دەستوور و سیستمێكی سیاسیی نوێ بۆ هەرێمی كوردستان

10:00 - 2022-03-17
نەوزادی موهەندیس
242 خوێندراوەتەوە

*یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان بەو پێیەی ئەندامی كارای رێكخراوی سۆسیال ئینتەرناسیۆنال و هەڵگری فكر و گوتاری سیاسی حزب و رێكخراوە سۆسیالیست – دیموكراتەكانە و لە كۆتا كۆنگرەی خۆشیدا و لە پڕۆگرامەكەیدا خۆی پێناسەكردوە بە رێكخراوێكی سیاسی سۆسیالیست – دیموكراتی گەلی كوردستان، ماوەی زیاتر لە 30 ساڵیشە خەبات بۆ وەدیهێنان و چەسپاندنی بنەماو پڕەنسیپەكانی ئەو فكر و ئایدیا سیاسییە دەكات.
ئەركی یەكێتی
ئاشكرایە یەكێك لە بنەما و پرەنسیپەكانی پیادەكردن و گرتنبەری رێگە و رێبازی دیموكراتیانەیە بۆ گەیشتن بە كۆمەڵگەیەكی سۆسیالیستی لە رێگەی هەڵبژارندنی نوێنەرایەتییەوەیە (پەرلەمان). هەر بۆیە ئەركی یەكێتییە كە گەر بە تەنها بێت یان لەگەڵ حزب و لایەنە سیاسییەكانی تری كوردستاندا بێت، كاری جدی بكات بۆ وەدیهێنان و چەسپاندنی ئەو بنەما فكریانەی خۆی كە بە دڵنیاییەوە لە بەرژەوەندیی كۆمەڵگەی كوردەواریشدا تەواو دەبێت.
*ئاشكرایە هەر قەوارە یان دەوڵەتێك، چ دیفاكتۆ بێ یان رەسمی و دانپیادانراو، پێویستی بە پیادەكردن و هەبوونی سیستەمێكی سیاسی هەیە كە تیایدا بە روونی دەسەڵاتەكانی یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری و رای گشتی یان راگەیاندنی دیاریكردبێت، كە سەرجەم بوارەكانی ژیانی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و ئەمنی و كەلتوری و …هتد. كۆمەڵگەی لەسەر و لە خوارەوە رێكبخات.
جێگیریی سیاسی و ئابووری
لێرەدا گرنگە كە بزانین هیچ سیستەمێكی سیاسی نییە كە كاریگەریی ناوەكی و دەرەكیی لەسەر نەبێت، بەڵام گرنگە لەو سیستەمەدا رەچاوی دیموكراتی و جێگیریی سیاسی و ئابووری و فەرهەنگی و دابونەریتی كۆمەڵگەكان بكرێت، بە هەمان شێوەش هیچ سیستەمێكی سیاسی نییە لە دونیادا بە بێ‌ پابەندبوون بە دەستوورێكی مۆدێرن و تازەگەرایی و سەردەمیانە كە وەك سەرچاوەی هەموو یاسا و رێساكانی تر دادەنرێت، پێویستیشە لەسەر هەموو دەسەڵاتێكی سیاسی ملكەچی ببن و بە دەق و روحییەوە جێبەجێی بكەن.
كەواتە دەستوورێكی مۆدێرنی شارستانی و سەردەمیانە بۆ هەرێمی كوردستان لەم كات و قۆناغەدا زۆر گرنگە، كە بە داخەوە لە ماوەی 30 ساڵی رابردوودا هەرچەندە كار و هەوڵی جدی نرا بۆ نووسینەوەی دەستوورێكی لەو شێوەیە كە ئەوەتا لە 24/6/2009دا لە لایەن پەرلەمانی كوردستانیشەوە (پڕۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان – عیراق) پەسەند كرا و مایەوە راپرسی گەلی لەسەر بكرێت، بەڵام تا ئێستا ئەو كارە نەكراوە و نەتوانرا لەبەر گرفت و ململانێ‌ سیاسییەكان و هەوڵدانی لایەنی سیاسی تر بۆ بەلاڕێدابردن و نووسینەوەی دەستوورێك بە قەد و باڵای خۆیاندا دوور لە بەرژەوەندیی گشتی و ئایندەی هەرێمەكەمان و گەلەكەمان ئەو هەنگاوە زۆر هەستیار و گرنگە نەگەیشتۆتە ئەنجام.
*ئاشكرایە دەستوورێكمان پێویستە كە بنەماكانی دیموكراتی و پێكەوەیی سیاسی و پەرلەمانی بێت و رەنگدانەوەی داواكاری و پێداویستییەكانی ئەم قۆناغە و سەردەمی ئێستا بێت بۆ ئایندەیەكی دووریش بتوانرێت پیادە بكرێت.
كۆمەڵگەیەكی كراوە و پێشكەوتوو
گرنگە لەو دەستوورەدا تاك بكرێتە پنتی هەموو بڕیار و گۆڕانكارییەكان، تاك وەك بونەوەرێكی زیندووی ناو كۆمەڵگە و خشتی یەكەمینی بنیاتنانی خێزان و كۆمەڵگەیەكی كراوە و پێشكەوتوو، تاك بە هەموو خواست و ئاوات و خەون و پێداویستی و خولیاكانییەوە كە ئازادییەكانی لە هەموو بوارەكاندا، گەرەكە رەنگبداتەوە و هیچ چوارچێوە و لە مەنگەنەدانێك و چاودێریەكی توندی لەسەر نەبێت (بەڕەچاوكردنی دابونەریت و بەها پیرۆزەكانی كۆمەڵگە)، چونكە چەندە تاكێكی ئازاد و كراوە و رۆشنبیر و هۆشیار و ئازا و بوێر پەروەردە بكرێت بە بنەماكانی دیموكراتی و كاری پێكەوەیی و هاوكاریكردن لەگەڵ دەوروبەرەكەیدا، هێندە دەتوانین خێزان و كۆمەڵگەیەكی كراوە و پێشكەوتوو و داهێنەر وەدیبهێنین.
تەرازووی دیموكراتی
*بە هەمان شێوە، گەرەكە لە دەستووردا گرنگی بداتە چەسپاندن و تۆخكردنەوەی سیستمی دیموكراتی لە هەموو كار و گوتار و هەنگاو و یاساكاندا، چونكە تا دیموكراتی نەكرێتە سلوكی رۆژانەی تاكەكان و شێوازی كاركردن و هەڵسوكەوتی تاك و خێزان و كۆمەڵگەكەمان ناتوانرێت دووركەوینەوە لە بیری تەسكی حزبایەتی و ناوچەگەری و ئاینی و مەزهەبی و عەشرەتچێتی و كۆنەپارێزیی دواكەوتوو، تا بڕوای تەواومان نەبێت بە ماف و ئەركی خۆمان و بەرامبەرەكانمان ناتوانین دووركەوینەوە لە گیانی تاكڕەوی و خۆپەسەندی و قۆرخكاری و خۆپەرستی. تا دیموكراتی نەكەینە پێوەری هەڵسوكەوت و گوتارمان و هەموو كار و كردەوە و بڕیارێكیش بە تەرازووی دیموكراتی هەڵنەسەنگێنین، ناتوانین ببینە كۆمەڵگەیەكی خۆشبەخت و ئارام و بێ كێشەی و گرفتی كۆمەڵایەتی، بۆیە بنەمای دیمەكراتی پێویستە بە تۆخی لە ناو دەستووردا رەنگبداتەوە.
*جا باشترین نموونەی دیموكراسی و سیمای گەشی ئەو سیستەمە سیاسییە بریتییە لە چێكردن و پیادەكردنی پڕۆسەی هەڵبژاردن بۆ پەرلەمان و ئەنجومەنە خۆجێییەكان لە سایەی سیستم و یاسایەكی هەڵبژاردنی دیموكراتییەوە كە لە ئێستای كوردستاندا گەرەكە یاسایەكی نوێی هەڵبژاردن لە كوردستاندا دابنرێت و هەموار بكرێتەوە لەسەر بنەمای فرە بازنەیی، نەك تاك بازنەیی، یاخود بە شێوەی لیستی كراوە نەك داخراو، كە هەموو ئەم بنەمایانە لەگەڵ پرەنسیپی حزبە سۆسیالیست – دیموكراتەكاندا یەك دەگرێتەوە و یەكێتیی نیشتمانیی كوردستانیش لە پێش هەموانەوە بەرپرسە لە چەسپاندن و گۆڕانكاری لەو دەستوور و یاسای هەڵبژاردنەدا وەك حزبێكی سۆسیال – دیموكرات، چونكە وەك لە رابردوودا تاقیكراوەتەوە، چ لە كوردستان و چ لە عیراقیشدا، پڕۆسەی هەڵبژاردنێكی پاك و خاوێن و دوور لە ساختەكاری و یەكسان بۆ هەموان و پێشێلنەكردنی مافی كاندید و حزبەكانیش بریتییە لە هەڵبژاردن لەسەر بنەمای فرە بازنەیی كە هەموو كاندیدەکان وەك یەك و بێ جیاوازی چانسی بردنەوەیان هەبێت.
هەموان لە بەردەم یاسادا
*خاڵێكی تری گرنگ بریتییە لەوەی كە مادام لە دەستووردا مافی تاكەكان پارێزراو بێت لە هەموو رووەكانەوە، ئیدی پێویست بەوەناكات كە هیچ پێكهاتەیەكی نەتەوەیی یان ئاینی و مەزهەبی جیاكاریان بۆ بكرێت و لە ناو یاسای هەڵبژاردندا مافێكی تایبەتیان بۆ دیاریبكرێت، چونكە وەك دەوترێت هەموان لە بەردەم یاسادا یەكسانن و مافەكانیش لە دەستووردا فەراهەمكراوە، بۆیە گەرەكە ئەوەی كە تائێستا بۆ بەناو كەمینەكان پارێزراوە لە توركمان و مەسیحی (كلدۆ ئاشوری و ئەرمەنی) و كاكەیی و ئێزیدی و … هتد، بە ناوی كورسیی كۆتاوە نەمێنێت و هەموانیان بە هێندەی ژمارە و قەوارەی خۆیان با دەنگی كەمینە و پێكهاتەكانی خۆیان وەدەستبێنن نەك لەسەر حسابی مافی نەتەوەی كورد، چونكە تائێستا بە فعلی بینراوە كە ئەو 11 كورسی كۆتایەی پەرلەمانی كوردستان بە داخەوە قۆرخكراوە بۆ لایەنێكی سیاسی دیاریكراو و ئەویش لە پێناوی ئامانج و بەرژەوەندییەكانی خۆیدا بەكاریان دەهێنێت، ئەم بنەمایەش نەك لە بیر و باوڕەمان بە رەتكردنەوەی مافەكانیان و بنەمای پێكەوەیی و دژ بە ئاشتی كۆمەڵایەتییەوە بێت، بەڵكو بۆ ئەوەی ئەوانیش بە ئازادیی تەواوی خۆیان كاندید و نمایندەیان ببەنە ناو پەرلەمان و ئەنجومەنە خۆجێییەكانەوە نەك بە تەزكیە و پشتگیری بۆ هەندێك كەسی نەشیاو و بێتوانا.
*گرنگیشە هەم لە دەستوور و هەم لە یاساكانی تایبەت بە ئەنجومە خۆجێیەتیەكاندا، بنەمای لامەركەزی ئیداری و دارایی رەچاو بكرێت کە ئەمەش لەگەڵ رۆحی كرانەوە و بنەمای دیموكراتی و ئازادییەكاندا زیاتر دەگونجێت، وەك لەوەی لەگەڵ دەستوورێك و یاسایەكی مەركەزی و توندوتۆڵی وادا كە هەموو دەسەڵاتەكان لە ناوەندی بڕیار و پایتەختدا و تاكڕەوانە قەتیس بكرێت، بۆیە گرنگە ئەم بنەمایەش بە ئاشكرا و بە روونی رەنگبداتەوە و یەكێتیی نیشتمانیی کوردستان وەك لە ناوخۆی خۆیدا ئازادییەكی تەواوی بیر و بۆچوون و گوتار و كرداری بۆ هەموان رەخساندوە، گەرەكە هەوڵی جدی بدات كە ئەم بنەمای لامەركەزیەتەش لە دەستوور و یاسا و سیستەمی سیاسیی هەرێمی كوردستانیشدا بچەسپێنێت.
یەكسانی و دادپەروەری كۆمەڵایەتی
*بۆیە گرنگە لە دیداری یەكێتیدا، لە ناو هەمەجۆریی سیستەمە سیاسیەكاندا، بە جدی پێداگیری بكرێت لەسەر سیستمێكی سیاسی دیموكراتی و پەرلەمانی یان سیستەمێكی دیموكراتی تێكەڵاو ((لە سەرۆكایەتی و پەرلەمانی)) بە نموونەی فەرەنسا، كە سەرچاوەی گرتبێت لە دەستوورێكی مۆدێرن و پێشكەوتووی وا كە ماف و ئەركی حزب و رێكخراوە سیاسی و مەدەنی و پیشەیی و تاك و خێزان و كۆمەڵگەی بەڕوونی دیاریكردبێت و لە هەموو بڕیار و یاساكانیشدا رەچاوی بنەمای لامەركەزیەتێكی ئیداری و دارایی بكرێت بۆ چەسپاندنی ئازادییەكی زیاتر لە خزمەتكردن و پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییەكان و جێبەجێكردنی پڕۆژە ئاوەدانییەكان و بە مەبەستی خۆشگوزەرانی و دابینكردنی ژیان و گوزەرانێكی پڕ شكۆ بۆ هەموان و رەچاوكردنی یەكسانی و دادپەروەری كۆمەڵایەتی بۆ سەرجەم تاك و گروپ و ناوچەكانی هەرێمی كوردستان.
*هەر بەم پێداگیری و چەسپاندنی بنەمایانە، یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان دەتوانێت وەك حزبێكی سیاسی سۆسیال – دیموكرات گوتار و بەرنامە و فكر و سیاسەتی ئایندەی خۆی بچەسپێنێت و لە دەسەڵاتیشدا بەردەوام بێت و بشبێتەوە جێگە متمانەی زۆرینەی كۆمەڵگەی كوردەواریمان.
بە هیوای سەركەوتن و سەرخستنی ئەم دیداری چاكسازی و نوێبونەوە و گەشەپێدانەوەی یەكێتییەكەی هەموان.

ئەندامی ئەنجومەنی راوێژكاریی مەكتەبی گەشەپێدانی بیر و هۆشیاری

وتارەکانی نوسەر