زۆرترین شیوەن لەلایەن رووناكبیرانی كورد بۆ مەرگی ئەم زاتە نووسراوە
19
من خۆم بە شانازییەوە، چەند وتارێكم لەسەر كەڵە پیاو و منەوەری كورد (محەمەدئەمین زەكی بەگ) نووسیوە و بڵاوكراونەتەوە، بەڵام ئەوەی لەم وتارەدا دەمەوێت بیڵێم زۆر جیاوازە، چونكە بە بۆچوونی من، سێ سیفەت لەسەر نووسین و ژیانی ئەمین زەكی بەگ هەیە، كە كەم كەس دركی پێكردووە و من دەمەوێت بۆ هەریەك لەم سێ سیفەتە، قسەو شیكردنەوەی خۆم هەبێت.
سیفەتی یەكەم دەگمەنە!
محەمەدئەمین زەكی بەگ، بە یەكەم مێژوونووسی كورد دادەنرێت كە بابەتەكانی بەشێوەی (توێژینەوە یان لێكۆڵینەوە) نووسیوە و شیكردنەوەی بۆ بڕگەكانی نووسینەكانی كردووە و پەراوێز و سەرچاوەی دەستنیشانكردووە، تەنانەت ئەوەندە بە شەوقەوە بابەتەكانی نووسیوە، زۆربەی سەرچاوەكانی لە (عەرەبی و ئینگلیزی و فەرەنسی و ئەڵمانی و توركی و روسی ...هتد) وەرگرتووە و هەموو سەرچاوەكانیش خۆی دەستی خستون و بەدوایاندا گەڕاوە، ئەمەش بۆ توێژەرێك كە زیاتر لە حەفتا ساڵ پێش ئێستا ئەو كارەی كردبێت، شتێكی گەورە و دەگمەنە.
بێگومان بۆ دەستخستنی سەرچاوەی زانستی بەتایبەت پەیوەست بە مێژوو و مێژووی كورد، سەفەری كردووە بۆ روسیا و ئەڵمانیا و فەرەنسا و شام و ئەستەمبوڵ و چەندین وڵاتی عەرەبی. هەموو ئامانجی ئەم زاتەش دۆزینەوەی زیاتر بووە لەسەر رەچەڵەك و مێژووی دەوڵەمەندی میللەتەكەی كە ئەو سەردەمە كەمترین زانیاری لەسەر ئەو مێژووە گەورەیەی كورد هەبووە، تەنها چەند سەرچاوەیەك و دەقێك هەبووە، كە زۆر كەمبووە، بۆیە پەرۆشی محەمەدئەمین زەكی بەگ، وایكرد كە ئەو كارە بكات.
ئەمین زەكی، پێی وابوو زۆربەی ئەو كتێب و سەرچاوانەی لەسەر رەچەڵەكی كورد بوونیان هەبووە لەو سەردەمە و لەسەردەمانی پێشوودا، كەمتر پشتیان بەسەرچاوە و توێژینەوە بەستووە، بەڵكو زۆربەیان گێڕانەوە و ئەزموونی كەسایەتییەكانی كورد بووە، یان سەفەر و گەڕان و بۆچوونی تاكەكان بووە (گەڕیدەكان)، نەك بابەتێكی لێكۆڵینەوە و زانستی بێت. ئەمەش وایكردبوو، زۆربەی رووناكبیرەكانی ئەو سەردەمە، پێیان وابێت بابەت و نووسینەكانی محەمەدئەمین زەكی بەگ، وشك و پڕ سەرچاوەن، كە پێدەچێت خوێنەری كورد لەو سەردەمەدا بەو جۆرە توێژینەوانە رانەهاتبێت كە كەسایەتییەكی كوردپەروەری وەكو ئەو نووسینی، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، كەسایەتییەكی گرنگ و خاوەن چەندان بەهرە (پیرەمێرد)ی نەمر كە هاوڕێی (30) ساڵەی محەمەدئەمین زەكی بەگ بوو، هەرچەندە زۆر خوێندەوار و بەئەزموون بووە و شارەزاییەكی باشیشی لە مێژوودا هەبووە، بەڵام هەمیشە محەمەدئەمین زەكی بەگ-ی بە مەسەلی ئەعللای خۆی زانیووە و هەردەم پرس و رای پێكردووە و نامەیان لە نێواندا هەبووە بۆ زۆر پرس. ئەوەتا لەسەرەتای ساڵانی سییەكانی سەدەی رابردوو، دیارە(پیرەمێرد) مەبەستی بووە، شتێك لەبارەی مێژووی عیراق بزانێت و بۆ ئەمەش باشترین كەسی هەڵبژاردووە كە هاوڕێكەی خۆی بووە، محەمەدئەمین زەكی بەگ، بۆیە لەنامەیەكدا بۆی دەنووسێت:
(بۆ مەعالی ئەمین زەكی بەگ من بەئاشكرا پێی لێ ئەنێم كە سەر ئاوردشوناس نیم و تەئریخ نازانم، لەگەڵ ئەمەیشدا زۆرم ئارەزوو لێیە كە سەرگوزشتەی ئەم خاكی عێراقە كێی تیا هەڵكەوتووە، یەكەیەكە جوێ و جوێ و ئەم شارە كۆنانە كێ بنیادی ناون و ئاوەدانی و وێرانییان چییە ؟).
لەپاشان دەڵێت: (وا من لە دەوروپشتی خۆمان مەم و زینم نووسی)، دوایی دێتە سەر باسی دوانزەسوارە و شەریف هەمەوەند و مەحمود سەلیم شیوەكەڵی و...هتد. لە كۆتایی نامەكەیدا بۆ ئەمین زەكی بەگ، پیرەمێرد دەڵێت: (هەندێ لە تەرز و گزارشی رەنگا و رەنگی بەغدام بۆ بكە بە كتێبێكی بچكۆلە تا لە چاپی بدەم، بەڵام توخوا جەعفەری بەرمەكیشی تیا بێ كە بزانین تەئریخ عیبارەتە لە تەكەڕور).
بۆ زانیاریشتان هەر دوای دوو مانگ لەم نامەیە، پیرەمێرد لە رۆژنامەی (ژیان)، بابەتێكی نووسیوە بە ناونیشانی (بۆ مەعالی ئەمین زەكی بەگ)، كە بە دوو ئەڵقە و لە دوو ژمارەی رۆژنامەكە بڵاویكردۆتەوە.
سیفەتی دووەم، دووبارەبوونەوەی نەبووە و نییە!
ئەمین زەكی بەگ، تاكە كەسایەتیی كوردە كە بێ پشت و پەنا و تەنها بە هەوڵ و ناو و ناوبانگی خۆی، توانیوێتی لە حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عیراق، پۆست وەربگرێت، كە دڵنیام ئێستا كە ژمارە و پۆستەكانتان بۆ دەنووسم، هەمووتان تووشی شۆك دەبن!، ئەم زاتە(8)جار بۆتە (وەزیر)،(2)جار بەڕێوەبەری گشتی، (2) جار ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق (پەرلەمانتاری سلێمانی)، چەندین پلە و پایەی ئەفسەری تا گەیشۆتە پلەی ئەفسەری باڵا، هەروەها خاوەنی چەندین كتێب و سەروەرییە لەبواری مێژوو و لێكۆڵینەوە لە نەژاد و ئەسڵی كورد.
لە مێژوودا تاكە مەسئولی كورد بووە كاتێك لە كاری پەرلەمانتاری تەواو بووە، كتێبێكی نووسیوە بە ناوی (محاسەبەی نیابات) كە تێیدا هەموو ئەو كارانەی تۆماركردووە كە لەماوەی پەرلەمانتاری كردوویەتی بۆ كورد بە تایبەت بۆ خەڵكی سلێمانی، هەر لەو كتێبەدا، داوا لە خەڵكی سلێمانی دەكات، ئەگەر هەر رەخنە و گلەییەكیان هەیە پێی بڵێن و ئەو ئامادەی وەڵامدانەوە و هەر كارێكە ئەوان بیڵێن و لێپرسینەوەی لەگەڵ بكەن!.
سیفەتی سێیەم، كۆچێكی پڕ لە شكۆ!
بە درێژایی ئەو كتێب و سەرچاوانەی من خوێندومنەتەوە، تا ئێستا كەم كەسایەتییم بینیوە هێندەی محەمەدئەمین زەكی بەگ، مردنەكەی داخی كردبێتە دڵی رووناكبیران و منەوەرانی ناسراوی كورد، بۆیە زۆربەیان شین و لاواندنەوە و شیعر و وتاریان بۆ نووسیوە، كە ئەمەش دەرخەری ئەو راستییەیە كە ئەم زاتە چەند گەورە بووە و بە هەقیقەت، كورد كەڵە پیاوێكی گەورەی لەدەستداوە كە لە ساڵی 1948 و تەمەنی (68)یدا كۆچی دوایی دەكات.
بێكەس-ی شاعیری گەورە، لە شیعرێكی كەم وێنەدا بەناوی (شینەكەی بێكەس)، دەڵێت:
جەنابی ئەمین زەگی بەگ كە وا
پیاوێ بوو بۆ كورد گەورە و پێشەوا
داخی بە جەرگم زوو لەدەسمان چوو
نازانم بڵێم چی لە حەق ئەوا؟!
پیاوێ بوو هەتا بڵێن منەوەر
خاوەنی عیلم و ئەخلاق و هونەر
عومری خۆی دانا لەڕێی خزمەتا
پێویستە قەدری بگرینە سەر سەر
لای خۆشییەوە، شاعیری مەزنی كورد (بێخود)، كە دیارە زۆر خەفەتبار بووە بە مەرگی ئەمین زەكی بەگ، بۆیە سۆزی خۆی وادەردەبرێت:
لە یارانی وەفاداران ئەدیبێكی زەكی مابو
ئەویش پشتی لە دنیا كرد و رووی بو ملكی عقبی بو
امینی عاصمەی رافت زكی بەگ خادمی میلەت
دبیری مكتبی غیرەت وزیری شاری بەغدا بو
كە هات بۆ زیارەتی خاكی وەتەن یەعنی سلێمانی
دریغا زوو وەفاتی كرد و روحی جنت ئارابو
هەروەها كەسایەتی و رووناكبیر عەبدلڕەحمان بەگی بابان، لە شیعرێكدا وەكو شینی كۆچی دوایی ئەمین زەكی دەڵێت:
تۆ مسیح نیت و بەڵام ئاسارەكەت معجزنما
كوردی زیندوكردەوە تەئریخی كوردوستانی تو
گیانی پاكت مەیلی خاكی نیشتمانی كرد بو
جێی لە دڵیا پێ نیشاندا مقبرەی سەیوانی تو
گەر لەبەرچاو غائبی حاشا نەمردوی نامری
قبلەگاهی قەومی كوردە جێگەی جولانی تو
هەروەها، منەوەری گەورەی كورد تۆفیق وەهبی بەگ، لە وتارێكی پڕحەسرەتدا، لەبارەی كۆچی دوایی ئەمین زەكی بەگ دەنووسێت:
(امین زكی بەگ مرد!، ئەوەی ئەگەیاند كە تانجەڕۆی زانستی سەدەی بیستەممان وشك بوو، تانجەڕۆییەكی زانست كە هەموو بستێكی خاكەكەمان بەراوی بوو، چەند ساڵی بوو، ئەژدەهایی خۆی گیركردبوو لەم چەمەدا، ئەژدەهای نەخۆشی).
لەبڕگەیەكی تری نووسینەكەیدا، تۆفیق وەهبی دەڵێت: (هەنگوینی شیرینی هەنگ ئەخورێ و ئەبرێتەوە، كەوسەری ئەو نابڕێتەوە، كردەوە زانستییەكانی ئەو ئێمە لێرە پشتاوپشت لێ بەرخور ئەبین، خۆیشی لە پاداشتی ئەمەدا ناوی لە گێتی دا نەمر، وە رەوانی لەبەهەشتدا كەسەر نۆشە).
وەكو ئاماژەم پێكرد، كەسایەتی و منەوەری زۆری كورد لەسەر ئەمین زەكی بەگیان نووسیوە، كە من ناكرێت بە كورتیش بێت ئاماژە بە هەندێكیان نەكەم، ئەوەتا مامۆستا شێخ محەمەدی خاڵ كە قازی سلێمانی-بووە، لە وتارێكی نایاب و پڕ لەكەسەردا، بەناونیشانی (مەرگی ئەمین زەكی)، دەنووسێت:
(ئیمڕۆ زمانم ڵاڵ و قەڵەمم كولە، لەهەموو باسێكدا تەنیا لەباسی مەرگی امین زەكی دا نەبێت، چونكە نووسین ئیلهامێكە لە نووسەر (كاتب)ەوە بۆ سەر نووكی قەڵەمەكەی، ئینجا ئەگەر نووسەر كەیف خۆش بوو، ئەوا قەڵەمەكەی ئەكەوێتە سەما و وتن، وە ئەگەر دڵ تەنگ بوو، ئەوا قەڵەمەكەی دەست ئەكا بە شیوەن و گریان و فرمێسك هەڵڕشتن. زۆر خەفەت بارم كە تا دوێنێ بوو شانازییمان ئەكرد یە امین زەكی و بە گەورە ناومان ئەبرد، وە گوێمان لە قسە بەرزە بە نرخەكانی ئەگرت، كەچی ئیمڕۆ شینی بۆ ئەكەین و بۆی ئەلاوێینەوە).
دوا كەس كە شیعرێكی بۆ گەورەیی ئەمین زەكی بەگ نووسیوە، مامۆستا شێركۆ بێكەس-ە، كە لەساڵی 2013 بڵاویكردۆتەوە، كە من تەنیا كۆپلەی كۆتایی شیعرەكەم هەڵبژاردووە، كە بەناونیشانی (ئەمین زەكی) نووسیویەتی و دەڵێت:
ئەمین زەكی
ئێمەی نووسی، خاكی نووسی،
خۆرەتاو و ئاوی نووسی
بنەچەی ئەم قەومە كۆنەی
لەقوڵایی ئەشكەوتەوە
هێنایەوە بەر رووناكیی !.
