تا ئێمە لەڕووی مادییەوە زیاتر پێشكەوین، بۆشایی رۆحیمان زیاتر دەبێت، لەبارەی پێكەوە ژیانەوە تەسەوف دەڵێت، خۆت باش بە، بەڵام كاتێك بیر لەوە بكەیتەوە كە خۆت باشیت و خەڵك خراپە، پێكەوە ژیان دروست نابێت، بۆیە تەسەوف دەڵێت: تۆ خۆت باش بە
تەسەوف
تەسەوف چەند پێناسەیەكی بۆ كراوە، بەڵام سادەترین و ئاسانترین پێناسە بۆ تەسەوف بریتیە لە زانیاری سەبارەت بە چۆنێتی پەیوەندبوون بە زاتی پەروەردگارەوە، بەشێوەیەكی رۆحی و کرداریی، واتە چۆن روو لە خوا بكەی و چێژ لە پەرستن و عیبادەتی خوای گەورە وەربگری، گرنگی بە ماددییات نەدەی و زیاتر نزیك بیت لە مەعنەوییاتەوە، كەم بخەوی، كەم بخۆی، بێ دەنگی هەڵبژێری بەسەر دەنگدا، هەژاری و نیازمەندیی بۆ خوای پەروەردگار، هەمیشە لە هەڵسوكەتدا، رەنگ بداتەوە. تەسەوف، واتە دیوی ناوەوەی دینداری، واتە، ناوكی راستەقینەی پەیوەستبوون بەخودای گەورە، هەمیشە تەریقەتی جیاواز هەبووە، تەنانەت پێش ئیسلامیش بەردەوام بووە، تەسەوف پێویستییە و روو لە جیهانی ئاخیرەت دەكات، تەسەوف بەو مانایەی لەسەردەمی قەیرانەكاندا دەبێ بە پەناگەیەك بۆ مرۆڤەكان. لەسەردەمی ئاساییدا، كە مرۆڤەكان نقوم دەبن لە ماددییات و لە شەهوات و لە ئارەزوەكاندا، دەبێتە هۆکاریی وەئاگاهێنانەوەی مرۆڤەکان و کۆمەڵگا.
ئەدەبیاتی تەسەوف
ئەدەبی سۆفیگەریی خۆی بریتییە لە ئەزموونێكی رۆحیی قووڵ و جیاواز لە هەر ئەزموونێكی دیكە، كە دەبێتە مایەی ئەوەی بە شێوازی تایبەت دەرببڕێ. ئەدەبی سۆفیگەریش ئەو دەربڕینە تایبەتەیە، چ شیعر بێت یا چیرۆك یا هەر قاڵبێكی ئەدەبیی دیكە. هەڵبەتە بە هەمان شێوە هونەری سۆفیگەریش هەیە.
تەسەوف، لە هەموو دونیادا پەرەی سەندووە و لە پێشكەوتندایە و تەنانەت وڵاتانی ئەوروپا و ئەمریكا و خۆرهەڵاتی ئاسیا، بەشی تایبەتییان كردۆتەوە لە ناوەندە ئەكادیمی و زانستییەكاندا بۆ لێكۆلینەوە لە زانستی تەسەوف و بەشی دیراساتی مەولانای رۆمی، دیارە زانكۆكانی ئەمریكا باشترین نموونەن.
فەلسەفەی ناتوندوتیژیی
ئەمەش بێگومان دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی، كە لەو وڵاتانە دا گەیشتوونەتە ئەو بڕوایە و ئەنجامەی كە تەسەوف، رێگایەكی دینداری و خواپەرستییە بەشێوەیەكی ئاشتیخوازانە و بڵاوكردنەوەی فەلسەفەی ناتوندوتیژی و پێكەوەژیانی ئاشتییانە و قبوڵكردنی یەكتر و گەیشتن بەو دیدەی كە ژیان ماڵێكی گەورەیە و خەڵكەكەشی ماڵی ئەندامانی ئەو ماڵەن و دەبێت پێكەوە وەك ئەندامی یەك بنەماڵە لەم دونیایەدا بە خۆشی و ئازادی ژیان بەرنەسەر و پاداشت و سزا بە دەست خوای گەورەیە و كەس ناتوانێت بە نوێنەرایەتی خودا لەسەر زەوی، پاداشت و سزا دابەش بكات.
ئارامی دڵ و گیان
تەسەوف، لە سەرەتای هاتنی مرۆڤەوە، لە سەرەتای بیركردنەوەی عەقڵ و نەستەوە هەبووە، چونكە هەمووی بریتییە لە گەڕان بە شوێن سەرچاوەی سەرچاوەكان و بەشوێنی هەڵسوڕێنەری نەناسراوی ئەم گەردوونەدا، گەیشتن بە یەقین و ئارامی دڵ و گیان.
خۆناسین و خواناسین
سوودی تەسەوف بۆ مرۆڤ چیە؟ تەسەوف مرۆڤ فێری دەكات كە خۆی بناسێت و لە ڕێگەی تەسەوفەوە خوا بناسێ، ژیانی فیكری مرۆڤیش بریتییە لەم دوو چەمكە ئەویش (خۆناسین و خواناسین) لەڕووی كۆمەڵایەتییەوە پەیوەندیی نێوان مرۆڤەكان، پەیوەندییەكی بەرژەوەندیخوازە، بەرژەوەندیی دنیایی وا دەكات، مرۆڤەكان یەكتریان كەمتر خۆشبوێت، بەڵام ئەگەر ئەم چەمكە ڕیشەدار بێت، لەناو كۆمەڵگادا، مرۆڤەكان ئاسودە دەبن و لەڕوویەكی تریشەوە مرۆڤەكان لەڕووی مەعنەوەییەوە چێژ لە عیبادەت و ژیان وەردەگرن.
دڵی دینەكان
تەسەوف بە دڵی دینەكان ناو دەبرێت، هەموو دینیك لە دینەكان ئەگەر جەستەی هەبێت و دڵی هەبێت دڵەكەی بریتییە لە جیهانی تەسەوف و بابەتی مەعنەوی و رۆحییەكان، لە راستیدا ئێستا ئەوەی كە تێبینی دەكرێت، لە دنیا بریتییە لە دروستبوونی شەپۆلێكی فراوان لە گەڕانەوە بۆ بابەتە مەعنەوی و عیرفانییەكان، هەر بۆ نموونە ئێستا پڕ فرۆشترین شیعر لەدنیادا، كتێبەكانی (مەولانا جەلالەدینی رۆمی)یە، نەك هەر لەناو جیهانی ئیسلامی، بەڵكو لە سەرانسەری دنیا، كەوایە گەڕانەوەیەكی گەورە هەیە بۆ بابەتەكانی عیرفان و تەسەوف لە دنیادا، بۆ نموونە ئێستا وەرگێڕانی نووسینەكانی (مەولانا رۆمی)، چ كتێب بەناوبانگەكەی بە ناوی (مەسەنەوی و مەعنەوی، دیوانی شەمس، فیهیما فیهی) كە كراوەن بە كوردیش، نەك لەناو خەڵكی ئاسایی، بەڵكۆ لەناو زانكۆكانیش چەندین عەقڵی گەورە، گەورە و فەیلەسوفی گەورە، خەریكی لێكۆڵینەوە لەم بابەتەن، بەڵكو دنیا مەوجەیەك لە شەپۆلی گەورە لە مەجالی فكری دروست بوو بۆ بەرگریكردن لە دونیای تەسەوف و عیرفان.
بۆشایی رۆحی
تا ئێمە لەڕووی مادییەوە زیاتر پێشكەوین، بۆشایی رۆحیمان زیاتر دەبێ. لەبارەی پێكەوە ژیانەوە تەسەوف دەڵێت، خۆت باش بە، بەڵام كاتێك بیر لەوە بكەیتەوە كە خۆت باشیت و خەڵك خراپە، پێكەوە ژیان دروست نابێت، بۆیە تەسەوف دەڵێت: تۆ خۆت باش بە.
تەسەوفی ئیسلامی
ئیسلام میراتگری دینەكانی دیکەیە، ئاینی ئیسلام لە ئاینەكانی دیکە تازەترە و دوا ئاینی ئاسمانییە، ئەمەش وا دەكات، تەسەوف لە ئیسلامدا لە ئاینەكانی دیکە زیاتر جێی بایەخ بێت، بۆ نموونە، زانستی پزیشكی ئێستا لە زانستی پزیشكی پێشوو پێشكەوتوترە، چونكە پزیشكەكانی ئێستا شتی پێشوویان پێیە و زانستی نوێشیان پێیە، بێینەوە سەر تەسەوف لەناو ئاینەكان و میللەتانی دیکەدا، ئێران میللەتێكی رۆح پەروەربوون، یونانییەكان موتەسەوفیان تێدا بووە، لە میسر و هندستان و چینیشدا هەبووە، تەسەوفێكی باڵایان هەبووە كە ئەمانە دێنە ناو شارستانییەتی ئیسلامییەوە، زانا موسڵمانەكان كارلێكی لەگەڵ دەكەن و خۆشیان شتی دیکەی بۆ زیاد دەكەن، ئەم جارە دێن دەی خەنە ناو قاڵبی ئیسلامەوە، بەپێی تێكستە شەرعییەكان، مامەڵەی لەگەڵدا دەكەن، توێژینەوەی لەبارەوە دەكەن و ڕاڤەی دەكەن، توێكاری بۆ دەكەن.
لەلای ئەهلی عیرفان مەی رەمزە بۆ موحیبەت
چەند قوتابخانەیەك هەیە لەناو زانستە ئیسلامییەكاندا و لە مێژووی شارستانییەتی ئیسلامدا و دەیان قوتابخانەی زانستی فیقهیمان هەیە، كە باسی حەلال و حەرام دەكەن، ئەمان مەنهەجی خۆیان هەیە، تەسەوف قووتابخانەیەكی دیکەیە و ئەویش پێوەر و مەنهەجی خۆی هەیە، هەندێ جار پێكدادان دروست دەبێ لە نێوانیاندا، هەرچەندە ئەنجام هەر یەكە و دەگەڕێتەوە بۆ یەك شت، بۆ نموونە لای ئەهلی عیرفان مەی رەمزە بۆ موحیبەت و مەعریفەت، بەڵام كەسێكی دیکە بەو مانایە مەی لێکناداتەوە، ئەگەر شاعیرێك لە شیعرێكدا مەی بەكار بهێنی، ڕەنگە خەڵك مانا خراپەكەی لێ وەربگرێت، ئەهلی عیرفان دەڵێن ئێمە ئەو مەعنایەمان مەبەست نییە، كە خەڵك مەبەستیانە، بەڵكو ئەیگوێزینەوە بۆ مانایەكی دیکە و بۆ جیهانێکی دیکە.
چاو رەمزی عینایەت و ریعایەتی ئیلاهییە
نموونەیەكی دیکە چاوە، چاو رەمزی عینایەت و ریعایەتی ئیلاهییە، كە دەڵێ چاوی جوان، كەسێكی سادە سەیری رواڵەتی وشەكە دەكات و مانایەكی ماددیی لێ وەردەگرێ.
دەوڵەمەندترین ئەدەبی عیرفانی
هیچ دەقێك یان هیچ بزاڤێك یەكسەر رەتمەکەوە و یەكسەر وەریمەگرە، واتە دەبێت بچینە بنج و بناوانی چەمك و زاراوەكان، پەلەشتان نەبێت لە رەتكردنەوە و وەرگرتنیدا. ئەوە ئەنجامە و هۆكار نییە، یەكێك لە هۆكارەكان ئەوەیە، لایەنی عیرفانی كەمە، هۆكارێکی دیکە، لاواز بوونی رۆڵی مزگەوت و خانەقا و تەكیەكانە، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ دروستبوونی دەوڵەتی نوێ لە ناوچەكەدا، دەوڵەتی نوێ لەلایەن ئیمپریالیزمەوە دروستكراوە لە ناوچەكەدا، بەرژەوەندییەكانی ئەوان لەوەدایە دەوڵەتێكی نۆێ لەسەر بنەمای دوورخستنەوەی دین و نەهێشتنی كاریگەریی مزگەوت و خانەقا و تەكیەكان دروست ببێت، بەڵام نەك بەو مانایەی كە مزگەوت و تەكیە و خانەقا بڕوخێنن، كاتێك كە دەوڵەتی نوێ دروست دەبێ و ڕۆڵی مزگەوت و تەكیە و خانەقا نامێنێت، ئەدەبی عیرفانی نامێنێت، ئەو كەلتور و رۆشنبیرییە جوانە نامێنێت، ئەدبیاتە جوانەكەی نالی و مەحوی نامێنێت.*
چۆن مامەڵە لەگەڵ جیهانی رۆح دەكات
هەر لەبواری کرداریشدا ئەگەرچی تەسەوف بۆ خۆی دیوێكی كردەیی و عەمەلی هەیە، مرۆڤ چۆن مامەڵە لەگەڵ جیهانی رۆح دەكات، بۆ نموونە یەكێك لە قوتابییەكانی ئیمامی غەزالی پرسیار لە ئیمام دەكات، دەڵێ ئەی ئیمام پێناسەی ئیمانم بۆ بكە، ئەویش دەڵێ كوڕەكە! ئیمان پێناسە ناكرێ، ئیمان دەچێژرێ، دەبێت بچیتە ناویەوە، هەر لێرەدایە (ئیقبال لاهوری) دەڵێت: (ئەگەر ئێوە لە دینی ئاسایی پرسیارم لێ دەكەن ئەوا تەنها بیستنە، بەڵام ئەگەر لە دینی كەسانی عارف و رۆحانی پرسیارم لێ دەكەن ئەوا لەوێ بینینە). ئا لێرەدایە مەولانا جەلالەدینی رۆمی لە شیعرەكانیدا دەڵێ: (باسی ئیمانم زۆر بیست، ئەمەوێ بیبینم). لە یەكێك لە شیعرەكانی دیکەیدا دەڵێ: (ئێمە ئەوسا چیرۆكی ئیمانمان دەبیست، كەچی ئێستا ئێمە چیرۆكین، خۆمان بووین بە داستان، چیرۆكێك نییە بیگێڕینەوە، بەڵكو حاڵەتێكە دەچینە ناوییەوە، هەر بۆ نموونە ئەگەر داوا لە كەسێكی شوێنكەوتەی تەسەوف بكەیت، باسی یەكتاپەرستیت بۆ بكات، كە سەرەكییترین بابەتی ئیسلامە، بۆت باس ناكات، بەڵكو داوات لێ دەكات خۆت هەست بە چێژی بكەیت لە وجودا، تەوەحید ئەزموون دەكەی، بۆیە ئێستا لەدنیای نوێدا دەڵێن تەسەوف واتە، ئەزموونكردن لەكایەی دیندا.*
قوتابخانەی جیاواز
لەڕاستیدا تەسەوف وعیرفان قوتابخانەی جیاواز جیاوازن، لەهەموو دینێكدا چەندین قوتابخانە هەیە، لە دینی ئیسلامدا چەندین قوتابخانە هەیە، دوو قوتابخانە هەیە لە تەسەوفدا، قوتابخانەی زوهدی، ئەوانەی پشت لە دونیا دەكەن و پێویستیان بە دونیا نامێنێ، لەگەڵ قوتابخانەی عیشقی.
فەلسەفەی ئیسلامی
ئیمامی غەزالی لە كتێبدا باس لە فەیلەسوفەكان دەكات، نەك فەلسەفە خۆی، بە 17 بەڵگە دەیسەلمێنێت كە ئەوەی ئەوان دەیڵێن هەڵەیە، بەڵام لە بەرانبەردا (ئیبنی عەرەبی) هەیە كە ئاین و فەلسەفەی كردۆتەوە یەك، لای ئیبنی عەرەبی دنیایەك شتی گەورە و جوانمان دەست دەكەوێت، لای ئەو فەسەلەفە دەست پێدەكاتەوە، لە درێژەی كارەكانی ئەودا لە رۆژهەڵاتی ئیسلامدا سوهرەوەردی قوتابخانەی ئیشراق دادەمەزرێنێت و زۆربەی ئەوانەی كە كتێبەكانی ئیبنی عەرەبییان راڤە كردووە، كورد بوون و یەكێك لەوانە شەهرەزووری بووە.
*بۆ نووسینی ئەم وتارە سوودم لە دیدارێكی تایبەتی پ.د. سەباح بەرزنجی و مامۆستا تەحسین حەمە غەریب وەرگرتووە.
*في التصوف الإسلامي وتاريخه، تأليف: رينولد ألين نيكلسون،ت، وتعليق: أبو العلا عفيفي، دار النشر أقلام عربية للنشر والتوزيع، 2019.
