بڵێسە جەبار فەرمان
״خاڵی بنەڕەتیی رێگری لە هەنگاونان بەرەو ئەوروپا، پرسی
کورد و چارەسەرنەکردنییەتی لەلایەن تورکیاوە״
تورکیا و ئێران لە وڵاتە کۆنەکانی جیهانن کە پەیوەندییان بە رەگ و ریشەی قووڵەوە داکوتاوە. سەرەڕای رکابەرییەکانیان، بەتایبەتی بەهۆی ئایین و جیۆپۆلۆتیکییە جیاوازەکانییانەوە، بەڵام هاوکاریی ئابووری و دیپلۆماسیشیان هەیە.
پەیوەندیی نێوان تورکیا و ئێران تایبەتمەندیی خۆی لە تێکەڵەیەک لە هاوکاری و کێبڕکێ دەبینێتەوە، لەوانە:
ململانێی سوریا: لە کاتێکدا ئێران پاڵپشتی رژێمی ئەسەدی دەکرد، تورکیا هەوڵی رووخاندنی ئەسەدی دەدا. سەرەڕای ئەوەش هەردوو وڵات لە هەندێک بواردا هاوکاری یەک بوون، بۆ نموونە لە چوارچێوەی پرۆسەی ئاستانە لەگەڵ رووسیا.
پرسی کورد: تورکیاو ئێران بەرژەوەندیی هاوبەشیان هەیە لە بەرەنگاربوونەوەی خەباتی رزگاریخوازی کورد.
ململانێی دەسەڵاتی ناوچەیی: لە کاتێکدا تورکیا کایەی نفوزی خۆی لە ئازەربایجان، سوریا و عیراق فراوانتر دەکات، ئێران دژی ئەم فراوانبوونەیە و هەوڵی بەرفراوانکردنی نفوزی خۆی دەدات، سەرەڕای ئەوەش رێگای دیپلۆماسیان هەڵبژاردووە.
هەروەها سەرەڕای گەمارۆکانی وڵاتانی خۆرئاوا بۆ سەر ئێران، تورکیا لە هاوکارییە ئابوورییەکانی لەگەڵ تاران بەردەوام بووە.
بازرگانیی وزە: ئێران دابینکەرێکی گرنگی گاز و نەوتە بۆ تورکیا.
بازرگانی: هەردوو وڵات کار لەسەر رێڕەوی گواستنەوە دەکەن بۆ ئاسانکاریی بازرگانیی نێوان ئاسیا و ئەوروپا.
بازرگانی ئاڵتون: لە ماوەی رابردوودا تورکیا لە بەرامبەر کڕینی نەوتی ئێران لە بری پارە بە زێڕ تێچووەکەی داوە بە ئێران، ئەمەش بۆ خۆدزینەوە بووە لە سزاکان.
تورکیا پەیوەندییەکانی خۆی لەگەڵ هەردوو وڵاتی ئیسرائیل و ئێراندا دەپارێزێت. هەروەها سیاسەتی میانڕەوانە و دیپلۆماسییانە لە نێوان روسیا و ئەمریکا پەیڕەو دەکات.
ئابووریی خۆی لەگەل چین پەرە پێدەدات و هەوڵی بەرفراوانکردنی هەیمەنەی خۆی دەدات لە سوریا و عیراق و لیبیا و سۆماڵ و وڵاتانی ناوچەکە بە گشتی.
تورکیا تادێت سیاسەتێکی دەرەکیی سەربەخۆ پەیڕەو دەکات، سوود لە شوێنی ستراتیژیی خۆی دەبینێت لە نێوان ئەوروپا و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیا بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانی خۆی.
تورکیا خۆی وەکو زلهێزێکی سەربەخۆی جیهانی جێگیر کردووە کە نەک تەنیا لە ئاستی ناوچەیی، بەڵکو لە ئاستی جیهانیشدا تا دێت کاریگەرتر دەبێت.
لەگەڵ ئەوەشدا، تورکیا لەناوخۆدا کێشەی قووڵی مێژوویی هەیە، سەرەکیترینیان پرسی کورد و داننەنانە بە مافە نەتەوەیی و سیاسییەکانیدا، ئەگەرچی کورد پێکهێنەرێکی گرنگ و سەرەکیی ئەو وڵاتەن.
هێشتا تورکیا مل نادات بۆ دونیای گۆڕاو سەبارەت بە بەدەنگەوە هاتنی راسپاردەکانی کۆمەڵی نێودەوڵەتی و رێکخراوە جیهانییەکانی مافی مرۆڤ و پەرلەمانی ئەوروپا، چونکە راپۆرتی زۆر لەسەر پێشێلکارییەکانی تورکیا دەرهەق بە مافە بنەڕەتییەکانی مرۆڤ و مافە مەدەنی و سیاسییەکان تۆمارکراون لەسەری.
خاڵی بنەڕەتیی رێگری لە هەنگاونان بەرەو ئەوروپا، پرسی کورد و چارەسەرنەکردنییەتی لەلایەن تورکیاوە.
تورکیا چەند لە رووی ئابورییەوە لە دەرەوە بەهێز دەربکەوێت، لەناوخۆدا بارگرانی بۆ خەڵکەکەی زیاتر بووە. دراوی کەم نرختر دەبێت و رۆژ بەرۆژ ژیان گرانتر دەبێت.
دەستوەردانەکانی لە کێشەی ناوخۆی وڵاتانی دەوروبەری لە رووی ئابووریی ناوخۆوە، کاریگەری سەلبی دروستکردوە.
تورکیا ئیدارەی کێشە دەدات لە ئاستی دەرەوە، بەڵام چیتر توانای ئیدارەدانی کێشەی نەماوە، لە ناوخۆدا گوشارەکان لەسەری زۆرتر بوون بۆ هەنگاونان بەرەو چارەسەری کێشەکان، بەتایبەتیش پرسی پێدانی مافی یاسایی بە کورد وەک پێکهێنەرێکی سەرەکیی کۆمەڵگەی تورکیا.
دیاربەکر، شارێکی کوردنشین کە تیایدا چەندین شوێنەواری کۆنی کوردبوونی تیادایە
