پێش ئەوەی باسی ئایدیۆلۆژیاتی حزبی بەعس بکەین، سەرنجێک دەخەینە سەر کارە دڕندەکانی ئەو حزبە لەناوچووە، هەڵبەتە مێژوو شاهیدە کە حزبی بەعس رێکخراوێکی داپڵۆسێنەر و دیکتاتۆری کەم وێنە بووە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا کە دژی هەموو بەها مرۆڤایەتییەکانی وەک ئازادیی و یەکسانیخوازی و پڕەنسیپیەکانی مافی مرۆڤ بووە، لەنێو ئەوانەشدا زیاتر سیستمێکی شمولیی دیکتاتۆریی و دەسەڵاتخواز بووە کە بە دڕندانەترین شێوە بەرامبەر نەتەوەی کورد و پێکهاتە غەیرە عەرەبەکاندا رەفتاری کردووە.
بە ئامانجگرتنی مرۆڤ و سروشت و ئاوەدانی
هەر لەو پێناوەشدا هەموو رێگە و شێوازێکی بە شێوەی پراکتیکی تاقیکردەوە بەتایبەتی بەرامبەر گەلی کورد بەوپێیەی هەرگیز تەسلیمی ئیرادەیان نەبوو، بۆیە ئەو شێوازی سەرکوتکارییەی تەنها بە مەبەستی قڕکردن و سڕینەوەی زمان و نەهێشتنی شوێنەوار و کەلتور و رەسەنایەتی گرتەبەر، واتە بۆ بەتەواوەتی لەناوبردنی نەتەوەی کورد ئەوەش بە بەرنامە و پلانی پێشوەختە و شێوازی جۆراوجۆر کە رژێمەکانی پێشتر پێیان نەکرابوو هەر لە بۆمبارانکردنی ئاساییەوە بگرە تا دەگاتە بۆمبارانکردن بە چەکی کیمیایی و دەیان رێگەی دیکەی وەک کۆمەڵکوژیی و لەگۆڕنانی بەکۆمەڵی خەڵک بە زیندوویی و بێسەروشوێن کردن، ئەوە لەسەر ئاستی مرۆڤەکان بە جیاوازیی نەکردن لە رووی تەمەن و رەگەزەوە ئینجا بۆ دژایەتیی سروشت و ئاوەدانی ئەوەش بە کاولکردن و رووخاندنی بەشێک لە شارو شارۆچکە و سەرجەم گوند و ئاوەدانییەکانی دەرەوەی قەزا و پارێزگاکان بێگومان بەبێ رەچاوکردنی مزگەوت و مەزارە ئایینییەکان و تەنانەت قوتابخانەکانە و بنکە تەندروستییەکان کە خۆیان و حکومەتەکانی پێش خۆشیان بنیاتیان نابوو.
ئەو حزبە بەوانەشەوە نەوەستا بەڵکو دەستی گەیاندنە سروشت و ژینگەی کوردستانیش. ئەگەرچی ئەوەی ئاماژەمان پێداوە تەنها مشتێکە بوو لە خەرمانێکی تەمەنی حوکمڕانیی ئەو حزبە شۆڤێنیستە کە تەواو پێچەوانەیە لەگەڵ هەموو بەها مرۆیی و ئاینی و رێسا و یاسا زەمینی و و ئاسمانیەکان.
لە پەیڕەو و پڕۆگرامەکەیەوە سەرچاوەی گرتووە
پاش ئەوەی بەسەرپێی تیشکمان خستە سەر بەشێک لە تاوانەکانی حزبی بەعس، کاتی ئەوەیە بزانین ئەم دڕندەییە لەکوێوە سەرچاوەی گرتووە و بەعس لە پڕۆگرامەکەیدا چۆن دەڕوانێتە کورد و نەتەوە و پێکهاتە غەیرە عەرەبییەکان؟
وەک لە پڕۆگرامی ئەو حزبەدا هاتووە، کە دەکاتە دەستوورەکەی، بەعس لە نیسانی ساڵی 1947 دا دامەزراوە، جگە لە پەیڕەو و پڕۆگرامەکەی، نووسینەکانی میشێل عەفلەق تا ساڵی 1963 بۆ ئەو عزبە سەرچاوەیەکی سەرەکی بووە کە جێگای بایەخ و گرنگی پێدان بووە بۆ گەشەدان بە رێکخستن و بیر و فەلسەفە حزبیەکانیان، هەر ئەوەش هۆکاربوو کە لە کۆنگرەی شەشەمی ئەو حزبەدا لەساڵی 1963 بەعسییەکان میشێل عەفلەقیان بە مامۆستای خۆیان دادەنا و بە تێڕوانینی ئەوان (عەفلەق و بەعسیزم و رەسەنایەتی) هاوتای یەکترن و هاوشێوەی سێکوچکەیەکی سێ یەکسانن، لەگەڵ ئەوەشدا بیری بەعسیزم سەرچاوەکەی لە بنەڕەتەوە دەگەڕێتەوە بۆ خودی میشێل عەفلەق.
ئاوەژووکردنەوەی مێژوو
عەفلەق پێی وابوو عەرەب نەتەوەیەکە هەڵگری پەیامێکی نەمرە بۆ کۆی مرۆڤایەتی بەگشتی، لە سەرەتای دروستبوون و دامەزراندنی حزبی بەعسیشدا هەر بە دروشمی (امة عربیة واحدة – ذات رسالة خالدة) دەستیپێکرد، هەر ئەوکات حزبییە دەستەبژێر و گەنجەکانیان ئەم دروشمانەیان دەوتەوە و لەبیری گەنجەکانیاندا ئەوە گۆتەزایەکی بەنرخ بوو، هەر ئەوەش وایکردبوو لەکاتی کۆبوونەوەکاندا دەست لەسەرسنگ بەپێوە بووەستن و دروشمەکان بڵێنەوە.
هەڵبەتە بەدرێژایی مێژووی بەعس ئەو دروشمانە سەردەقی دروشمەکانیان بوو لەپاڵ ئەوەشدا ئاینی ئیسلامیان وەک ئامرازێک بەکاردەهێنا کە پێیان وابوو ئیسلام پەیامی پیرۆزی عەرەبە و نەتەوەکانی تر دەبێت ملکەچ و پابەندبن پێوەی، ئەمە لەکاتێکدا کە بەدرێژایی مێژوو عەرەب خۆی نەتەوەیەکی یەکگرتووی خاوەن دەوڵەتی بەهێز نەبووە، هەربۆیە سەرەڕای بڵاوبوونەوەی بیری ئیسلام، چەندین میللەت و نەتەوەی تر نەژاد و زمان و قەوارەی خۆیان پاراستووە، چونکە نەتەوەکانی تر لەوە تێگەیشتبوون کە بەعس لە گۆشەنیگایەکی تەسکەوە تەماشای مێژووی عەرەب و نەتەوەکانی دیکە دەکات، هەروەها لە گۆشەنیگای جیاوازەوە لە ئیسلام و ئایین و مەزهەبەکانی دیکەی دەڕوانی و دەیوست ئایینی ئیسلام بۆ مەرام و بەرژەوەندیی تایبەتی خۆیان بەکاربهێنن و هەمووان بە بچووک و نەتەوەی عەرەب بە گەورەتر پیشان بدەن.
جوگرافیا لە دیدی بەعس و عەفلەقەوە
لەلایەکی ترەوە لەبارەی ژینگە و جوگرافیاوە دەیانوت لە هەموو وڵاتێکی عەرەبیدا کەناراوێک و چیایەک و بیابانێک و دەوارێک و دارخورمایەک و حوشترێک ببینرێت ئیدی ئەوە موڵکی عەرەبە و ئەوانی دیکە دەبێت ملکەچی نەتەوەی عەرەب ببن و وەک کۆیلە رەفتاریان لەگەڵدا بکرێت.
هەر ئەو تێز و تێڕوانینەشە کەوایکردووە لەو وڵاتانەی بەعس فەرمانڕەوایی کردووە سەرجەم پێکهاتەکانی دیکە پەراوێزخراون یان هەوڵدراوە لە بۆتەی عروبەدا بتوێنرێنەوە.
فیکری داعش و بەعس
ئەو تێز و تێڕوانینە دواجار، جگە لە عەرەب، بەسەر بیرکردنەوەی زۆرێک لە سیاسەتمەدارانی وڵاتانی عەرەبی و خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا زاڵ بوو، کە لە عیراقدا لە شەستەکانی سەدەی رابردووەوە بەشێوەیەکی زەق لە پیادەکردنی سیاسەتەکانی تەعریب و تەرحیل و تەهجیر و تەبعیسدا رەنگی دایەوە و بەداخەوە سەرەڕای هەڵوەشاندنەوەی بەعس وەک حزب و دامەزراوەی سیاسیش، بەڵام ئەو جۆرە بیرکردنەوە و تێزە بۆتە کەلتورێک و زەینی زۆرێک لە سیاسەتمەدارانی دژە بەعسیشی ژەهراوی کردووە، بۆیە چۆن جەنگی دژ بە داعش و قاعیدە لەڕووی سەربازییەوە سەرکەوت ، بەڵام نەیتوانیووە بیری داعشی کۆتایی پێبهێنێت، ئەوا پرۆسەی ئازادیی عیراقیش توانی وەک حزب لەناوبەرێت، بەڵام وەک فیکر هێشتا ژەهری ئەو فیکر و ئایدیۆلۆژیایە کاریگەریی لەسەر نەوەکانی دوای بەعس ئەگەر بە لاوازتریش بێت هەر ماوە.
