نەوتراو

گۆڕانكاری، وەك هیوایەكی زیندوو

د. عەدالەت عەبدوڵڵا

لە سیاسەتدا، بە تایبەتی كە بوارێكی باڵای چالاكیی كۆمەڵایەتییە، شیتاڵكردن و تێگەیشتن لە ئاراستەی قۆناغێكی مێژوویی، كارێكی یەكجار گرنگە، بگرە زۆرجار پێوەریشە بۆ بەرهەمهێنانی زانین Knowledge لەبارەی ئەو قۆناغەوە. ئاراستە، لێرەدا بەندە بە كردەی كۆمەڵایەتییەوە Social Action كە چەمكێكی سۆسیۆلۆژییە. ئەم چەمكە، زۆر تیۆرسێنی بەناوبانگی جیهان بە وردی لەسەری وەستاون، دیارترینیان، كۆمەڵناسی بەناوبانگی ئەمریكی تالکۆت پارسۆنس(1902-1979ز) و كۆمەڵناسی پێشەنگی ئەڵمانی، ماکس فێبەر-ە(1864-1920ز). 

   بوونی هیوا بە كایەی سیاسەت بۆ ئەوەی لە رێگەیەوە گۆڕانكاری لە ئەزموونی فەرمانڕەواییدا رووبدات و رێڕەوەكەی راست بكرێتەوەو لەگەڵیدا ژیان و گوزەرانی چین و توێژەكانی كۆمەڵگە، بە شێوەیەكی رێژەییش بێت، روو لە باشتربێت، ئاراستەیەكی خۆڕاگرو زیندووی ئەم قۆناغە مێژووییەمانە

  تیۆری کردەی کۆمەڵایەتی، لای ئەم دوو كۆمەڵناسە، پشت بە بابەتێكی بنەڕەتی دەبەستێت سەبارەت بە شیكردنەوەو راڤەكردنی ڕەفتاری مرۆڤ. لای بارسۆنس و فیبەر، هەموو ڕەفتارێک ڕەفتاری ئامانجدارە. بكەری کۆمەڵایەتی، بۆ گەیشتن بە ئامانجێک یان مەرامێك، چەند ئامرازێکی بەرچاوی کۆمەڵایەتی هەڵدەبژێرێت. كردە لێرەدا بریتییە لەوەی كە بكەر، كۆمەڵێك ئامرازی دیاریكراوی هەیە نەك هەموو ئامرازێك بۆ ئەوەی بە ئامانجەكانی بگات، بەو جۆرەش جیاوازیی لە نێوان ئامرازو ئامانجەکاندا بەدەردەكەون. هەموو بكەرێكی کۆمەڵایەتیش رێوشوێنی تایبەتیی خۆی هەیە بۆ زانینی شێوازەکانی ڕەفتارو كۆنتێكستە کۆمەڵایەتییەكان، كردەكانیشی، هەروەك فیبەر، دابەشیان دەكات، تێكەڵەیەكن لە كردەی عەقڵی كە دەربڕی غایەتێكی دیاریكراوە، كردەی تری عەقڵی كە وابەستەی بەها رەهاكانە، كردەی سۆزداری كە زادەی هەڵچوونەكانە، كردەی تەقلیدییش كە باوەڕو نەریتەكان لێی بەرپرسن. 
  هەر لێرەوەیە، پەیوەندیی نێوان ئاراستەو كردەی كۆمەڵایەتیشمان بۆ دەردەكەوێت. واتە كاتێك كردەی كۆمەڵایەتی لە پرس و دۆزێكی كۆمەڵگەییدا، بەرجەستە دەبێت و خۆی وەك فاكت نمایش دەكات، ئەوا ئاراستەیەكی دیاریكراو لە سیستەمی هێماو مانا بەرهەم دەهێنێت كە دەربڕی قۆناغێكی مێژووییە، یان راستتر بڵێین ئەو قۆناغە لەبەر رۆشنایی ئەو سیستەمە لە هێماو مانا، دەخوێنرێتەوە.
 بانگەوازی بەردەوامی زۆربەی هێزە سیاسییەكانمان لە دوو ساڵی رابردوودا بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی ئەمجارە، داوای هاووڵاتیان بۆ رێزگرتن لە ئیرادەیان و پرۆسەی دیموكراسی، رەخنەی میدیاكانی ناوخۆو هەندێجاریش روماڵ و تانەی ناڕاستەوخۆی هەندێ میدیای دەرەوە لەدرێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان و دواخستنی هەڵبژاردن، راسپاردەی دۆستانی كوردو باڵوێزو كونسڵگەرییەكان لە عێراق و هەرێمیش بۆ كاربەدەستانمان سەبارەت بەدوانەخستنی زیاتری پرۆسەكە، ململانێی توند لەسەر ساغكردنەوەی باشترین یاسا بۆ هەڵبژاردنی كوردستان، هاتنە پێشەوەو بەشداریی یەكلاكەرەوەی دەزگا فیدراڵییەكان لە رێكخستن و سەرپەرشتیكردنی هەڵبژاردندا، پەرۆشی بۆ سەرخستنی بانگەشەی هەڵبژاردن و هەڵبژاردنێكی بێگەرد، بەشداریكردنی رێژەیەكی زیاتر لە دەنگدەرانی هەرێمی كوردستان لەم هەڵبژاردنەدا، ئامادەبوونی دەیان رێكخراوی جیهانی و ناوچەیی و ناوخۆیی بۆ چاودێریكردنی پرۆسەكەو زۆر دەركەوتی تریش، هەر هەموو، بەسەر یەكەوەو بە گشتی، سیستمێكی روونی هێماو مانان بۆ ناسینی ئاراستەی قۆناغێكی مێژوویی لە ژیانی سیاسیماندا، كۆدی دڵخۆشكەرو نەوتراوێكی گەورەشن كە ئەویش: مانەوەی هیوایە. 
 بوونی هیوا بە كایەی سیاسەت بۆ ئەوەی لە رێگەیەوە گۆڕانكاری لە ئەزموونی فەرمانڕەواییدا رووبدات و رێڕەوەكەی راست بكرێتەوەو لەگەڵیدا ژیان و گوزەرانی چین و توێژەكانی كۆمەڵگە، بە شێوەیەكی رێژەییش بێت، روو لە باشتربێت، ئاراستەیەكی خۆڕاگرو زیندووی ئەم قۆناغە مێژووییەمانە، قۆناغێك كە بێگومان تەنها ئیستحقاقی كاتی هەڵبژاردن نایهێنێتە ئاراوە كە كردەیەكی تەقلیدییە، مەسەلەكە ئەوە نییە پیشانی جیهانی بدەین كە ئێمە میللەتێكی دیموكراتخوازین!، نا، بەڵكو ئەمەی روودەدات زادەی كردەی كۆمەڵایەتییەو لە هەموو ئەو سەرچاوە كۆمەڵگەییانەوە هەڵدەقوڵێت كە دواجار وەك نیتیۆركێك بەشدارن لە بەدیهێنانی رووداوێكی ئامانجداردا كە هەڵبژاردنە، وەكچۆن تەونێكن بۆ مانفێستكردنی ئاراستەیەك لە مێژوودا كە بریتییە لە هیوا بە گۆڕانكاری.
  لەم روانگەیەوە، زۆر بە سادەیی دەتوانرێت، وتراوێكی سیاسییش هەیە بەدرۆ بخرێتەوە. ئەو بۆچوونەی كە دەڵێت: مادام لەم هەڵبژاردنەشدا هەر دوو هێزی سیاسیی دیاریكراون كە هێزی براوە و دوالیزمی بەڕێوەبردنی هەرێمەكەن، ئەوا ئیتر ئەگەری گۆڕانكاری و چاكسازییش لە وڵاتدا مەحاڵە، بۆچوونێكی رەهایە. ئەم داوەریكردنە لەلایەكەوە درێژكراوەی تێڕوانینێكی پووچگەرایانەیە  Nihilistic vision بۆ مێژوو كە هیچ ماناو بەهایەك بۆ كردەی كۆمەڵایەتی ناهێڵێتەوە. لە باری سیاسیشەوە، بەشێكی تەقلیدییە لە گوتاری ناوبەناوی زۆربەی ئەو هێزە بەرهەڵستكارانەمان كە لە جیاتی چاوگێڕانەوەی رەخنەگرانەیان بە ئەزموونی خۆیاندا، دێن و لە هۆكارێكی دەرە -خود دەگەڕێن بۆ پاساودانی كورتهێنانی سیاسی و لێكدانەوەی هەموو رەهەندەكانی قۆناغێكی مێژوویی. ئەوان، بەداخەوە، بە سروشتی گەمەو تەماحی سیاسییان، كە بریتییە لە وێناكردنی هێزە فەرمانڕەواكان وەك هێزی شكستخواردوو و پێشكەشكردنی خۆیشیان وەك هێزی جێگرەوە، لە هەموو دۆخێكدا، ناتوانن دەستبەرداری ئەم ئاراستەیە لە گوتاربن، ئەمە لەكاتێكدا كە كردەی كۆمەڵایەتیی خودی خۆیان دەیسەلمێنێت كە ئەوانە لە دۆخی پارادۆكسدا دەژین!، واتە ئەوەی لێی نیگەرانن(هەڵبژاردن و ئەنجامەكانی) ئامرازو بژاردەی سەرەكییانە لەناو مێژوودا. پاشان، نمایشكردنی خودی یەكێتی و پارتی، وەك دوو هێز كە لەناو مێژووی سیاسیماندا لە كۆنترۆڵكردنی رەهای هەموو كورسییەكانی پەرلەمانەوە هاتوونەتەسەر(62) كورسی، هەر خۆی بەڵگەیەكی تری ئەو درۆ سیاسییەیە كە بە رەهایی نائومێدە لە گۆڕانكاری.