22
فەرهەنگی خاڵ، بەهەموو شێوە كوردییەكانەوە كرمانجی سەروو و سۆرانی و هەورامی و لوڕی و ئەردەڵانی و زازایی و فەیلی و بەختیاری نووسراوە و بریتییە لە لێكدانەوەی (40000) چل هەزار وشە
هیچ نووسەر و منەوەرێكی كوردم نەبینیوە و نەبیستووە و شتم نەخوێندۆتەوە، هێندەی مامۆستا شێخ محەمەدی خاڵ لە وەسفی زمان و فەرهەنگ و تەنانەت مرۆڤیش كە ئەو پێی دەڵێت (ئادەمیی) جواننووس و جوانوەسف بێت، چونكە مامۆستا خاڵ بەهای زمان و كەلتور و مرۆڤی زۆر زانیوە و تەنانەت لە وەسفی ئەوەدا، دەڵێت: (بەڕاستی دۆزینەوەی پییت و ووتە و ووتار و قسەكردن شتێكی زۆر زۆر سەیرە، ئەگەر ڕاستت ئەوێ لە دۆزینەوەی ئەتۆم گەلێ ووردتر و هونەرترە، بەڵام چونكە لە مناڵییەوە فێری بووین بۆیە زۆر لێی سەرسام نابین ئنجا لەبەر ئەمە ئادەمی لە زۆر كۆنەوە خەرییكی دانانی ووتە و كۆكردنەوەیەتی، لەهەموو كەسێكەوە ئاشكرا و نمایانە كە زمان پایەی هەرە گەورە و بەهێزە لە كۆشكی كۆمەڵایەتیدا، وە روشتەی هەرە قایم و بەتیینە بۆ یەكخستنی كۆمەڵە و گەل لە ڕۆژهەڵاتیەوە تا ڕۆژئاوای، بەڵكو زبان گیانی گەلە كە زبان بوو گەل هەیە، كە نەشبوو گەل نیە).
جگە لەمەش شێخ محەمەدی خاڵ، خاوەن گەورەترین كتێبخانە بوو كە چەندین دەستنووس و بەڵگەنامە و مەختوتاتی تێدا پارێزراوە كە ژمارەیان دەگاتە (636) دەستنووس كە مێژووەكەیان دەگەڕێتەوە بۆ 350 ساڵ بەر لە ئەمڕۆ كە زیاتر لە 100 ساڵ پێش دروستبوونی شاری سلێمانییە. ئەوەندەی من زانیارییم هەبێت تا ئێستا ئیشی زۆریان لەسەر نەكراوە، هەندێك هەوڵی خەڵكانی شارەزا و ئەكادیمیی هەیە، بەڵام ئەم دەستنووسانە كە بە قسەی (خالید محەمەد خاڵ) كە دەكاتە كوڕی شێخ محەمەدی خاڵ-ی گەورە، هەمووی پارێزراوە و قابیلی ئەوەیە كە دامەزراوەیەكی گەورە نەك تەنیا بیانپارێزێت، بەڵكو كاری ساغبوونەوەیان لەسەر بكات.
شێخ محەمەدی خاڵ
خوایە! نازانم بە چ زبانێك سوپاست بكەم
ئەگەرچی بەرهەم و چاپكراوەكانی شێخ محەمەدی خاڵ، هەموویان سەنگین و ناوازەن و بە ئێستاشەوە خوێنەری خۆیان هەیە، بەڵام من پێموایە دیارترین بەرهەمی خاڵ، (فەرهەنگی خاڵ)ە، كە بە یەكێك لە سەرچاوە گرنگەكانی فەرهەنگی زمانی كوردیی دادەنرێت، من ئەوەی سەرنجی راكێشام، ئەو پێشەكییەیە كە بۆ فەرهەنگەكەی نووسیوە و بە شێوەیەكی سەرسوڕهێنەر شوكرانەی خوای گەورە دەكات و وەسفی مرۆڤ (ئادەمیی) دەكات، ئەوەتا دەنووسێت:
(خوایە! نازانم بە چ زبانێك سوپاست بكەم، وە بە چ ئاڵا (قەڵەم)یەك ستایشت بنووسم، تۆ ئەو خوایەیت كە ئادەمییت لەناو هەموو گیان لەبەرانا بەرزكردۆتەوە، زانا و دانات كردوون، ژیریی و بییرت داونەتێ، وە كردووتن بە جێ نشینی خۆت لەسەر زەوەیی، بەپێی دەستوو و باوی پەرەسەندن و بڵاوبوونەوە هەموویانت تییرە تییرەو كۆمەڵ كۆمەڵ كردوون، وە هەر تییرە و كۆمەڵەیەك بە پێی ناوچەی خۆی زبانێكت داونەتێ، تا مەبەستی خۆیانی پێ بە جێبێنن، وە لەگەڵ یەكتریی قسەی پێ بكەن، وە خستووتەتە دڵی هێندێ لە خوێندەوارانی بەرز و پێشەوایانیانەوە كە ووتە كۆبكەنەوە و فەرهەنگ بنووسن، وە بەیادگار بۆ دوای خۆیانی بە جێبهێڵن، سا بەڵكو هەموو لایەكیان لە یەك بگەن، وە لەیەكتریی نزیك بكەونەوە، وە بەئاشتیی دانیشن، وە لەپاشەڕۆژدا دەست بكەنە ملی یەك بە برایەتی).
فەرهەنگی خاڵ، كە شێخ-ی خاڵ بە سێ بەرگ بڵاویكردۆتەوە، لە نێوان ساڵانی 1960 بۆ 1974، بە دەوڵەمەندترین یان دەتوانم بڵێم بە یەكەم فەرهەنگی كوردی بۆ كوردی دادەنرێت، چونكە مێژووی بوونی فەرهەنگ لە كورددا، دەگەڕێتەوە بۆ (ئەحمەدی خانی) كە ساڵانی 1682 بۆ 1682 كە فەرهەنگۆكێكی بە شیعر بۆ یارمەتیدانی منداڵانی كورد داناوە تا فێری عەرەبی بن، ناوی ناوە (نۆبەرە) كە دەبێتە یەكەم فەرهەنگ كە كورد خۆی بۆ خۆی داناوە. بێگومان دوای ئەوە گەڕیدە و زمانزانە بیانییەكان بۆ یارمەتیدانی خۆیان و خوێنەوارانی خۆیان و ئامانجی سیاسیی خۆیان، چەند فەرهەنگۆكەیەكیان داناوە، بۆ نموونە ئیتاڵی - كوردی، ئینگلیزی - كوردی و...هتد.
هەروەها یەكێكی تر لە فەرهەنگە دیارەكانی مێژووی كورد، فەرهەنگەكەی (شێخ مارفی نۆدێی)یە بە ناوی (فەرهەنگۆكی ئەحمەدی) كە ئەویش دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1795.
قۆناغی دوای جەنگی جیهانیی یەكەم
قۆناغێكی دیکەی نووسینی فەرهەنگ لای كورد كە بە سەردەمی زێڕینی فەرهەنگ نووسین دادەنرێت، دەگەڕێتەوە بۆ دوای جەنگی جیهانیی یەكەم، بەتایبەت لە ساڵانی 1930 بەدواوە، كە هەریەك لە جەلادەت عالی بەدرخان، دواتر مامۆستا عەلائەدین سەجادی و مامۆستا شاكر فەتاح و دواتر زێوەر، و پاشانیش چەند كارێكی مەزنی مامۆستا گیو موكریانی دێتە پێش كە لە ساڵی 1950ەوە بەچاپكردنی فەرهەنگی (رابەر) دەسپێدەكات، پاشان، (كۆلكە زێڕینە) لەساڵی 1955 و (فەرهەنگی مەهاباد) لەساڵی 1961 چاپ دەكات. دواتریش د. عیزەدین مستەفا رەسوڵ (فەرهەنگۆك بۆ قوتابیانی كورد) چاپ دەكات لەساڵی 1955، پاشان شێخ محەمەدی مەردۆخ ساڵی 1956 فەرهەنگی (كوردی- فارسی- عەرەبی) لە تاران چاپ دەكات.
بە كورتییەكەی تا ساڵی 1960 فەرهەنگی (كوردی- كوردی)ی نەبووە، ئەم بۆشاییە گەورەیە لە بواری فەرهەنگسازیی و كەلتوریدا، شێخ محەمەدی خاڵ پڕی دەكاتەوە كاتێك لە ساڵی 1960 یەكەم بەشی فەرهەنگی خاڵ چاپ و بڵاودەكاتەوە، كە دەبێتە تەقینەوەی كانیاوێكی سازگار لە بواری فەرهەنگی كوردییدا، بە شێوەیەك هیچ ماڵێكی خوێندەواری كورد لەو سەردەمەدا نامێنێت ئەم فەرهەنگەی لەماڵەكەیدا نەبێت، چونكە سەرلەبەری (كوردی- كوردی)یە و ئەمەش وەكو مزگێنییەكە بۆ خەڵك كە شێخ-ی خاڵ بۆ خەڵكی رادەگەیەنێت، لەبەر ئەوەی پرۆژەكەش زۆر گەورەیە بۆیە لە ساڵی 1964 بەشی دووەمی فەرهەنگی خاڵ چاپ دەكرێت و بەهەمان شێوە پێشوازیی زۆری لێدەكرێت و لەسەرتاسەری كوردستان و شارەكانی تری عیراق و تەنانەت رۆژهەڵات و باكووری كوردستان و تاراوگەش بڵاودەبێتەوە، پاشان دوا بەشی فەرهەنگەكە لە ساڵی 1974 چاپ و بڵاودەكرێتەوە.
لە پێشەكی فەرهەنگی خاڵ-دا، شێخ-ی محەمەدی خاڵ دەنووسێت: (پێشكەش بێت بە پێشگاهی گەلی كورد، بە هەموو هۆز و تیرە و خێڵ و ئێڵ و بنەچە و رەگەز و نەتەوە و بەرەیەكییەوە، وە بە پیاو و ژن و كوڕ و كچ و گەورە و بچووك و خوێندەوارانی ئیمڕۆ و لاوانی پاشەڕۆژ كە هیوای هەموو لایەكمانن، هیوادارم كە بە دڵێكی پاك و گیانێكی رووناك و هەستێكی چاكەوە، ئەم فەرهەنگەم بە دیارییەكی نۆبەرە لێ وەربگرن).
د. فاروق عومەر سەعید ئەكادیمیی و زمانزان، لە بۆچوونێكی بەپێزدا، كە من بۆ گۆشەی ئەمجارە زۆر سوودم لێبینیوە، لەبارەی فەرهەنگی خاڵ دەڵێت: (فەرهەنگی خاڵ، یەكەم فەرهەنگە كە تێكڕای دیالێكتە كوردییەكان بگرێتەوە، هەروەها یەكەم فەرهەنگی كوردییە كە بەشێوەیەكی زانستییانە وشە هاوتاكانی خستۆتەڕوو بۆمان). پێشی وایە فەرهەنگەكە بێ كەموكوڕی نییە، بەڵام ئاوێنەی چەشنی بیركردنەوە و جۆری هەڵسوكەوت و لەجیهان و سروشت گەیشتنی میللەتی كوردە.
دوا دیداری رۆژنامەوانیی خاڵ
لە دوا چاوپێكەوتنی رۆژنامەوانییدا، كە لەگەڵ مامۆستا شێخ محەمەدی خاڵ سازكراوە، بە زمانی عەرەبی بووە كە لە رۆژنامەی عیراق لە رۆژی 14/1/1985 بڵاوكراوەتەوە، دواتر بۆ چلەكەی لە 23/8/1989 بەشێكی بە زمانی كوردیی لە پاشكۆی رۆژنامەی عیراق بڵاوكراوەتەوە، كە لەو چاوپێكەوتنەدا بەداخەوە مامۆستا چاوی تەواو بەرەو كزی رۆیشتووە و بێ هێزیی و تەنیایی تەنگی پێهەڵچنییووە، بەڵام لە وەڵامی یەكێك لەپرسیارەكاندا لەبارەی بەرهەمە چاپكراوەكانی، كە دێتە سەر باسی فەرهەنگی خاڵ، دەقا و دەق خۆی بەمشێوەیە پێناسەی دەكات: (فەرهەنگی خاڵ، بریتییە لە فەرهەنگێكی كوردی-كوردی لە (3) بەرگی گەورەدا بە هەموو شێوە كوردییەكانەوە كرمانجی سەروو و سۆرانی و هەورامی و لوڕی و ئەردەڵانی و زازایی و فەیلی و بەختیاری، بریتییە لە لێكدانەوەی (40000) چل هەزار وشە، لەچاپخانەی كامەرانی سولەیمانی چاپ كراوە).
هەر لەو چاوپێكەوتنەدا، شێخ محەمەدی خاڵ، بۆچوونی خۆی لەبارەی رەوشی ئەدەبی كوردیی لەو سەردەمەدا، بەمشێوەیە دەردەبڕێت: (بێگومان لە دوای جەنگی جیهانی دووهەمەوە تا ئێستا ئەدەبی كورد بە گەلێ قۆناغی گۆڕان و پێشكەوتندا رۆیشتوە، ئێستا خاوەنی گەلێك دانراوی ئەدەبی و گۆڤار و رۆژنامەیە و توانیوویەتی بە پێوە رابوەستێ و لە قۆناغی گوڵ و گوڵ كردندایە، هیوادارم لە پەرەسەندنابێ).
ماوەتەوە، بڵێم شێخ-ی خاڵ هەردەم هەستی نەتەوەیی و نیشتیمانپەروەرییەكە، لە نووسین و بۆچوونەكانی سەروەر بووە و لە پاڵ ئەویشەوە ئایین و دین-ی لا گرنگ بووە، نموونەی زیندووش (تەفسیری خاڵ)ە، كە ئەویش شاكارێكی دیكەی مامۆستای نەمرە، كە قورئان بە وشەسازییەكی كوردیی پەتی و ئاسان تەفسیر دەكات.
بۆ ئەم بابەتە سوودم لەم سەرچاوانە وەرگرتووە:
*فەرهەنگی خاڵ
*ژمارە (29)ی گۆڤاری گەلاوێژی نوێ 2002.
*ژمارە 29ی بڵاوكراوەی رۆڤار 2004.
