60
لەم رۆژانە، بیرەوەری یەكێك لە گەشتیار یان گەڕیدە بیانییەكانم خوێندەوە كە نزیكەی 150 ساڵ بەر لە ئەمڕۆ گەشتێكی (رۆژنامەوانیی و حەزو ئارەزوو)ی بۆ عیراق و چەند وڵاتێكی ناوچەكە كردووە و دواتر كردویەتی بە كتێبێك، ئەویش (مس دیولافوا)یە كە ساڵی 1881 سەردانی عیراقی كردووەو زۆربەی پارێزگاكانیش گەڕاوە.
ئەوەی زۆر بووە جێگای سەرنجی من بڕگەیەكی كتێبەكەیە، كاتێك بۆ ئەم نووسەر و رۆژنامەوانە فەرەنسیە روون دەبێتەوە كە لە زۆربەی دامودەزگاكانی حكومەتی ئەو كاتی عیراق (گەندەڵی)یەكی ئێجگار زۆر هەبووە، بۆیە ئەو چەند نموونەیەك دەگێڕێتەوە، كە دڵنیام بۆ ئێوەش جێگای سەرنجە:
مس دیولافوا كە نووسەرو رووناكبیرێكی فەرەنسی بوو، وێڕای گێڕانەوەی چەندین لایەنی كۆمەڵایەتی و سیاسیی و ئابوری و ژیانی ئاسایی هاووڵاتیانی عیراق، لەبڕگەیەكدا دەڵێت:
« ئەو كاتەی من گەیشتمە شاری موسڵ، دەنگۆی ئەوە بڵاوبۆوە كە بانكێكی كلدانی ئیفلاسی كردووە، كاتێك لەم بابەتە وردبوومەوە، بۆم دەركەوت كە یەكێك لە فەرمانبەرە بچووكەكانی گومرگ توانیویەتی لە رێگەی بەرتیل و گەندەڵییەوە(6) هەزار فرانك لەو بانكە دابنێت، كاتێك حكومەتیش بەوەی زانیوە، بانكەكەی ئیفلاس پێكردووە چونكە (شەریكە گەندەڵ) بوون».
ئەو ژنە گەشتیارە فەرەنسییە دەشنووسێت: ئەمە نموونەیەكی بچووكی گەندەڵی بوو لە حكومەتی عیراق لە ساڵی 1881، چونكە بەرپرسە گەورەكان و بەڕێوەبەرەكان زۆر زیاتر لە گەندەڵی تێوەگلابوون و نموونەیەكی تر دێنێتەوە و دەنووسێت:
راپۆرتێكی سەیرم لەسەر بەڕێوەبەرێكی حكومیی خوێندەوە، كە دووجار پارەی بنیاتنانی یەك باڵەخانەی وەرگرتووە، كە جاری یەكەم سووتاندویەتی و دواتر دووبارە پارەی بۆ وەرگرتۆتەوەو دروستی كردۆتەوە، لە كاتێكدا جاری یەكەم بەهۆی خراپی و نەبوونی بناغەیەكی باش و خراپی كەرەستەی بەكارهاتووە هەرەسی هێناوەو پاشان سووتاوەو بۆیە بەو (رێگە شەیتانیە) توانیویەتی دووجار پارەی تێچوو لە حكومەت وەربگرێت.
مس دیولافوا كە 150 ساڵ بەر لەئەمڕۆ ئەمەی نووسیوە، دیارە مەسەلەی گەندەڵی زۆر بێتاقەتی كردووەو لە بڕگەیەكی تری یاداشتەكانی دەنووسێت:
« ئەوەی زۆر جێگای سەرنجی من بوو، مەسەلەی گەندەڵی لە سلكی سەربازییش ئێجگار زۆر بوو، بۆ نموونە زۆربەی ئەفسەرە پلەدارەكان، بەناوی (سەفەری جەنگی) بڕێك پارەیان وەردەگرت گوایە بۆ خولی راهێنان و فێربوون دەچنە دەرەوەی وڵات، كەچی هی وایان تێدابوو سەفەرەكەشی نەكردووەو پارەكەشی وەرگرتووە. یان هەندێك ئەفسەر چەند كەسێكیان دامەزراندووە بەناوی (سەرباز) كەچی وجودیشیان نییە (بە كوردیەكەی خۆمان بن دیواربوون). جگە لەمەش كاتێك كۆمەڵێك ئەفسەری گەورە خەریك بوو ئەم گەندەڵییە گەورانەیان لێ ئاشكرا بێت، وەك فرۆشتنی چەك لە بازاڕی رەش، جوڵەیەكی سەربازییان لە بەغدا دروستكردووە گوایە مەترسی لەسەر پایتەخت هەیە و بەمەش (باب عالی)یان هەڵخەڵەتاندووە !.
ئەم ژنە رووناكبیرە فەرەنسیە، زۆر بوێرانە یاداشتەكانی نووسیوەتەوە، لە بڕگەیەكی تر لەبارەی خیانەتی سەركردە و ئەفسەرە پلەباڵاكانی سوپای عیراق دەڵێت:
ژمارەیەكی زۆر لە ئەفسەرە پلەباڵاكانی سوپای عیراق، بە نهێنی ژیانی هاوسەریان لەگەڵ بەشێك لە سەرۆك عەشیرەت و پیاوە ئاینییە ئۆپۆزسیۆنەكانی حكومەتی عیراق پێكهێناوە كە دانیشتووی ئەستەنبوڵن و لە كاتی سەفەر لەگەڵیان دەبن، ئەمەش وایكردبوو كە هەموو نهێنییەكی سوپای عیراق لەبەردەستی ئەم سەرۆك عەشیرەت و پیاوە ئاینییانە بوو، كە دەیانگەیاندە دەسەڵاتدارانی عوسمانیی، لەمانەش سەیرتر دەسەڵاتدارانی عوسمانیی بە نهێنیی وێنەی ئەم ئەفسەرە پلە باڵایانەی سوپای عیراقیان گرتبوو كە هاوسەرییان كردبوو، بۆ ئەوەی وەكو كارتی گوشار دژیان بەكاری بێنن.
مس دیولافوا، رەخنەش لە حكومەتی وڵاتەكەی خۆی دەگرێت كە فەرەنسایە، و دەڵێت: بەراستیی شورەییە بۆ وڵاتەكەمان كە هەموو ئەفسەرەكانی تورك دەرچووی خوێندنگە سەربازییەكانی ئێمەن، و تا لەفەرەنسا و لەژێر چاودێری فەرەنسان زۆر كەسی باش و بە دیسپلینن، بەڵام كاتێك دەچنەوە وڵاتی خۆیان و جلی سەربازیی توركیا لەبەر دەكەن، دەبنە دڕندەو مرۆڤكوژ و بەرتیلخۆر.
ئەم ژنە خوێندەوارە، لە میانی ئەنجامی گەشتەكەی بۆ رۆژهەڵات، بەتایبەت كە زیاتر لە ساڵێك لە توركیا و ئێران و عیراق ماوەتەوە، دەگاتە ئەو ئەنجامەی كە رەخنە لەوڵاتانی ئەوروپی دەگرێت، كەپێیان وایە دەبێت رۆژهەڵات وەكو رۆژئاوای لێبێت و دەنووسێت: بە بۆچوونی من هەموو وڵاتانی ئەوروپا هەڵەن، كاتێك پێیان وایە دەبێت رۆژهەڵات وەكو ئەوروپای لێبێت، چونكە سیستم و هەڵكەوتەی كۆمەڵایەتی و ئایینی و زۆرشتی تریش لێرە جیاوازە، بۆیە دەبێت بەدوای بەدیلی تر بگەڕێین، كە پشت بە كلتور و دابونەریتی خۆیان ببەستێت و پێشكەوتوو بن، نەك وەكو ئەورپایان لێبكەین و چاولێكەر بن.
مس دیولافوا، نموونە بە توركیای ئەو كات دێنێتەوە، دەڵێت: توركیا دەیەوێت لاسایی ئەوروپا بكاتەوە، بەڵام سەركەوتوو نەبووە، كەچی ئێران حوكمێكی رۆژهەڵاتیانەی هەیە، ئەو سەركەوتووترە لە كۆنترۆڵی رەوشی ناوخۆی وڵات، چونكە سیستمەكە وادەخوازێت و هاووڵاتیان لەم زمانە دەگەن، نەك زمانی لاساییكردنەوەی ئەوروپا.
مس دیولافوا، لەیاداشتەكانیدا (ژن) بوونی خۆی لە بیرنەكردووەو بۆیە بەدابونەریتێكی دەوڵەتی عوسمانیی لەو سەردەمە زۆر بێ تاقەت بووەو تەنانەت پێی وایە یەكێك لە هۆكارەكانی رووخان و لاوازبوونی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیی ئەو مەسەلەیەیە كە پێی دەڵێن (فرەژنی) یان زیاتر لە ژنێك بۆ پیاو و لەمبارەیەوە دەنووسێت:
بەداخەوە، مەسەلەی (2) ژن بۆ پیاوێك لە دەوڵەتی عوسمانیی لە هەموو شوێنێك بۆتە باو، ئەمەش وایكردووە كە پیاو دەبێت زیاتر لە ئیشێك بكات بۆ ئەوەی بژێوی ماڵ و مناڵی دابینبكات، بەتایبەت كە ئەم مەسەلەیە بە ئایین كراوە و دەڵێن لەئیسلام رێگەپێدراوە، ئەمە جگە لەوەی هەموویان چەندین مناڵیان هەیە كە پێویستیان بە بژێوی هەیە، دیارە زۆربەی پیاوەكانیش ناتوانن ئەم گوزەرانە دابین بكەن، ئەمەش بۆتە هۆی كێشەیەكی كۆمەڵایەتی زۆر گەورە كە بەرۆكی ئیمپراپۆریەتی عوسمانیی گرتووەو خەریكە لە ناوەوە دەیخوات چونكە پیاوەكان گوشاریان زۆر لەسەرەو ئەو ژیانەیان پێدابین ناكرێت كە هاوسەرەكانیان دەیانەوێت، بۆیە قەیرانێكی گەورە بەرۆكی گرتوون كە من پێشبینی لەناوچوونی ئیمپراتۆریەتەكە دەكەم و ئەمەش هۆكارێكی سەرەكی دەبێت.
مس دیولافوا، یەكێك بوو لەو ژنە بوێرانەی لەگەڵ هاوسەرەكەی كە ئەندازیارێكی بەناوبانگی فەرەنسا بوو، پێشتر بەشداری چەند شەڕێكی كردبوو بۆ وڵاتەكەی و لەو گەشتەشی یاوەری هاوسەرەكەی بووە و یاداشتی رۆژانەی خۆی تۆماركردووەو دوایی چاپی كردووە، ئەوەی جێگای سەرنجە شێوەی مس دیولافوا-یە كە لە كوڕ دەچێت و بەردەوام قژی كورت كردۆتەوەو جلوبەرگی پیاوانەی لەبەر كردووە، كە پرسیاریشیان لێكردووە، لە وەڵامدا وتەیەتی: ئازادی بۆ ژنێك لە رۆژهەڵات زۆر قورسە، بۆیە تا لەوێ بووم خۆم وەكو پیاو نیشان دەدا، ئەگینا نەمدەتوانی ئەم كتێبە بنووسم.
بۆ زانیاریشتان لە جەنگی جیهانی یەكەم 1914 ئەم مس دیولافوا-یە یەكەم ژن بوو كە نووسراوێكی بۆ دەسەڵاتدارانی وڵاتەكە بەرزكردەوە و داوای كرد رۆڵی زیاتر بدرێت بە ژن لە سلكی سەربازیی و ئەمەش بەهەند وەرگیراو لە فەرەنسا و هەندێك وڵاتی تر كاری پێكرا.
