د.عه‌داله‌ت عه‌بدوڵڵا
پێشه‌كی:
جیاوازیی نێوان راگه‌یاندنی نوێ و راگه‌یاندنی نه‌ریتی چییه؟ ئایا ئه‌م دوو چه‌شنه‌ی راگه‌یاندن دژبه‌یه‌كن یان ته‌واوكاری یه‌كتر؟ تایبه‌تدمه‌ندییه‌كانی راگه‌یاندنی نوێ چ كاریگه‌رییه‌كی به‌سه‌ر راگه‌یاندنی نه‌ریتییه‌وه به‌جێهێشتووه؟ ناچار به چ جۆره شێوازێكی كاركردنی كردووه؟ له‌گه‌ڵ راگه‌یاندنی نوێدا، نێره‌ر، كه‌ناڵ، په‌یام، وه‌رگر، كارلێك، چییان لێ به‌سه‌ر هاتووه؟.. ئه‌م په‌یپه‌ڕه هه‌وڵێكی ساده‌یه بۆ وه‌ڵامدانه‌وه‌ی ئه‌و پرسیارانه له رێی جیاوازیكردن و به‌راوردكاریی نێوان هه‌ردوو ئه‌م فۆرمه‌ی جیهانی راگه‌یاندن.
كاریگه‌رییه‌كی به‌رچاو
بە كەمترین تاقیكردنەوەی ئەو ئامێرو ئامرازانەی راگەیاندنی نوێ New Media بێت كە رۆژانە بەردەستن و بوونەتە بەشێك لە پێویستییەكانی مرۆڤ، به‌تایبه‌تی لەبواری پەیوەندیكردن Communication و كارلێككردن لەگەڵ یەكترو لەگەڵ دەزگاكانی راگەیاندندا، یان بە سادەترین سەرنجدان لە چه‌شنی پەیامەكان و ئامرازەكانی پەخش و بڵاوكردنەوەیان، بەتایبەتی ئەو گەشەكردنە تەكنەلۆژییانەی كە دەزگاكانی راگەیاندن لەم سەردەمەدا بەخۆوەی بینیون، هەر زوو كاریگەریی بەرچاوی راگەیاندنی نوێ لەسەر راگەیاندنی نه‌ریتی Traditional Media دەردەكەوێت.
راستە زۆرجار جەخت لەسەر ئەوە دەكرێتەوە كە هەردوو جۆرەكەی راگەیاندن تەواوكەری یەكترن، لەم بوارەشدا كۆمەڵێك دەروازەی تیۆری هەن كە ئەو تێزو فاكتە دەسەلمێنن، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، لە زۆر رووەوە، به ئاشكرا جیاوازیی نێوانیان بەدی دەكرێت، بە جۆرێك كە، لای زۆرێك لە توێژەران و پسپۆرانی بواری راگەیاندن، ئەو جیاوازییە بەرچاوانە كە راگەیاندنی نوێ دروستی كردوون، راگەیاندنی نه‌ریتییان ناچار كردووە كە وه‌ها كاربكات بەشێك لەو جیاوازییانە كەم بكاتەوە، یان دەستی پێیان بگات و خۆی لەگەڵیاندا بگونجێنێت.
لەم رووەوە، مارك دیوز(1) پێیوایە كە «لەناوەڕاستی حەفتاكانی سەدەی رابردووەوە دەزگاكانی راگەیاندن و لایەنە ئەكادیمییەكان دركیان بەوە كرد كە ئامرازەكانی راگەیاندنی نوێ كۆمەڵێك ئه‌پڵیكه‌یشنیان هەیە كە بە رەهایی هیچ پەیوەندییەكیان بە بەكارهێنانەكانی و چەمكەكانی راگەیاندنی نه‌ریتییەوە نییە، هەر بە تەنها رۆژنامەنووسانیش نین كە بەرپرسیارێتیی گەیاندنی بابەتە میدیاییەكان لەئەستۆ بگرن، بەڵكو جۆرێكی نوێ لە راگەیاندن و راگەیاندنكار دەركەوتووەو هاتۆتەبوون كە بریتییە لە تاك بەتاكی جەماوەر كە هیچ پەیوەندییەكیان بە دەزگا نه‌ریتییەكانی راگەیاندنەوە نییە(2).
كۆمه‌ڵێك جیاوازی
ئەم بۆچوونەی دیوز ئەوە رووندەكاتەوە كە راگەیاندنی نوێ هەمان فۆرم و دەركەوتنی راگەیاندنی نه‌ریتی نییە تەنانەت ئەگەر رەگەزەكانی كۆمەنیكەیشن تیایدا، وەك: نێرەر، پەیام، ئامراز، وەرگر، كاریگەری، كاردانەوە Feedback، بە شێوەیەك لە شێوەكان، درێژكراوەی راگەیاندنی نه‌ریتی بێت. واتە راگەیاندنی نوێ بەشێوەیەكی گشتی كۆمەڵێك جیاوازیی خۆی هەیە كە لێره‌دا ده‌توانرێت دیارترینیان به‌مانه‌ی لای خواره‌وه دیاری بكرێن:
1 - راگەیاندنی نوێ راگەیاندنێكی ئازادە. ئەم راگەیاندنە، پێچەوانەی راگەیاندنی نه‌ریتی-یش، خاڵییە لە كۆتوبەندو چاودێریكردن. لەم جۆرەی راگەیاندندا هەمووان دەتوانن بیرو بۆچوونی خۆیان بڵاوبكەنەوەو ئازادانەش رای خۆیان دەرببڕن. واته ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی تێپه‌ڕاندووه كه ده‌وڵه‌ت بتوانێت سانسۆری بخاته‌سه‌ر، مه‌گه‌ر ته‌نها له‌و وڵاتانه‌ی كه له رووی سیاسییه‌وه به‌سه‌ر خۆیان و جیهاندا داخرابن و ده‌سه‌ڵاتی سیاسییان نادیموكرات بێت و رێگه‌ی به‌كارهێنانی نه‌دات، یان فلته‌ریزه‌یه‌كی زۆری بخاته‌سه‌ر.
2 - راگەیاندنی نوێ درێژكراوەی راگەیاندنی نه‌ریتییە، بەڵام لە فۆرمی تەكنەلۆژیایەكی پێشكەوتووی پەیوەندیكردن و راگەیاندندا، كە چەند دەهەیەكە پێگەكانی دەركەوتووە، بەتایبەتی لەو كاتەوە كە رۆژنامە ئەمریكییەكان لە هەشتاكانی سەدەی رابردوودا دەستیان بە دامەزراندنی پێگەو ماڵپەڕی خۆیان كردو خزمەتگوزاریی كارلێككردن-یان Interactive دەستپێكرد، بەتایبەتی رۆژنامەكانی: نیویۆرك تایمز The New York Times، یو ئێس تودەی USA Today و ئەو رۆژنامانەی تر كە بە شێوەیەكی بەرفراوان بڵاودەبنەوە.
3 - راگەیاندنی نوێ بە جۆرێك جیاوازەو گەشەی كردووە كە لەسەردەمی ئێستادا راگەیاندنی نه‌ریتی تا رادەیەكی زۆر پشتی پێ ببەستێت، چونكە بەبێ سوودوەرگرتن لە راگەیاندنی نوێ سەختە بتوانێت بگاتە شوێنی رووداو و ناوچەكانی گرژی لە سەرتاسەری جیهاندا، هەر بۆیە پشتبەستن بە راگەیاندنی نوێ پارێزەر ترە بۆ ئەوانەی كە لە راگەیاندندا كار دەكەن.
تێپه‌ڕاندنی سنوره‌كانی كات و شوێن
4 - بڵاوبوونەوەی هەواڵ و زانیاری لەرێگەی راگەیاندنی نوێوە خێراتر بەر دەست دەكەوێت و دەستاودەست دەكات، ئەوەش بە پشتبەستن بە تۆڕی ئەنتەرنێت، هەروا لە تێپەڕاندنی سنورەكانی كات و شوێنیشدا خێراتر بڵاودەبێتەوە، تەنانەت ئەگەر هەندێ ئامرازی راگەیاندنی نه‌ریتی بتوانێت سنوری خۆجێی Local خۆی تێپەڕێنێت، ئەوا ناتوانێت بڵاوكردنەوەی پەیامە میدیاییەكانی مسۆگەر بكات تەنها بەسەر ژمارەیەكی دیاریكراوی وەرگرانیدا نەبێت لە جیهان، هەر بۆیە زۆربەی ئامرازەكانی راگەیاندنی نه‌ریتی رێگەی تر ئەگرنەبەرو لەسەر تۆڕی ئەنتەرنێت پێگه‌و فۆرمە ئەلكترۆنییەكەیان دروست دەكەن، به‌وه‌ش به‌ده‌ست و قاچیشه‌وه خۆیان ده‌خه‌نه ئامێزی راگه‌یاندنی نوێ -وه.
5 - راگەیادندنی نوێ چالاكییەكی ئابووریی ئەوتۆ بەخۆوە دەبینێت كە پێشتر وێنەی نەبووە، بازێكی چۆنایەتیشی داوە لەگەڵ پێویستبوونی زیاتر پێی و زیادبوونی خواستیش لەسەر بابەتە میدیاییەكانی. له‌م رووه‌وه، ده‌ركه‌وتنی راگه‌یاندنی نوێ وه‌ك چالاكییه‌كی ئابووریی بۆته دیارده. هه‌موو ده‌زگاكانی راگه‌یاندنی نه‌ریتی بۆ ده‌ستڕاگه‌یشتن به وه‌رگرێكی زۆر، یان خەڵكێكی دڵخواز، یان به زمانی زانستی میدیا، به جه‌ماوه‌رێكی به ئامانجكراو The target audience، ئه‌وا ناچاره سپۆنسه‌ری جیاجیاو جۆراوجۆری په‌یامه‌كانی له تۆڕه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان و جیهانی ئه‌نته‌رنێت/ ئۆنلایندا بكات، كه ئه‌وه‌ش داهاتێكه بۆ كۆمپانیا گه‌وره‌كانی پشت جیهانی راگه‌یاندنی نوێ و پلاتفۆرمه جیاوازه‌كانی.
6 - راگەیاندنی نوێ زەمینەیەكی لەبارو بەپیتی بۆ هەڵكەوتووە لە رێگەی بەبازاڕكردنییەوە كە راگەیاندنی نه‌ریتی بۆی دابین كردووە. لەم رووەوە، دەركەوتن و هاتنەبوونی راگەیاندنی نوێ پەیوەستە بە پشتگیری و هاندانییەوە لەلایەن راگەیاندنی نه‌ریتییەوە. له‌م خاڵه‌دا لایه‌نی ته‌واوكاریی نێوان هه‌ردوو دیارده‌كه ده‌رده‌كه‌وێت به جیاوازیی مێژووی سه‌رهه‌ڵدان و گۆڕانی رێژه‌یی له هه‌ڵسوڕاندنی ئه‌ركه‌كانیانه‌وه.
په‌یوه‌ندییه‌كی ته‌واوكاری
7 - پەیوەندیی نێوان راگەیاندنی نوێ و راگەیاندنی نه‌ریتی، پەیوەندییەكی تەواوكارییەو تیایدا هەریەكەیان پشت بەویتریان دەبەستێت، چونكە پیشەسازیی هەواڵ و زانیاری لە كەناڵەكانی راگەیاندنی نه‌ریتییەوە دەستپێدەكەن، بەڵام لە رووی فۆرمی دەستاودەست پێكردنی زانیاری و هەواڵەوە، لەیەكتر جیاوازن. ئه‌م خاڵه به‌سه‌ر رۆژنامه‌كه‌ی ئێمه‌ش (كوردستانی نوێ) شدا جێبه‌جێ ده‌بێت. لایه‌نی دیجیتاڵیی رۆژنامه‌كه، له رووی په‌یام و به‌رهه‌مهێنانی میدیاییه‌وه، تا ڕاده‌یه‌كی زۆر، پشت به رۆژنامه كاغه‌زییه‌كه ده‌به‌ستێت، هاوكات هه‌ر خۆیشی راگه‌یاندنێكی به‌رهه‌مهێنه‌ره‌و له‌سه‌ر بنه‌مای سیاسه‌تی ره‌سمیی رۆژنامه كاغه‌زییه‌كه‌و له‌ژێر چاودێریدا هه‌واڵ و بابه‌ت و ژانری تری رۆژنامه‌نووسی بڵاوده‌كاته‌وه‌و رووماڵی رووداوه‌كان ده‌كات، له به‌رامبه‌ردا رۆژنامه كاغه‌زییه‌كه‌ش بۆ گه‌یشتن به جه‌ماوه‌رێكی گڵۆباڵ و خوێنه‌رانێكی تری زۆر، خۆی له فۆرمه دیجیتاڵییه‌كه‌شدا نمایشده‌كات.
8 - بۆ دەستڕاگەیشتن بە تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی وه‌ك خێرایی، بڵاوبوونەوەی به‌رفراوان، كارلیككردن لەگەڵ كۆمەڵگادا، زۆربەی ئامرازەكانی راگەیاندنی نه‌ریتی، بە شێوەیەكی بنەڕەتی، پشت بەپێگەی نوێی خۆیان دەبەستن كە لە ئامرازەكانی راگەیاندنی نوێدا بەرجەستە دەبێت. ئه‌و تایبه‌تمه‌ندییانه‌ی كه له راگه‌یاندندنی نوێدا هه‌ن، هه‌موو ده‌زگایه‌كی راگه‌یاندنی نه‌ریتیی وا لێكردووه كه نه‌توانێت به‌بێ راگه‌یاندنی نوێ نه خێرا بێت نه به‌شێوه‌یه‌كی به‌رفراوان بڵاو ببێته‌وه، نه كارلێكی ده‌ستوبردیش له‌گه‌ڵ وه‌رگردا دروست بكات.
9 - ئەمڕۆ بازاڕی راگەیاندن كێبەركێیەكی گەرم لەنێوان راگەیاندنی نه‌ریتی و راگەیاندنی نوێدا بەخۆوە دەبینێت، بەتایبەتی كە راگەیاندنی نوێ لە رێگەی دەستپێشخەریی هەواڵەوە بۆتە ركابەری یەكەمی راگەیاندنی نه‌ریتی، هەندێ ئاماریش ئاماژە بەوە دەكەن كە راگەیاندنی نوێ لە پێشترە. ئێمه خۆیشمان له كوردستانی نوێ-ی كاغه‌زیدا، چووینه‌ته ناو كێبه‌ركێكانه‌وه، به‌ڵام كێبه‌ركێ نا له‌گه‌ڵ راگه‌یاندنی نوێدا، به‌ڵكو كێبه‌ركێ له‌گه‌ڵ میدیاكانی تردا به‌هۆی فۆرمه دیجیتاڵییه‌كه‌ی رۆژنامه‌كه‌وه، ئه‌وه‌ش به‌وه‌ی هه‌واڵ و رووداوه گه‌رمه‌كان به ساتی ده‌رچوونی رۆژنامه كاغه‌زییه‌كه ناسپێرین، به‌ڵكو ده‌ستبه‌جێ له كوردستانی نوێ-ی دیجیتاڵیدا، واته له سایت و په‌یجه‌كانمان له تۆڕه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان، بڵاویان ده‌كه‌ینه‌وه.
راگەیاندنی نوێ ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی تێپه‌ڕاندووه كه ده‌وڵه‌ت بتوانێت سانسۆری بخاته‌سه‌ر، مه‌گه‌ر ته‌نها له‌و وڵاتانه‌ی كه له رووی سیاسییه‌وه به‌سه‌ر خۆیان و جیهاندا داخرابن و ده‌سه‌ڵاتی سیاسییان نادیموكرات بێت
نموونه‌ی كوردستانی نوێ
10 - ئەو بازدانە جۆرایەتییەی كە لە ژمارەی بەكارهێنەرانی ئەنتەرنێتدا روویداوە و ئەوانەشی كە رۆژانە دەچنە سەر پێگەو ماڵپەڕەكانی، رۆڵی خۆیان هەیە لەوەی كە زەمینەیەكی بەهێز بۆ راگەیاندنی نوێ دروست بكات. بۆ نموونه خوێنه‌رانی لاپه‌ڕه‌كانی كوردستانی نوێ له فۆرمه دیجیتاڵییه‌كه‌یدا ده‌یانجار زیاتره له خوێنه‌رانی لاپه‌ڕه كاغه‌زییه‌كه كه ده‌چێته به‌رده‌ستی خوێنه‌ران. هاووڵاتیانێكی زۆری ناوخۆو كوردانێكی زۆری تاراوگه‌و به‌شه‌كانی تری كوردستان ته‌نها له سایتی كوردستانی نوێ –ه‌وه رۆژنامه ده‌خوێننه‌وه، یان له په‌یج و ئه‌كاونته‌كانمان له تۆڕه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كاندا.
11 - راگەیاندنی نوێ دەرفەتی بەشداریكردنی بۆ جەماوەر و بۆ كەسانێك رەخساندووە كە هیچ رۆڵێكیان لە راگەیاندنی نه‌ریتیدا نەبوو، ئەوەشی دەرخست كە توانایەكی زۆریان لە چوونە ناو ئەزموونی كاری راگەیاندنەوە هەیە دوور لەهەر فشارێك كە لە ئامرازەكانی راگەیاندنی نه‌ریتیدا هەیە.
12 - راگەیاندنی نوێ هەلی ئەوە بۆ ملیۆنان و بگرە ملیارەها خەڵك رەخساندووە كە بەشدارییەكی بێ بەرامبەریان هەبێت لە مامەڵەكردن لەگەڵ ژینگەیەكی ئەلكترۆنی و فەزایەكی بەفراواندا كە ئەمەش لە راگەیاندنی نه‌ریتیدا فەراهەم نییە.
13 - ئامرازەكانی راگەیاندنی نوێ تێكەڵاویەكی كولتورییان خوڵقاندووە كە هەندێجار نەرێنین، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا خۆی بەسەر واقعی راگەیاندنی نه‌ریتیدا سەپاندووە.
سه‌رنجی تر
هەر لەم بارەیەوە، ئێمه سه‌رنجی ئه‌وه‌مان داوە كە جیاوازییەكانی نێوان راگەیاندنی نوێ و راگەیاندنی نه‌ریتی، گرفتی تیۆریی خۆیشی هەیە كە پێویستە رەچاو بكرێت، چونكە چەقی جیاوازییەكان، بە پلەی یەكەم، وابەستەی تایبەتمەندییەكانی راگەیاندنی نوێ -یە. گرفتە تیۆرییەكە لەوەدایە كە ئەمڕۆ راگەیاندنی نه‌ریتی بەردەوام لە هەوڵدایە بۆ ئەوەی لە زۆر ئاستدا سوود لە ئامرازو ئه‌پڵیكه‌یشنەكانی راگەیاندنی نوێ وەربگرێت و خۆی نوێ بكاتەوە، لەوەش زیاتر بەشێكی ئەو تایبەتمەندییانەی كە لە راگەیاندنی نوێدا هەن لەخۆیدا بەرجەستە بكات بۆ ئەوەی دەرفەتی كێبەركێ و ركابەرێتی راگەیاندنی نوێی پێ ببەخشن و دوانەكەوێت، به‌وه‌ش بواری جیاكردنه‌وه‌ی ئه‌م دوو فۆرمه‌ی راگه‌یاندن له یه‌كتر، له رووی تیۆری و پراكتیكیشه‌وه، ده‌كه‌وێته پێش پرۆسه‌كانی سوودوه‌رگرتنی راگه‌یاندنی نه‌ریتییه‌وه له راگه‌یاندنی نوێ.
په‌راوێز و سه‌رچاوه‌كان:
1) مارك ديوز(Mark Deuze)، توێژه‌رێكی ناسراوی بواری كۆمه‌نیكه‌یشن و راگه‌یاندن و مامۆستای توێژینه‌وه میدیاییه‌كانه له زانكۆی ئه‌مستردام و خاوه‌نی كتێبی (Media Life, Polity Press,2012).
2) الدلیمي، عثمان محمد، (2020م)، (مواقع التواصل الإجتماعي- نظرة عن قرب)، دار الغيداء للنشر والتوزيع، الأردن-عمان، ص 42.
