرانە هەیە لە ئاستی ناوخۆیی و جیهانیدا.
دەرئەنجام
قەیرانی جیهانیی ئاو مەترسی لەسەر خۆشگوزەرانی ملیارەها كەس و سەقامگیری گەلان لە سەرانسەری جیهاندا دروست دەكات. هۆكاری سەرەكی بریتین لە بەكارهێنانی نادادگەرانە، گۆڕانی كەشوهەوا، پیسبوونی ژینگە، نەبوونی ژێرخانی پێویست، هەژاری، لاوازی حوكمڕانی و ناكۆكییەكانی سنوور بەزاندن. كاریگەری خراپ لەسەر تەندروستی گشتی، ئاسایشی خۆراك و وزە، گەشەی ئابووری دەگرێتەوە.
ئەم قەیرانە لە كاتێكدا كە ترسناكە، بەڵام دەرفەتی داهێنان، هاوكاری، پەروەردە و چارەسەری گشتگیریش دەخاتەڕوو، بە سیاسەت و وەبەرهێنانی ژیرانە دەتوانرێت ئاسایشی ئاو لە زۆربەی ناوچەكان بۆ پشتیوانی گەشەپێدان و ئاشتی بەدەست بهێنرێت. بەڵام دەبێت كردارەكان لەسەر هەردوو ئاستی جیهانی و كۆمەڵایەتی خێراتر بكرێن پێش ئەوەی فشارەكان زاڵ بن، لە كۆتاییدا پشتبەستنی هاوبەشی مرۆڤایەتیمان بۆ ئاوی پاك داوا دەكات كە هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكان بە یەك دەنگ، کار بکەن بۆ دروستكردنی داهاتووی پارێزراوی ئاو.
سەرچاو:
/www.un.org/en/
*سەرۆكی ڕێكخراوی ئایندە بۆ پاراستنی ژینگە
