ڤینۆس فایەق
لەبارەی ئەدەبی تاراوگە و ئەدەبی مەنفاوە:
لە سادەترین پێناسەیدا ئەدەبی دیاسپۆرا - تاراوگە و مەنفا، ئەو ئەدەبەیە لە دەرەوەی نیشتمان بەرهەمدێت، "ئەدەبی مەنفا" لەگەڵ سەرهەڵدانی داگیرکاری و دروستبوونی کۆلۆنیەکان و سیسەتەمە دیکتاتۆرییەتەکان و جەنگ و شەڕەکانی ناوخۆ و هەلومەرجی سیاسیی نالەبار و مەترسیدار کە بوەتەهۆی راوەدوونانی ئەدیبەکان و نیشتەجێبوونیان لە تاراوگە و درێژەدانیان بە چالاکیی ئەدەبیی ئەو ئەدەبە دروستبووە. ئەو ئەدەبە لەڕووی بونیاد و بەهای ئەدەبییەوە دابڕاو نەبووە لەو ئەدەبەی لەناو نیشتماندا بەرهەمهاتووە، بەڵام لەڕووی ناوەڕۆکەوە بارگاوی بووە بە کارلێکە دەروونییەکانی دوورکەوتنەوە و ژیانی مەنفا، بەتایبەت کە هۆکانی پەیوەندیکردن وەکو ئێستا پێشکەوتوو نەبووە و سەردانی نیشتمان و خۆشەویستان ئەستەم بووە. بۆیە دابڕانی ئەدیب لە نیشتمان چرکەساتێکی مێژووییە لە ژیانیدا و کاریگەریی لەسەر لایەنی دەروونیی دادەنێ و وەرچەرخانێک لە بەرهەمی ئەدەبییدا دروست دەکات. نمونەی ئەم ئەدەبە کۆمەڵەی شاعیرانی تاراوگەیە، کە ساڵی 1920 لەسەر دەستی جوبران خەلیل جوبران و چەند شاعیرێکی تر کە لە وڵاتانی ناوچەی شامەوە بەتایبەت لوبنان، بۆ هەردوو ئەمریکای باکوور و باشوور کۆچیان کرد، لەوانە میخائیل نەعیمە، رەشید ئەیوب و ئیلیا ئەبو ماضی و ژمارەیەکی تر.
ئەدەبی تاراوگە و ئەدەبی مەنفا:
مێژووی رۆشنبیریی کورد بەمجۆرە ئەدەبە نامۆنیە، لە زوەوە زۆرێک لە ئەدیب و رۆشنبیرەکان بە ناچاری یان زۆرەملێ بەهۆکاری سیاسی و نەتەوەیی نیشتمانیان جێهێشتوە و لە تاراوگە نیشتەجێبوون و بەردەوامییان بە کاری رۆشنبیریی خۆیان داوە. سەرەتای نەوەدەکان بەدواوە جگە لە هۆکاری سیاسی تەوژمێکی تری کۆچکردنی ئارەزوومەندانە بۆ دەرەوەی کوردســــتان ســـــــەریهەڵدا، و لەناویاندا شاعیر و نوسەر و چالاکوانەکانی بوارە جیاجیاکانی ئەدەب و هونەریان تیادا بوو، لێرەشەوە وشەی "تاراوگە" سەریهەڵدا.
بۆیە زۆر گرنگە ئەو دوو جۆرە لە ئەدەب کە لە دەرەوەی نیشتمان بەرهەمهاتووە لەیەک جیابکەینەوە. بەوپێیەی تاراوگە-دیاسپۆرا کە تاڕاددەیەک هەڵبژاردە و ئارەزوومەندانەیە و مەنفا ناچارییە دەبێت جیا لە یەک لێیان بڕوانین، لەژێر جۆری یەکەمیانیشدا چەند جۆرێکی تر لە تاراوگە هەیە کە فاکتەری ئابووریی لەپشتەوەیە وەکو ئەوانەی لەدەرەوەی نیشتمانەکەیان بەدوای چانسی ئیشکردندا دەگەڕێن و تاراوگەی زانستی، وەکو ئەوانەی بەدوای چانسی درێژەدان بە خوێندنی باڵادا روویان لە تاراوگە کردووە و نیشتەجێ بوون، هەموو ئەمجۆرانەش بێگومان نووسەر و شاعیر و هونەرمەندیان تیادایە. ئاشکراشە تاراوگە بە واتای ئەوەی هەڵبژاردە و ئارەزوومەندانەیە، ئەدەبی مەنفا بەرهەم ناهێنێت و پێچەوانەکەشی راستە.
لە هەلومەرجی ئیستادا لە سایەی دۆخی جیهانگیریی و نەمانی سنوورەکان و بچووکبوونەوەی جیهان لەناو تۆڕی ئینتەرنێتدا، ئەدەب بەرگەی پۆلینکردن ناگرێت
ئەدەبی مەنفا، گوزارشتکردنە لە حاڵەتی غوربەت و هەڵدان بەسەر نیشتمان و تاسەکردنی خۆشەویستان و کەسوکار کە لە نیشتمان بەجێیهێشتوون. بەڵام ئەدەبی تاراوگە جەختی لەسەر دەلالەتی جوگرافییە و لە واقیعی نیشتمانەکەی خۆی دانەبڕاوە و بە هەمان ئاست ئاگاداری واقیعی تاراوگەشە.
بۆ ئەوانەی لە تاراوگە نیشتەجێن ئەجیندا و پرۆژە ئەدەبییەکانیان گرنگە، مەسەلەکە لای ئەوان دوورکەوتنەوە لە زێدی خۆیان و خۆشەویستانیان تێدەپەڕێنێت و دەگاتە ئەوەی دەبێتە پرسێکی رۆشنبیریی نەتەوەیی و ناسنامەی نەتەوەیی. ئەوەش خۆی لە کرۆکی بیروباوەڕە نەتەوەییەکە و ناسنامە رۆشنبیرییەکەدا دەبینێتەوە کە شتێکی دەستەجەمعیە بۆ هەموو ئەوانەی هەمان مێژوو و خاک و رۆشنبیری و هەمان ناسنامەیان هەیە، بەڵام لەبەرانبەردا تاراوگە و کۆمەڵگە و کەلتوور و رۆشنبیرییە تازەکە وایان لێدەکەن سەرلەنوێ چاو بە رۆشنبیریی خۆیاندا بگێڕنەوە بە ئامانجی ئەوەی بگاتە ئاستی رۆشنبیریی ئەو تاراوگەیەی تیایدا دەژی، بێ ئەوەی لە بیریان بچێت ئەوان بەشێکن لە میراتییە رۆشنبیرییەکەی خۆیان و درک بە قووڵی و دەوڵەمەندیی ئەو رۆشنبیرییە دەکەن و لەبەرانبەردا لە هەوڵی بەردەوامی ناساندنیدان بەو تاراوگەیە.
مەنفای مەجازی و دەقی کەونی:
"ئەدەب" وەکو کایەیەکی مەعریفی و شێوەیەک لە شێوەکانی گوزارشتکردنێکی ئینسانیانە و هەست و بیرکردنەوە و دنیابینیی ئەدیبەکە، لە هەلومەرجی ئیستادا لە سایەی دۆخی جیهانگیری و نەمانی سنوورەکان و بچووکبوونەوەی جیهان لەناو تۆڕی ئینتەرنێتدا، ئەدەب بەرگەی پۆلینکردن ناگرێت. هەر خۆی شیعر وەکو کایەیەکی ئەدەبی لە جێگەدا گەشە ناکات، بەڵکو لە هزر و مێشک و رۆحی شاعیردا گەشە دەکات و پەرە دەسەنێت. ئەگەر قسەکە لەمەنفا بێت وەکو جێگە، ئەو مەنفایەی لە ئێستادا بە مەجازی ناوی دەبرێت هەمان ئەو مەنفایەی رابردوو و رابوردووتر نیە، بگرە بەهۆی ئاسانیی بەیەکگەیشتن و پەیوەندیکردنەوە مەنفای جوگرافی بوونی نەماوە، ئەوەندەی بووەتە مەنفایەکی مەجازی وا لەناو مێشک و بیرکردنەوە و هەستی ئەدیبەکە خۆیدا، چ لەناو نیشتمانەکەیدا بێت یان لەدەرەوەی. بگرە مەنفا ئەگەر بوونی هەبێت لە ناو مێشکماندایە بڕیار دەدات کوێ نیشتمانە و کوێ نیشتمان نیە، چونکە چۆن مەنفای مەجازی هەیە، بەوپێیەی چەمکی نیشتمان گۆڕانکاریی بەسەردا هاتووە نیشتمانی مەجازیش دروستبووە.
دواجار لە سایەی هەلومەرجی دنیای ئێستادا ئەدەبی تاراوگە یان مەنفا زیاتر رەهەندێکی سایکۆلۆژی و جوگرافیی بە خۆیەوە گرتووە و بەهێندی مەسەلەکە ئەوەیە کەسەکە ئەدیبە یان ئەدیب نیە، چ لە ناو نیشتمان یان لە دەرەوەی نیشتماندا بێت، مەسەلەکە ئەوە نیە ئەدەبەکەی ئەدەبی تاراوگەیە یان شتێکی ترە. ئەگەر ئەوەش بەهەند وەرگرین ئیستا باس لە "دەقی کەونی" دەکرێ کە باوەڕی بە هیچ سنوور و رەنگ و نەتەوە و ناسنامەیەک نیە، ئیتر گرنگ نیە ئەدیبەکە لە کوێیە، لە ناو نیشتماندا یان لە تاراوگە، چونکە ئەمانە دواجار دەبنە وردەکارییەکی وا هیچ رۆڵێک لە هەڵسەنگاندنی دەقی ئەدەبیدا ناگێڕن، هێندەی بونیاد و زمانسازی و قووڵی و رەمزیەت و دەلالەتی ناو دەقەکە رۆڵ دەگێڕن.
