عەبدولغەفار ئەلعەتەوی
و: كوردەوان محەمەد سەعید
دوو كتێبی ژیژه‌ك
سلاڤۆی ژیژەك (1949)، فەیلەسوف و رەخنەگری سلۆڤینی، كە بەشداریی بەرچاوی هەیە لە داڕشتنی تیۆریی سیاسی و تیۆریی شیكاری دەروونی و سینەمای تیۆریی، لە رێگەی دوو كتێبییەوە باسی دەكەم، كتێبی یەكەمیان بە ناوی (ساڵی خەونە مەترسیدارەكان) و دووەمیش كتێبی(فەلسەفەی ئاژاوە)، بۆ ئەوەی خوێندنەوەیەك بۆ داهاتووی پاشمرۆیی، یان پۆست مرۆڤایەتی بكەم لە 2024وە تا 2050، كە پێشبینی توێژەرانی بوارە جیاجیاكانی زانستی مرۆڤایەتی لەخۆ دەگرێت سەبارەت بەو مەترسیانەی هەڕەشەن و دەبنە هۆی وابه‌سته‌یی رەگەزی مرۆڤ لە جێبەجێ كردنی كارەكانیدا، ئەو مرۆڤەی وا ناسراوە لە سەرجەم بوونەوەرەكانی دیكە باڵاترە. ساڵی(2050)م هەڵبژاردووە، لەبەرئەوەی ساڵێكی گرنگە بۆ داڕشتنی پلانی لێكۆڵینەوەی ستراتیجی دوورمەودا و دەكرێ دواخاڵی وەرچەرخان بێت لە ساڵی خەونە مەترسیدارەكان، ئەویش بە كۆتاییهاتنی فەلسەفەی ئاژاوە لای مرۆڤ.
دوای ئەوەش تیشك دەخەینە سەر كتێبەكەی فرانسیس فۆكۆیاما بە ناوی (داهاتووی پاشمرۆییمان – لێكەوتەكانی شۆڕشی بایۆتەكنۆلۆجیا)، فۆكۆیاما بە هەردوو كتێبی (كۆتایی مێژوو) و (دواهەمین پیاو) بەناوبانگە.
جیهان خەریكە دوا ساڵی خەونەكانی بەڕێ دەكات و پاشان ئاژاوە زاڵ دەبێت و دابڕان لە وەچەی مرۆڤدا روو دەدات و دەگۆڕێت بۆ داهاتوویەكی نامرۆیی
باڵاده‌ستیی سه‌رمایه‌داریی
سەرەتا دەبێ ئەو بیانووانە بدۆزینەوە كە دەبنە هۆی پێكەوە بەستنەوەی بیریاری رۆشنبیریی سلاڤۆی ژیژەك و فۆكۆیامای نووسەری بەناوبانگی ئەمریكا، لە پڕۆسەی خوێندنەوەی داهاتووی نزیكی مرۆڤایەتی، بیانووی یەكەم ئەوەیە كە هەردووكیان كۆكن لەسەر ئەوەی لەم قۆناغە ناهەموارەی ژیانی مرۆڤایەتیدا سەرمایەداری نزیكە لەوەی دەست بەسەر هەموو توانا مرۆییەكانی جیهاندا بگرێت، بەڵكو چاوی بڕیوەتە ئەوسەری گەردوونیش، چونكە سەرمایەداری لەگەڵ گۆڕانكارییەكانیشیدا وەك دەامەزرێنەری ئایدیۆلۆژیایەك دەمێنێتەوە كە بەردەوام دوژمنێك بۆخۆی دروستدەكات لە پێناو مانەوەی خۆیدا.(سەرمایەداری دژی سەرمایەداری، میشێل ئەلبێر).
زۆربەی بەڵگەكان ئاماژەن بۆ ئەوەی كە قەیرانێك بەڕێوەیە و دەبێ ئەوەش بزانین كاتمان زۆر نەماوە بۆ دەستنیشان كردنی بژاردەكان، جیهان خەریكە دوا ساڵی خەونەكانی بەڕێ دەكات و پاشان ئاژاوە زاڵ دەبێت و دابڕان لە وەچەی مرۆڤدا روو دەدات و دەگۆڕێت بۆ داهاتوویەكی نامرۆیی، هەندێك كێشەش هەن كە بەر بە پێشبینییەكانمان دەگرن، لەوانەش كە لە ئێستاوە دەستی پێكردووە، دەركەوتنی سەرەتای كۆتایی دیموكراسییە (جان ماری جیهینو – كۆتایی دیموكراسی). ئەو دیموكراسییەی كە جیهان تەنیا دیوە فەلسەفی و تیۆرییەكەی بینی، ئەمەش ئەو پرسیارەمان بیر دەخاتەوە كە لە پێشەكی كتێبێكی فەرەنسیدا ساڵی 1992 بڵاوكرایەوە، كە دەڵێ: ئایا دیموكراسی تا ساڵی 2000 زیندو دەمێنێتەوە؟
ساخته‌كاری له دیموكراسیدا
رەنگە ئەم پرسیارە جۆرێك بێت لە سوكایەتی پێكردن، بە تایبەتی كە جیهانی سۆشیالیستی بە بەر چاومانەوە هەرەس دەهێنێت، دیموكراسیش لە خودی خۆرئاوادا كە خۆی پشتیوانی لێدەكات، كاریگەرییەكەی روو لە كەمییە، ئەوەش لەو كێشانەوە دەردەكەوێت كە لە سیستمی سەرمایەداریی ئەمریكادا سەریانهەڵداوە و هەڕەشە لە دامەزراوە دیموكراسییەكانی دەكات، سەرەتای تێكچوونەكەش ساختەكاریی بوو لە سیستمی دیموكراسیدا، ئەویش لە هەڵمەتی هەڵبژاردنی بایدن -دا بوو بەرامبەر بە ترەمپ، یارییەكی ناشیرین هەیە، كە یاری بە میكانیزمی دیموكراسی دەكات لەو رووەوە كە پەیوەستە بە هەڵبژاردنەوە (هەڵبژاردن و حزبە سیاسییەكانی ئەمریكا – ئێڵ ساندی مایسڵ)، لە كێبڕكێی توندی هەڵبژاردندا هەموو ئامرازێكی رەوا و ناڕەوا بەكار دەهێنرێت، تەنانەت لەناوچوونی مرۆڤیش، وا دیارە قسەكەی ژیژەك راستە كاتێك زەنگی پێشوەختی لێدا و ساڵی 2011 لە كتێبەكەیدا بە ناونیشانی (ساڵی خەونە مەترسیدارەكان) وتی: ئەمە سەرەتای كۆتایی كۆمیدیای مرۆڤایەتییە، لەبەرئەوەی زۆر كێشەی مرۆیی هەیە لە كۆمەڵگە پیشەسازییەكاندا وەك (ئێلتۆن مایۆ) دەڵێت، كە وا دەكات فەلسەفەی ئاژاوە دیموكراسی بەرەو هەڵدێر بەرێت، ئەویش بە دروستبوونی دیكتاتۆری لە كایە دیموكراسییەكاندا، لە شێوەی جەنگی سارددا، وەك (جەی ماكمان) لە كتێبە نایابەكەیدا باسی دەكات و تیایدا ئاماژە بە ئەگەری هەڵایسانەوەی جەنگی گەرمیش دەدات، كە لەسەر ئاستی نامرۆیی دەردەكەوێت و تیایدا مرۆڤ لەسەر تێڕوانینە باوەكەی خۆی بۆ جەنگی سارد دەمێنێتەوە، نموونەی ئەمریكا و روسیا و ئەوروپا و ئۆكرانیا، ئێران فەلەستین – ئیسرائیل، لە كاتێكدا جەنگی گەرم لە رێگەی ڤایرۆسی دەستكاریكراوی نێو تاقیگەكانەوە دەست پێدەكات و ئەو كاتەش جیهان پەنا بۆ كۆمەڵێك رێگەچارە دەبات، وەك لە (تیۆری بژاردەی مایكل ئێلینگهام)دا هاتووە و تاكە تیۆری مرۆڤە بەر لەوەی كارەساتەكە روو بدات، یان شەختەی نامرۆڤانەی بەكتریا روومان تێبكات، كە هیچ شتێكی لێ چاوەڕوان ناكرێت جگە لە داهاتوویەكی نامرۆڤانە، لەبەر ئەوەی دوو خاڵ هەیە كە دەبێ تاقیبكرێنەوە، ئەوانیش بژاردە و خواستە.
بێهوده‌یی ژیان
نووسەری تیۆری بژاردە لە بەشی یەكەمی كتێبەكەیدا دەڵێ: خەڵكیی پێیان وایە ژیان پڕیەتی لە بەدبەختی و بێهودەیی و مردن، هەموو ئەوانەش ئەو شتە پووچانەن كە ناتوانین خۆمانی لێ لادەین، بەڵام خەڵكیی خۆیان لە چێژ و خۆشیی ژیان دەبوێرن، ئەگەر واش نەبوایە نەدەژیاین، چونكە لە كۆتاییدا ئێمە گەمژە نین، لانیكەم تا ئەو رادەیە گەمژە نین، كەواتە دەبێ لەم چەند ساڵەی داهاتوودا، واتە تا 50 ساڵی داهاتوو هەرچی لایەنی مرۆیی هەیە بیخەینەگەڕ، بە كۆكردنەوە و گونجاندنی دیموكراسی و دیكتاتۆریشەوە، وەك مایكل ئێلینگهام لە لاپەڕە 93ی كتێبەكەیدا باسی دەكات.
كەواتە تیۆرێكی باشی بژاردەمان لەبەردەستدایە، لێرەدا پێویستە رێگەیەك بدۆزینەوە بۆ بەراوردكردن لە نێوان تێڕوانینی زانایەكی كۆمەڵناس و تیۆریزانێكی رووناكبیریدا كە رۆژێك لە رۆژان شیوعییەك بووە لە سلۆڤینیاوە و ئەوەی دەستنیشان كردووە كە مرۆڤ رووبەڕووی چ وێرانكاری و جەنگ و پەتا و كارەساتێكی سروشتی دەبێتەوە، یان ئەو نەخۆشیانەی لە تاقیگە خۆرئاواییەكاندا دروست دەكرێن، سلاڤۆی ژیژەك لەو بارەیەوە لە كتێبی(ساڵی خەونە مەترسیدارەكان)دا دەڵێ: لە ساڵی 2011دا بینیمان و بەشداریشمان كرد لە زنجیرەیەك رووداودا، هەر لە بەهاری عەرەبییەوە تا كێشەكانی ۆڵ ستریت و نائارامییەكانی بریتانیای تایبەت بە شێتیی برایڤیكی ئایدیۆلۆژی، ئەمانە هەمووی بەشێك بوون لە ساڵی خەونە مەترسیدارەكان، كە وەرچەرخانێكی مەترسیدارە لە لێواری شارستانیی مرۆییدا، دواتریش لە كتێبی (فەلسەفەی ئاژاوە)دا دەڵێ: تا ئەو كاتەی ئاژاوەیەكی گەورە هەیە لە ژێر ئەم ئاسمانەدا دۆخەكە باشە. ئەمەش قسەیەكی بەناوبانگی ماوتسی تۆنگە.
ره‌خنه له خۆرئاوا
لێرەدا تێگەیشتن لە مەبەستی ماو ئاسانە، واتە بیرۆكەی كودەتایەكی شۆڕشگێڕانە بەسەر دۆخەكەدا، كە ئەمریكا لە پێشبڕكێیەكی ئەسپسواریدا یەكلایی دەكاتەوە (بەو جۆرەی ئێلینگهام لە تیۆری بژاردەدا گوزارشتی لێ دەكات)، پەنابردنە بۆ لابردنی رەگەزی مەترسیدار ئەویش بە گوێرەی پێشبینییەكانی فۆكۆیاما كە لە كتێبی (داهاتووی پاشمرۆییمان و لێكەوتەكانی شۆڕشی تەكنۆلۆجیای زیندوو)دا باسی دەكات.
ئەوەی جێی سەرنجە، سەرەتای جەنگی (مرۆیی/نامرۆیی) لە دامەزراوە چەسپاوەكانی دیموكراسییەوە دەست پێدەكات، كە لە چاوتروكانێكدا گۆڕا بۆ دیكتاتۆری لە بەڕێوەبردنی قەیرانە جیهانییەكاندا لە چینەوە تا دەگات بە ئەمریكا، ئا لەوێدا فۆكۆیاما، واتە نووسەرە ستراتیجییەكە بە تیۆریزانە رووناكبیرییەكە دەگات، واتە سلاڤۆی ژیژەك، لەوەدا كە فەلسەفەی ئاژاوە خودی شۆڕشە تەكنۆلۆجییەكەمان بەرهەمی دەهێنێت. ژیژەك رەخنە لە خۆرئاوا دەگرێت و بە جیهانێكی خراپی وەسف دەكات، بەڵام فۆكۆیاما كە بەهۆی كتێبی(كۆتایی مێژووەوە) رەخنەی توندی لێگیرا، ئەمڕۆ بە روكەشێكی نوێوە دێتە پێشەوە، بەڵام بە هەمان پێودانگ و پێوەری دوێنێوە، تا دیمەنی داهاتوومان لا رەشتر بكات، بە جۆرێك هانمان نادات بیری لێ بكەینەوە، ئەویش بەهۆی خێرایی رەوڕەوەی پێشكەوتنی شۆڕشی بە قازانجی وەلانانی رەگەزی مرۆیی و هاتنەكایەی جیهانێكی نامرۆیی، فۆكۆیاما ئەمەش دەخاتە ئەستۆی شۆڕشی تەكنۆلۆجیاكەمان.
سەرچاوە: رۆژنامه‌ی الصباح
