پ.ی.د. ژینۆ عەبدوڵڵا
هونەری یادداشت بە یەكێك لە گرنگترین ژانرەكانی بواری نووسین و رۆژنامەنووسی دادەنرێت و بە كۆڵەكەی سەرەكیی كاری كەسایەتییە گرنگەكانی ناو كۆمەڵگا هەژمار دەكرێت. ئەم ژانری نووسینە لە وڵاتانی ئەوروپا و ئەمریكا بەم دواییە بایەخێكی زۆری پێدرا، بەوەی ئەو كەسایەتییانەی رۆڵی بنیاتنەریان هەیە لە كۆمەڵگەدا بۆ ئەوەی نەوەی نوێ و رای گشتی بە كارەكانیان ئاشنا بكرێن بە تایبەت ببێت بە كلیلی سەركەوتن بۆ خوێنەران.
دكتۆر عەبدولعەزیز شەرەف پسپۆری بواری ماس میدیا لە زانكۆی قاهیرە، ئاماژە بەوە دەدات كە بەداخەوە سەرەڕای گرنگی و بایەخی نووسینی یادداشت، بەڵام جیاوازی نووسینی یادداشت لە نێوان خۆرهەڵات و خۆرئاوادا راستییە، بەشێوەیەك هەر رووداوێك ناخۆش یاخود خۆش و هەر هەڵەیەك كە لە ژیاندا كرابێت دەنووسرێنەوە، نووسەر راستگۆیانە دەڵێت ئەم هەڵانەم كردووە و پەشیمانم، بەڵام پێچەوانەكەی بۆ وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست راستە، بە شێوەیەك ئەو كەسەی یادداشتەكان دەنووسێتەوە، خۆی وەك فریشتە پیشان دەدات.
نوێکردنەوەی گوتاری ئایینی
كتێبی (كاروانی ژیانم)ی نووسەر و پرۆفیسۆر دكتۆر مستەفا ئیبراهیم زەڵمی، ئەو منەوەرەی كورد بە شێوەیەكی راستگۆیانە و ورد یادداشتەكانی خۆی نووسیوەتەوە، تیایدا ئەو هەوراز و نشێوەی لە ژیانیدا روویداوە و بەسەری هاتووە، بە وردی، بە شێوەیەكی ئەدەبی جوان بۆ خوێنەران روون دەكاتەوە، بەجۆرێك هەر زوو خوێنەر كەمەركێش دەكات بۆ خوێندنەوەی.
ئەم كتێبە دابەشبووە بۆ دوو بەرگ، لە بەشی یەكەمی ژیانیدا لە ساڵی (1924-1955) بە شێوەیەكی ورد هەر لە كاتی لەدایكبوونییەوە و دواتر ژیانی فەقێیەتی كە تیایدا زیاتر لە 12 ساڵ خوێندنی فەقێیەتی لە كوردستانی باشور و خۆرهەڵات و باكور خوێندوە، ئاماژە بەوە دەكات سەرەڕای ئەوەی مەلای كورد دوانزە عیلم دەخوێنن، بەڵام بەهۆی كلاسیكی و كۆنی و دواكەوتوویی مەنهەجەكانەوە، نەتوانراوە مامۆستا گەورە و ناودارەكانی كورد لە دوای خۆیان بەرهەمی گەورە بەجێبهێڵن، كە هیچیان كەمتر نەبووە لە ئیمامەكانی شافعی و مالیكی و حەنبەلی.
لە بەشێكی تری یادداشتەكانیدا، پرۆفیسۆر زەڵمی باسی ئەو عادەت و نەریتە خراپانە دەكات كە داخڵ بە دین بوون و دینیش هیچ پەیوەندییەكی بەو عادەت و تەقالیدە خراپانەوە نییە، هەر بۆیە لەم كتێبەدا چەندین نموونەی هێناوەتەوە و چەندین میكانیزمیشی داناوە بۆ نوێكردنەوەی گوتاری ئاینی كوردیی.
لە بەرگی دووەمی ئەم كتێبەدا یادداشتەكانی مامۆستا لە ساڵی (1956-2014) كە تیایدا بوونی مامۆستا بە ئیمام لە سوپادا و كارەكانی لەو لیوایەی كە عەبدولكەریم قاسم و عەبدولسەلام عارف تیایدا بووە، بە وردی روون دەكاتەوە و هەروەها هۆكاری بەشداربوونیشی لە شۆڕشی 14 تەمووز دەخاتەڕوو، پاشان باسی ئەو كردەوە ناشیرینانەش دەكات كە بەناوی شۆڕشەوە لە عیراقدا ئەنجام درا.
خوێندنەوەی ئەم كتێبە بۆ مامۆستایانی ئاینی و خوێندكارانی كۆلیژی یاسا بایەخ و گرنگی تایبەتی هەیە، چونكە مامۆستا كە خاوەنی بروانامەی دكتۆرایە لە شەریعەتدا و تەنها كاتی گفتوگۆشی مابوو بۆ وەرگرتنی دكتۆرای دووەم لە یاسادا و سێ بروانامەی ماستەریشی هەیە، بە وردی ئاستەنگ و كێشەكانی نێوان ئاین و یاسا روون دەكاتەوە، توانیوێتی لە كتێبێكیدا بەراوردیك بكات لە نیوان فقهی هەرچوارمەزهەبەكەی سوننە و مەزهەبەكانی شیعە و تیایدا راكانی خۆی ئازادانە بە بەڵگەوە خستۆتە روو، لە كتێبەكەیدا بە ناوی (فقهی ئیسلامی لە نەسجێكی نوێدا) كە بە زمانی عەرەبی نووسیوێتی.
لە كۆتایدا ئەو هەوراز و نشێوەی مامۆستا بینیوێتی لە كاتی خوێندنی مەلایەتی و دەركردن و دژایەتیكردنی لە لایەن هەندێك مامۆستایانی ئاینییەوە وەك خۆی دەڵێت بۆتە مایەی خێر بۆی و توانیوێتی مكوڕتربێت لەسەر ژیان و بتوانێت بڕوانامەی زیاتر بەدەست بهێنێت.
پرۆفیسۆر زەڵمی ئاماژە بەوەش دەكات لە ژیانمدا گەیشتوومەتە ئەو بڕوایەی كە دینداری تەنها عیبادەت نییە، بەڵكو كردەوەی چاك و هاوكاریكردنی خەڵكە، لەو روانگەیەشەوە چەند نموونەیەكی هێناوەتەوە كە چۆن دكتۆرێكی مەسیحی و دكتۆرێكی سوبی هاوكارییەكی گرنگیان كردووە و دەڵێت تاماوم قەرزاریانم. بەپێچەوانەشەوە نموونەی كەسێك دەهێنێتەوە كە بەردەوام عیبادەتی كردووە و داوای هاوكارییەكی كەمی لی كردووە، بەڵام بەدەنگییەوە نەهاتووە.
پرۆفیسۆر زەڵمی دەڵێت: لە بەهاری ساڵی 1924 لە دێی زەڵم هاتوومەتە دنیاوە، تا ئێستا كە یادداشتەكانم دەنووسمەوە، نە لەم دنیایە گەیشتم نە لەوكەسانەی لە گەلیاندا ژیام، بیروباوەڕم بە خوای گەورە و پێغەمبەر(د.خ) و ئاینی ئیسلام زۆر پتەو و بەهێزە، چونكە ئەم بیروباوەڕەم لە رێگەی دواكەوتنی دایك و باوەكە نەبوو- ئیمانی تەقلیدی - بەڵكو لە ماوەی ژیانمدا لە نێوان بەراوردكردنی ئاینی ئیسلام و هەموو یاسای دەوڵەتان و بیروباوەڕی جیاواز و ئاینەكانی تر زیاتر لە چل ساڵ و، تێكەڵاویم لەگەڵ خەڵكی جیاوازی جۆر بە جۆر، ئەم بیروباوەڕەم بۆ دروست بوو، شتێكم نەدی ئیسلام بڵێ مەیكە، ژیری بڵێ بیكە، هەروەها بەپێچەوانەی ئەوەوە شتێكم نەدی ئیسلام بڵێ بیكە ژیری بڵێت مەیكە، گەورەترین شت بۆ ئادەمیزاد لە ئیسلامدا ئەوەیە پەیوەندیت دەبەستێت بە هێزێكی نادیارەوە كە پێی دەوترێت –خوا- تەنها ئەو نادیارە دەتوانێت رووی نادیارمان خۆشحاڵ بكات و هەر تەنها ئەوە دەتوانێت رووی نادیارمان لە ژەنگ و پیسی جیهانی ماددە رزگار بكات، تەنها عەشقی خوای نادیارە خۆشییەكانی بێ سنورە وەك زەریاكان.
پرۆفیسۆر زەڵمی: لە ژیانمدا گەیشتوومەتە ئەو بڕوایەی كە دینداری تەنها عیبادەت نییە، بەڵكو كردەوەی چاك و هاوكاریكردنی خەڵكە
نەهامەتی و سەختی ژیان
دكتۆر مستەفا زەڵمی ساڵی 1924 لە گوندی زەڵمی سەر بە پارێزگای سلێمانی لە هەرێمی كوردستان لە دایك بووە. ساڵی 1934 چۆتە قوتابخانەی ئایینی و لە سەردەستی مامۆستایانی پسپۆڕ و شارەزا لە زانایانی ئایینی عیراق و ئێران زانستەكانی: (نەحو، سەرف، مونازەرە، مەنتیق، بەلاغە، ئوسوولی دین، ئوسوولی فیقه، فەلسەفە، بیركاری، فەلەكناسی) خوێندووە.
موستەفا زەڵمی ئارەزوویەكی زۆری خوێندنی هەبووە، چەندین هەوراز و نشێوی بڕیوە، رووبەڕووی زۆرترین نەهامەتی و سەختی ژیان بۆتەوە، لە پێناو دەسكەوتنی زانست زۆربەی زۆری ناوچەكانی كوردستانی باشور و رۆژهەڵاتی بڕیوە لە سەرەتای تەمەنیدا. پاشان ئیجازەی مەلایەتی وەردەگرێت.
ساڵی 1946 بڕوانامەی (عالم)ی لە زانستە ئیسلامییەكان بەدەستهێناوە لە ئەنجوومەنی زانستی لە بەڕێوەبەرایەتی گشتی سەر بە وەزارەتی ئەوقاف.
پاشان دەچێتە ناو سوپا و دەبێت بە ئیمامی سوپا و لە (جەلەولا) جێگیر دەبێت، موستەفا زەڵمی كاریگەریی گەورەی هەبووە لە شۆڕشی (14)ی تەموزی ساڵی 1958 و لەگەڵ رێكخراوی ئەفسەرە ئازادیخوازەكاندا پەیوەندیی دەبەستێت و چەندین ئەركی گرنگی پێدەسپێرێت لەگەل چەندین كوردی تری نیشتمانپەروەر لە پێناو بەدەستهێنانی مافەكانی گەلی كوردا تێدەكۆشێت، پاش شكستهێنانی شۆڕش و هەڵگەڕانەوەی سەرانی شۆڕش لەگەڵ نەتەوەی كورد، دكتۆر موستەفا زەڵمی پەیوەندیی خۆی بەسەرانی شۆڕش دەبچرێنێت و زیاتر گرنگی دەدات بە زانستەكەی.
هەرچەندە موستەفا زەڵمی، مەلا بووە و شارەزای بواری شەریعەی ئیسلام بووە، بەڵام هەمیشە ئارەزووی بەدەستهێنانی زانست و زانیاریی زیاتری هەبووە بۆیە بیر لە خوێندنی یاسا دەكاتەوە و هاوكات ژیانی هاوسەرگیریی پێكهێناوە و خاوەنی خیزان و منداڵ بووە لەو كاتەدا، لەگەڵ سەختی ژیاندا، بەڵام كۆڵی نەداوە لە بەدەستهێنانی زانست و زانیاری و دەبێتەوە بە خوێندكاری زانكۆ و سەرئەنجام بە نمرەیەكی زۆر بەرز لە ساڵی 1965 بەكالۆریۆسی بەدەستهێناوە لە یاسا لە زانكۆی بەغداد. هەروەها لەساڵی 1968 ماستەری لە شەریعە بەدەستهێناوە لە زانكۆی بەغداد.
زیاتر لە پەنجا کتێب
هەر لە پێناو بەدەستهێنانی زانست و زانیاری زیاتر بیر لەوە دەكاتەوە وڵات جێ بهێلێت و خۆی خانەنشین بكات لە ئیمامی سوپا كە مووچەیەكی بەرزیشی هەبووە لەو كاتەدا، بەڵام هەمیشە زانستی بە گرنگتر زانیوە لە هەموو شتێك و روو دەكاتە خاكی میسر بۆ خوێندنی زیاتر و بە ژیانێكی زۆر سەخت خوێندن تەواو دەكات.
ساڵی 1971 ماستەری وەرگرتووە لە فیقهی بەراوردكاری لە زانكۆی ئەزهەر.
ساڵی 1973 ماستەری لە یاسا بەدەستهێناوە لە زانكۆی ئەزهەر.
ساڵی 1975 دكتۆرای لە فیقهی بەراوردكاری بەدەستهێناوە.
دكتۆر زەڵمی یەكێكە لە مامۆستا هەرە بەناوبانگەكانی كۆلێژەكانی یاسا لە زانكۆكانی عیراق و لەسەردەمی مامۆستایەتیدا زۆرترین خەڵات و رێزلێنانی وەرگرتووە، یەكەم مامۆستای زانكۆیە لەسەر ئاستی عیراق كە بە بڕیارێكی تایبەت فەرمانی خانەنشین نەكردنی بۆ دەرچووە تا ئەو ساتەی توانای هەبێت و ویستی هەبێت بتوانێت وەك مامۆستا بمینێتەوە.
زیاتر لە پەنجا کتێبی دانراوی هەیە لە بوارەكانی شەریعە و یاسا، زیاتر لە چل توێژینەوەی زانستی هەیە لە بوارەكانی یاسا و فەلسەفە و فیقه.
سەرپەرشتیكردنی زیاتر لە 100 نامە و تێزی دكتۆرا و ماستەر لە بوارەكانی ئوسوولی فیقه و فەلسەفە و یاسا و شەریعە.
