دیدێکی شیکارییە بۆ ڕووداوەکان
وڵات لە هەموو سەردەمەكانی ئەو ماوە مێژووییەدا، یان مەملەكەتی حوكم و نفوزی بێگانە بووە، یان وڵاتی شۆڕش و كودەتاو راپەڕینە خوێناوییەكان
بەبێ ئەوەی دیاردەی ناسەقامگیریی وڵات، پەیوەندیی بە بوون و باڵادەستیی چەند كاراكتەرێكی دەستڕۆیشتووی قۆناغێك، یان چەند گروپێكی سیاسیی دەسەڵاتداری دیاریكراوی دەورانێكی مێژووییەوە هەبێت، عیراق، بە هەرێمی كوردستانیشەوە، هەر خۆی بە كەلتورو بە بیروباوەڕی كۆمەڵایەتییش، وڵاتی رێزگرتن نییەو نەبووە لە بەهای دەستورو یاساكان و رێسا كارگێڕییەكان تا ئەمڕۆ لەوە تێنەگەین بۆچی ئەم وڵاتە، زۆرجار رێككەوتنە سیاسییەكانیش تیایدا بێهودەن و هیچ ئەنجامێكیان نییە، بگرە لە زۆر قۆناغی مێژوویدا، سەرلەنوێ، لەبری بەدیهێنانی ئاسایش و پێكەوە ژیان، دەمانبەنەوە ناو گێژەڵوكەی ململانێ و دووبەرەكییەكانەوە.
عیراق، لانیكەم، لە مێژووی نوێی خۆیەوە، لە ساڵی 1921ز -ەوە تا ئێستا، چەندین فۆرمی خۆڕێكخستنی دەستوورییانەی هەبووە، وەك پرۆژە دەستورو دەستوری كاتی و یاسای بەڕێوەبردن و دەستوری هەمیشەیی، سەدان رێككەوتنامەو پەیماننامەشی لەسەر ئاستی ناوخۆو دەرەوەشدا بەخۆوە دیوە، كە لە بنەڕەتدا ئامانج لەهەر هەموویان، بەگشتی، بریتی بووە لە ئۆرگانیزەكردنی دەوڵەت و كۆمەڵگەو دابینكردنی مافەكان و پاراستنیان و چارەسەركردنی كێشەو ململانێكان، یان قەیران و هەڕەشەكان، یان توندوتیژی و جەنگەكان، بەبێ ئەوەی لەو سەدو سێ ساڵەدا، بەداخەوە، سەقامگیرییەكی سیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی، ئەمنیی ماوەدرێژی بەخۆوە بینیبێت، بەڵكو بە پێچەوانەوە، وڵات لە هەموو سەردەمەكانی ئەو ماوە مێژووییەدا، یان مەملەكەتی حوكم و نفوزی بێگانە بووە، یان وڵاتی شۆڕش و كودەتاو راپەڕینە خوێناوییەكان، ئیتر لە قۆناغی پاشایەتییەوە(1921-1958ز) بیگرە تا دەگاتە قۆناغی كۆماریی قاسمی(1958-1963)، لە قۆناغی كۆماریی عارفییەوە(1963-1966) تا قۆناغی عەبدولڕەحمان و بەتایبەتیش بەعسییەكان لە(1968 بۆ 2003ز).
ئەم قەدەرە، لە دیدی ئێمەدا روونە كە لە گەوهەردا هۆكاری بونیادیی Structural causeخۆی هەیە. لەم دیدە میتۆدییەوە، ناسەقامگیریی لە عیراق زۆر پەیوەندیی بە تایبەتمەندیی هەلومەرجەكان و بە كاراكتەرو بكەرو دامەزراوەكانەوە نییە، تەنانەت دەستورو یاساكانیش، كە زۆرجار بە جوانترین شێوە دادەڕێژرێن، ناتوانن بەسەر كۆی ئەو فاكتەرە رەگداكوتراو و بەهێزانەدا زاڵببن كە مێنتاڵێتی و سایكۆلۆژیاو دابونەریت و شارستانییەتی تایبەتیی دانیشتوانی ئەم وڵاتەیان، هەر لە سەردەمانی سۆمەرو میزۆپۆتامییەكانەوە تا رۆژگاری ئەمڕۆ، جڵەو و ئاراستە كردووە، ئەمە سەرەڕای ئەوەی هەموو دەزانین كە عیراق لەدنیادا بەوە ناوی دەركردووە كە سەرزەمینی وڵاتی حەمورابی(1810پ.ز -1750 پ.ز)یە، واتە بە گریمانەش بێت بڕیارە كبریائی ئەوەی بۆ نەوەكانی بەجێهێشتبێت كە لەم وڵاتەوە ئەلفوبێی شەریعەت و یاساكان بۆ بەشێكی دیاری مرۆڤایەتی سەرچاوەی گرتووە!.
بە مانایەكی تر، دیاردەی ناسەقامگیریی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و ئەمنی لە عیراقدا، لەبەر ئەوەی هۆكارگەلێكی بونیادیی هەیە(ئیتر پەیوەست بێت بە هەڵكەوتەی جوگرافییەوە، یان جیۆپۆلەتیكەوە، یان تایپی ئابورییەوە، یان ئاوهەواوە، یان كەلتورەوە لە بابەت دابونەریتەكان و ئەفسانەو بیروباوەڕی ئاینیی زەمینی و ئاسمانی و فۆرمە جیاوازو بەریەككەوتووەكانی راڤەكردنیانەوە، یان باری كۆمەڵایەتی لە دەركەوتی دەمارگیرییە خیڵەكی و عەشائیری و ناوچەییەكان و هتد..)، هەر خودی خۆی، لە هەموو قۆناغەكاندا، لە ژێر ناو و ناونیشانی جیاوازو لە ژێر كاریگەریی هەلومەرجی نائاسایی و قەیران و بنبەستدا، كاراكتەرو دەزگاو دەسەڵات و رێكخستنی كۆمەڵایەتییەكانی خەڵكی ئەم وڵاتەی، لەسەر ئەو خەیاڵدانە مێژووییە ترسناكە بیناكردووە و پێگەیاندووە كە بەرقەراركردنی خودی سەقامگیری، وەك گرێیەكی سیاسی و دەروونی و مێژوویی بەدینەهاتوو، تەنها لە رێی زۆرملێ و توندوتیژی و ململانێ و هێزەوە، بەدی دێت!.
گرفتەكە، لێرەدا ئەوەیە كە ئەم خەیاڵدانە پاوەرخوازو توندوتیژە هەر خۆی گەوهەری پارادۆكسەكەشە لەم وڵاتەدا، واتە بەناوی بەرپاكردنی سەقامگیرییەوە، ناسەقامگیریی زیاتر بەرپا دەكرێت!، ئەم قەزاوەتەشمان لەو بەڵگەنەویستەوەیە كە سەقامگیری ئەگەر بە زەبری هێزو داپڵۆسینیش بسەپێنرێت، لەدەوران و قۆناغی تردا، لە كۆنترۆڵ دەردەچێتەوەو ناسەقامگیریی دی سەرهەڵدەداتەوە.
لەلایەكی تر، بەپێی هەندێ فەرموودەی دروست، تەنانەت پێغەمبەری ئیسلامیش(د.خ) بەو گەورەییەی خۆیەوە، ئەم سەرزەمینەی بە سەرزەمینی فیتنەو بومەلەرزەو زێدی شاخی رواوی ئەهریمەن ناوبردووە!. مێژووی ئیسلام خۆیشی، بەداخەوە، لە فیتنەی تیرۆركردنی خەلیفەی سێیەمی موسڵمانانەوە، عوسمانی كوڕی عەفان(576 -656ز)، تا دەركەوتنی دەیان رێبازی ئاینیی جیاجیا، مێژووی ئەو دابەشبوونە قوڵە روحی و فكری و كۆمەڵایەتی و مەزهەبییانەیە كە زۆرجار سەریان لە بەریەككەوتن و توندتیژیی و فیتنەو شەڕی خوێناوییەوە دەرهێناوە، هەر هەمووشیان وەك میراتێك بۆ نەوە دوای نەوەی دانیشتوانی ئەم سەرزەمینە بەجێماوە، ئەمە تا ئەو رادەیەی كە تەنانەت لە هەزارەی سێیەمدا و دوای روخانی ستەمكارترین رژێمیش كە رژێمی بەعس بوو(1968-2003ز)، هێشتا رووداوەكانی پاكتاوی مەزهەبی، ئاینی، جیاكاری رەگەزی و چەوساندنەوەی جۆراوجۆری پێكهاتەكان، بەردەوام بێت.
كورد، لەم بەشەدا، كە بە ستەمی دابەشكارییەكانی كۆڵۆنیالیزم گرێدراوە بەم سەرزەمینەوە، بەهەمان مێژوو كاریگەرە. جیاوازییەكە، زۆرجار، ئەوەیە كە ئێمە نەژادێكی بندەستبووین و گروپی تر نەژادی سەردەست، دەنا لە كۆتاییدا سیستەمی بیركردنەوەو رەفتارمان، لانیكەم بۆ پرسی سەقامگیری، كەم و زۆر، هەمان تایپە، بە یەقینەوە پێمانوایە: دەستورو یاساكان، رێكەوتنامەو پەیماننامەكان، كۆمەڵێك دەق و پەیپەری نوسراون بۆ غافڵگیركردن و دڵنیایی و سەقامگیری بەدوای خۆیاندا ناهێنن، بۆیە خۆیشمان لەدۆخی كردارو پەرچەكرداردا بێت، لەناچارییەوە بووبێت یان بە باوەڕ، كەوتووین و دەكەوینەوە ناو هەمان ستراكتۆری خەیاڵدانی فیتنەگێڕییەوە، هەموو یاخیبوون و شۆڕش و راپەڕینەكانیشمان، رەوابووبن یان سەپێنراو، گوزارشتی روونن لەم ململانێ ئەزەلی و فاكتە مێژووییە، بۆیە تا بە ئەمڕۆ دەگات، ئێمەش، وەك بەشەكانی تری سەرزەمینی عیراق، لە ناخەوە، نە متمانەمان بە بەرامبەر هەیە، نە بەو بەهاو مۆدێڵە سیاسی و ئایدیۆلۆژییە مۆدێرنانەش كە پەیوەستن بە بیرۆكەی نەشناڵێتی و نیشتمانی هاوبەش و هاوڵاتیبوونەوە، یان لێبوردەیی و یەكتر قبوڵكردن و ناتوندوتیژییەوە، هەر لەبەر هەموو ئەمانەش، با چیتر وا تێنەگەین، سەقامگیری لەم سەرزەمینەدا، پرۆژەیەكە پەیوەست بە زەمەن و بكەری ناو زەمەن، نا سەقامگیرییەكانی عیراقی دوای سەدامیش كە وا دەگاتە 21 ساڵی رەبەق باشترین گەواهییە، ئەمە ئەگەر لێرەوە رەشبینانە نەڵێین، ئێمە هەموو، لە بنەڕەتدا، بۆ ئەوە هەین تا بە ئاگایی و ئیرادەوە بێت یان لە نائاگایی، بەشداربین و تێوەبگلێین لە بەرهەمهێنانەوەیەكی بەردەوامی هەلومەرجەكانی ناسەقامگیریدا..!
