لەدوای هێرشی سوپای روسیا بۆ سەر ئۆكرانیا پرسی وزە بەتایبەتیش (غاز) بووە بەباسێكی گەرمی میدیا و لێدوانی لێپرسراوانی باڵای ئەوروپا، لە ماوەی چەند رۆژی رابردووش، بەهۆی ئەو گرژیانەی ئۆكرانیا نرخی نەوت و غاز لەسەر بازاڕەكانی جیهان زۆر بەرزبۆتەوە، بەشێك لەو گفتوگۆ و باسانەی لەلایەن لێكۆڵەرانی ئەوروپا و ناوچەكە دەكرێت پرسی بەدیلی ئەو غاز و نەوتەیە كە روسیا هەناردەی وڵاتانی ئەوروپا و جیهانی دەكات، بەتایبەتیش غازی سروشتیی لەباشور و رۆژئاوای كوردستان ماوەی چەند ساڵێكە بۆتە جێی سەرنج و چاوتێبڕینی میدیاكانی ئەوروپاو ئەمریكا.
رۆژئاوای کوردستان
جگە لە هەرێمی كوردستان، بەپێی ئەو لێكۆڵینەوە سەرەتاییانەی لە ناوچەكە بەشێوەیەكی گشتیی كراوە، پێدەچێت غازێكی زۆر لە رۆژئاوای كوردستان هەبێت، بەڵام تائێستا كۆمپانیا گەورەكان نەیانتوانیوە گەڕان و پشكنین لە ناوچەكە بەشێوەیەكی ورد بكەن و بڕی خەمڵێنراوی ئەو غازە بخەنەڕوو كە لەناوچەكاندا هەیە.
هەركە لەسێمالكاوە واتە لە باشوری كوردستانەوە پێدەنێیتە رۆژئاوای كوردستان، دیمەنی هاتوچۆی تانكەری نەوت و ئامێرەكانی دەرهێنانی نەوت لەسەر سنورەوە دەبینی تا دەگاتە رۆژئاوای رمێلان، ئەو ئامێرانەی لەسەر ئەو رێگایە دەیانبینی پێشكەوتوو نین، بەشێوازێكی زۆر كۆن نەوت لەو ناوچانە دەردەهێنن، ئیدارەی رێڤەبەری خۆسەر بەتوانا ساكار و تەكنیكی كۆن بەشێك لەو نەوتە دەردەهێنێت، بەشێكی دەفرۆشێت و بەشەكەی دیكەشی بۆ مەبەستی جیاواز وەك بەكارهێنانی بۆ كارگەی قیر و بەرهەمهێنانی كارەبا بەكاردەهێنێت و ئەوەی دەمێنێتەوە دەپاڵێورێت شیدەكرێتەوە بۆ جۆرە جیاوازەكانی سوتەمەنیی.
نەوتی یەدەگ
بڕی نەوتی یەدەگی وڵاتێكی وەكو سوریا روون نییە، بەپێی لێكۆڵینەوەیەك كە لەلایەن ماڵپەڕی (ئۆیڵ پرایس) بڵاوكراوەتەوە و تایبەتمەندە لەبواری وزە و نەوت بارەگای لە بەریتانیایە، یەدەگی نەوتی سوریا بە دوو ملیار و 500 ملیۆن بەرمیل مەزندە دەكرێت. لەو بڕە، لانیكەم لە 75 % دەكەوێتە سنوری پارێزگای دێرزۆر! واتە لانیكەم كۆی نەوتی سوریا لەسەروو 90 % ئەو بڕە نەوتەی دۆزراوەتەوە دەكەوێتە سنوری رۆژهەڵاتی فورات و ئەو ناوچانەش هەمووی لەژێر ركێفی رێڤەبەری خۆسەر-دایە.
ئەو شوێنانەی لە رۆژئاوای كوردستان بڕێكی زۆر نەوتی لێیە بریتین لە كێڵگەكانی تەنەك و عومەر لە درێرزۆر، هەروەها ژمارەیەك بیرە نەوت لە رمێلان كە سەربەپارێزگای حەسەكەیە. چەند بیرێكیش لە سنوری پارێزگای رەققە هەیە، بەشێوەیەكی گشتیی ئەو نەوتەی لە سوریا هەیە دەگاتە لە 0.16 % بۆ 0.18 % رێژەی یەدەگی نەوت لەجیهان.
تائێستا ئەو ژمارانەی بەردەستن سەبارەی بەدەرهێنانی نەوت چ لەسەردەمی بوونی حكومەتی دیمەشق یان دوای رووداوەكانی 2011 تائێستا بەتەواوی روون نییە، بەپێی ئەو زانیاریانەی بڵاوكراوەتەوە بەر لە رووداوەكانی 2011 رێژەی بەرهەمهێنانی نەوت لەسوریا لەرۆژێكدا گەیشتۆتە 400 هەزار بەرمیل، لەو رێژەیە 250 هەزار بەرمیل بۆ پێویستی ناوخۆ بەكارهێنراوە و ئەویدیكەی فرۆشراوە، هەندێ سەرچاوە دووپاتیدەكەنەوە لەو رێژەیە زۆر زیاتر بەرهەمهاتووە، بەرهەمهێنان گەیشتۆتە سەروو یەك ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا، بەڵام رژێمی سوریا بەجیا فرۆشتویەتی و تەنها 400 هەزار بەرمیلی لەداهات راگەیاندووە.
بەرهەمی نەوت لە رۆژئاوا
سەبارەت بەرێژەی بەرهەمی نەوت لە رۆژهەڵاتی فورات، لە ئێستادا رێژەی بەرهەمهێنان یان ژمارەیەكی رەسمیی بەردەست نییە.
بەپێی هەندێ سەرچاوەی ناڕەسمیی ئەو رێژەیەی ئێستا بەرهەمدەهێنرێت 100 هەزار بەرمیل زیاترە، پێگەی (ئۆیڵ پڕایس) لە راپۆرتێكی كۆتایی ساڵی 2019 دەڵێت رۆژانە دەیان هەزار بەرمیل لە كێڵگە جیاوازەكانی نەوت لە رۆژهەڵاتی فورات لەلایەن رێڤەبەری خۆسەر دەردەهێنرێت.
ئەو نەوتەی لە رۆژهەڵاتی فورات یان رۆژئاوای كوردستان دەردەهێنرێت رێژەی هەرە گەورەی لە ناوچەكانی دێرەزۆر بەرهەمدەهێنرێت، ئەوی دیكە لە رمێلان و حەسەكە و چەند شوێنێكی دیكە بەرهەمدەهێنرێت، ئەو بڕەی بەرهەمدەهێنرێت زۆر نییە بەراورد بەبوونی یەدەگی نەوت لە سوریا، بەڵام توانای بەرهەمهێنانی نەوت لەلایەن رێڤەبەری خۆسەر سنوردارە بەتایبەت بەشێوازێكی كۆن دەردەهێنرێت.
یەكێك بەپێی لێدوانی شارەزایەك بۆ پێگەی تایبەتمەند (گلۆباڵ دیفیلوبمێنت GDC) رێڤەبەری خۆسەر دەتوانێت ئەو رێژەیە پەرەپێبدات بۆ 400 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا! ئەمەش بەڵگەیە كە ئەو ژمارانەی پێشتر لەلایەن وەزارەتی نەوتی سوریا بڵاوكراونەتەوە راست نین.
غازی سروشتی
یەكێكی دیكە لەو سامانە بەنرخانەی لەرۆژئاوای كوردستان بەرێژەیەكی ئێجگار زۆر هەیە، غازی سروشتییە كە بۆتە باسی ناوەندەكانی بڕیار لە ئەوروپا و ئەمریكا.
لەبارەی بوونی غازەوە، هێشتا روون نییە قەبارەكە چەندە، مەزندە دەكرێت یەدەگی غاز لە سەروو 250 ملیار مەتر سێجا بێت. دەستەی جیۆلۆجی ئەمریكا بە 700 ملیار مەتر سێجا مەزندەی دەكات، بەڵام بەپێی لێكۆڵینەوەیەكی دیكە كە لەلایەن ناوەندی فێرێڵ بۆ توێژینەوە لە بەرلینی پایتەختی ئەڵمانیا كراوە، رێژەی غازی سروشتی سوریا دەگاتە 28 تریلیۆن مەتر سێجا، زۆربەی ئەو غازە-ش دەكەوێتە رۆژهەڵاتی دێرەزۆر و تەریب لەگەڵ سنوری عیراق، هەروەك رێژەیەكی ئێجگار گەورەی نەوت لە دیوی عیراق دۆزراوەتەوە و دەكەوێتە ناوچە سوننە نشینەكان، ئەگەر ئەو توێژینەوەی ناوەندی فێرێڵ راست دەربچێت ئەوا سوریا بازێكی گەورە دەدات لە پرسی وزە، دەبێتە جێی تێبڕینی وڵاتانی ئەوروپا و ناوچەكە و سوریا دەبێتە سێیەم وڵات لەسەر ئاستی جیهان.
سنوری رۆژهەڵاتی فورات
لە 2011 رۆژانە نزیكەی 30 ملیۆن مەتر سێجا غاز لە سوریا بەرهەمدەهێنرا، نزیكەی لە 50 % بەرهەمی غازی سروشتیی دەردەهێنرێت دەكەوێتە سنوری رۆژهەڵاتی فورات واتە رۆژئاوای كوردستان، بەتایبەت لە ناوچەكانی حەسەكە و درێرەزۆر بەرهەمدەهێنرێت و بۆ پێویستی ناوخۆ بەكاردەهێنرێت.
لەماوەی چەند ساڵی دوایی، ژمارەیەك لێكۆڵینەوەی ئابوریی نوێ هەن باس لە دروستبوونی ململانێیەكی توندی نوێی نێوان وڵاتانی زلهێز دەكەن لەسەر غازی سروشتیی لە عیراق و سوریا، ئەوەی پەیوەندی بە سوریاوە هەیە توركیا زۆر لێی نیگەرانە و ترسێكی زۆری هەیە ببێتەهۆی زیاتر گەشەكردنی رێڤەبەری خۆسەر و بەهۆی ئەو سامانە سروشتییەوە ئەمریكا گرنگی زیاتر بەناوچەكە بدات و ببێتەهۆی بوژانەوە و بەهێزكردنی ئابوری رێڤەبەری خۆسەر لە رۆژهەڵاتی فورات كە توركیا ترسی گەورەی لێ هەیە و پێی وایە كاریگەری لەسەر بوون و گەشەی كورد لە باكوری كوردستان دەبێت.
غاز لە عیراق
لەعیراقیش پێشبینی دەكرێت قەبارەیەكی ئێجگار گەورەی غاز لە سنوری پارێزگای ئەنبار و باشوری موسڵ لە ناوچەی سوننە نشینەكان هەبێت كە زۆرینەی سوننەن، هەروەك رێژەیەكی ئێجگار زۆری غازی سروشتی لە ناوچەكانی هەرێمی كوردستان بەتایبەت گەرمیان هەبێت كە ئێستا چەند كۆمپانیایەك كاری لێدەكەن.
بوونی ئەو رێژە زۆرەی غاز چ لە باشور یاخود رۆژئاوای كوردستان جێی هەڵوەستەكردنە، شەڕی ئۆكرانیا هۆكارێك دەبێت بۆ ئەوەی ئەوروپا و ئەمریكا بەدوای ناوچەی دیكەدا بگەڕێن بۆ بەدەستخستنی وزە، یەكێك لەوناوچانەش هەرێمی كوردستان یاخود رۆژئاوای كوردستانە، ماوەی چەند مانگێكیشە پرسی غازی سروشتی كوردستان جێی باسوخواسی میدیاكانی باشور و تەنانەت توركیاشە كە شیكردنەوەی جیاواز بۆ ئایندەی ئەو وزەیە دەكەن.
