قۆناغەكانی هاتنەكایەی مرۆڤی ژیر

11:33 - 2024-06-03

دووتوێ

246 جار خوێندراوەتەوە

دڵشاد تاڵەبانی

حکایەتی دروستبوونی مرۆڤ و سەرەتا چۆن بووەو لە چ شوێنێک بووە، یەکێکە لە حکایەتە کۆنەکان کە ماوەی هەزاران ساڵە مرۆڤ خۆی پێوە خەریک دەکات. بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانەش کۆمەڵێك تیۆریی و لێکۆڵینەوەی جیاواز هەیە. هەریەکە بەپێی تێگەیشتنی خۆی بۆ ئەم پرسە گرنگە دەڕوانێت. لەناو ئایینەکانیشدا شڕۆڤەی تایبەت بۆ ئەم پرسە کراوە، بەتایبەتی لە ئایینە ئاسمانییەکاندا هەموویان لەسەر ئەوە کۆکن کە خودای گەورە مرۆڤی دروستکردووە.
بەپێی ئەفسانە کۆنەکانیش بێت، تێگەیشتن و حکایەتی جیاوازیان لەمبارەوە داناوە.
لە دیدی زانستیشەوە تێڕوانینی زانستییانەی جیاواز بۆ سەرەتای دروستبوونی مرۆڤ و یەکەم شوێنێ مرۆڤ هەیە.
دۆسێی ئەمجارەمان تایبەتە بەم پرسە و لەلایەن هاوکارمان دڵشاد تاڵەبانییەوە ئامادەکراوە. تێیدا باسی تێڕوانینی ئایینەکان و ئەفسانە کۆنەکان و کۆمەڵێک تیۆری جیاوازی زاناکانی جیهان دەکات، کە لەبارەی سەرەتا وشوێن و جۆری مرۆڤە سەرەتاییەکانەوە کردوویانە.

دۆسێ - عەبدوڵڵا سدیق

زاناكان كاتی پەیدابوونی نیاندەرتاڵ بۆ پێش 650000 ساڵ مەزەندە دەكەن، كە لە ئەوروپا و ئۆراسیا، ناوچەكانی زاگرۆس و تا ناوەڕاستی ئاسیا بڵاوبوونەتەوە، هەروەها لەناوچوون و دیار نەمانیشی بۆ (25000 - 40000 ساڵ ) دەگەڕێننەوە

مرۆڤی ژیر (هۆمۆسابینیس) بەرزترین و هۆشیارترین جۆری مرۆڤەكانە كە پێیان دەگوترێت (هۆمۆ) و نزیكترینیانن بۆ ئێمە. هەرچەندە چەند زنجیرەیەكی بچڕاو لە نێوان ئێمە و ئەواندا هێشتا نەدۆزراوەتەوە، لە راستیدا مرۆڤی ژیر لە زۆر مەبەستیش لە هیچی ئەوانەی تر ناچێت كە لە سەردەمی ئەو یان پێشتریش هەبوون، هەرچەندە كۆمەڵێك لایەنی هاوشێوەشیان لەگەڵ یەك هەیە و چەندین رەوشیشیان لە یەكچووە، هاوتەریب لەگەڵیان یان پاشتر دەرکەوتبێت و لەگەڵیان ژیابێت و گەشەی كردبێت، پێدەچێت یەك بنەڕەتیان هەبووبێت، كە بەرە بەرە ئەو جۆرانەی تر، بە هۆی كێبڕكێ و ململانی ئەمان لەگەڵیان و كاریگەریی چەندین فاكتەری تر، لەناوچووبێتن.
رەنگە ئەوەش بووبێت كە لە قورئان و كتێبە ئاینییەكانی تردا لە باسەكانی دەركەوتنی مرۆڤی مۆدێرنی ئاقڵ، ئەوە دەخرێتەڕوو و باس دەكرێت، كە خودا ئادەمی وەك مرۆڤی مۆدێرن دروست كردووە و ژیر و رووخساریشی جوان بووە. لەهەموو كتێبە ئاینیەكانیش ئەوە باسكراوە كە پێش مرۆڤ، گیانەبەری وەك مرۆڤ هەبوونە. لە قورئانیش لە سورەتی ( البقرة) زۆر بەڕوونی ئەوە هەیە، كە خوداوەند بە فریشتەكان دەڵێت: مرۆڤ دروست دەكەم. ئەوان دەڵێن: ئایا یەكێك دروست دەكەیت دیسانەوە دەست بكاتەوە بە كوشت و بڕین و تێكدانی زەوی، لە كاتێكدا ئێمە هەمیشە سوپاسگوزارتین (وإذ قال ربك للملائكة إني جاعل فی الارظ خلیفة قالوا أتجعل فیها من یفسد فیها و یسفك الدما‌ء و نحن نسبح بحمدك و نقدس لك قال أني أعلم ما لا تعلمون )كەواتە پێشتریش گیانلەبەری وەك مرۆڤ هەبووە كە خەریكی كوشتن و بڕین و تێكدان بووە.
لە ئەفسانە سۆمەرییەكانیش ( كە یەكەم شارستانیەتی كۆنی ناسراوی سەر زەوی بوون) ئەوەیان خستۆتەڕوو، گوایە مرۆڤ لە ئاسمانەوە لە لایەن ئەنۆناكی «فریشتە یان نێردراوەكان» هێنراون بۆ سەر ئەرز و باسی مێژووی پێش 400000 ساڵی خۆیان دەكەن.
مرۆڤی مۆدێرن
مرۆڤی مۆدێرن یان ئاقل ( هۆمۆ سابینیس Homo Sabinis) بەپێی هەندێک تیۆری بێت، لە جۆرێكی مرۆڤی سەرەتایەوە گەشەی كردووە، وەك باسم كردووە لە هیچ لەو جۆرانەی تر ناچێت، گەرچی چەندین مەبەستی لە یەكچوونیشیان لەگەڵ یەك هەیە، بەڵام ئەوانی تر هەموو لەناوچوون و ئەمیش مایەوە و گەشەی كرد و زیاد بوو و شوێنی هەموویانی گرتەوە.
مرۆڤی سەرەتایی كە ئەویش دەبێتە چەند قۆناغ، لە پێش زیاتر لە 3 ملیۆن ساڵ دەركەوت، كە مرۆڤی سەرەتایی ( لوسی 3.18 3.22ملیۆن ساڵ) پێش ئێستا پەیدا بووە، بە چەند قۆناغدا تێپەڕیووە کەئەوانیش بریتین لە :
قۆناغی هۆمۆ ئێرگستەر( مرۆڤی كاركەر) پێش 2.2 ملیۆن ساڵ بووە.
قۆناغی مرۆڤی شارەزا یان بە دیقەت «هۆمۆ هابیلیس پێش 1،25 ملیۆن ساڵ بووە» لە ساڵی 1995 لە لایەن تیمی لویس و ماری لیكی لە دۆڵی ئۆلدفای جۆرج لە تەنزانیا ئێسك و پروسك و ئاسەوارەكانی( Homo Habilis ) بۆ یەكەمجار دۆزرایەوە. هەروەها لە نزیك دەریاچەی توركانیا و كوبی فورا لە كینیا، بەڵام بە بنەچەی مرۆڤی مۆدێرن دانانرێت.
قۆناغی هۆمۆ رودولفینیسس و هۆمۆ ئەریكتیكوس ( مرۆڤی قەد راست) پێش 1.9ملیۆن ساڵ بووە. پێشتر لە ئەفریقاوە رووی كردۆتە ئاسیا.
هۆمۆ یان مرۆڤی هایدلبێرگ كە پێش 650 هەزار ساڵ لە ئەوروپا ژیاوە و پێستی كاڵ بووە. لەوەوە نیاندەرتاڵ کە پێش 350 هەزار ساڵ هاتۆتە كایەوە و ژیاوە، كە لە ئەوروپا و ئۆراسیا و چیاكانی زاگرۆس تا ناوەڕاستی ئاسیا بڵاوبۆتەوە. بە گەیشتنی مرۆڤی زیرەكی مۆدێرن (هومو سابینیس) ئەو بەرە بەرە بنەبڕ بووە و لەناوچووە.
هۆمۆ فلورنسس ( مرۆڤی هوبیت ) كە زۆر كورت بووە و بەرزی تا 110 سم بووە، لە باشووری خۆرهەڵاتی ئاسیا ژیاوە بە تایبەت ئەندونیسیا و پێش دەوری 15 هەزار ساڵ لەناو چووە. بۆیە هەر مرۆڤی ئێستا كە لە نەوەی ئەو جۆرەیە، كە پێی دەگوترێت (هۆمۆ سابینیس) ماوە و ئەوانی تر بە نیاندەرتاڵیشەوە هەموو لەناوچوون. كەواتە مرۆڤە سەرەتاییەكان (ئەوەی تا ئێستا دەزانرێت و دەناسرێت)چەند جۆر بوون هەمووشیان وا دیارە لە ئەفریقاوە هاتبێتن، كە پێدەچێت شوێنەكانی تر پێشتر زۆر سارد وبەستەڵەك بووبێتن.
تیۆریەكی تر هەیە، كە مرۆڤی ئاقڵ زۆر كۆنترە و پێش دەیان ملیۆن ساڵ هەبووە، چەند ئامێری كاركردنی زۆر كۆن دەزراوەتەوە، بەڵام ئەوە بە رەسمی نەسەلماوە و ئاسەواری ئاشكرا بۆ سەلماندنی ئەوە رانەگەیەندراوە.
هۆموسابینیس لە پێش دەوری 330000 ساڵ لە ئەفریقا پەیدابووە، كۆچی كردووە بۆ شوێنەكانی تری ئەفریقا و ئاسیا و ئەوروپا بە رێگای خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا و ئەو كۆچەی قۆناغ بە قۆناغ بووە و هەر قۆناغەی چەند هەزار ساڵی پێ چووە، تا لەو شوێنەوە بۆ شوێنێكی تر رۆیشتووە و پاشان لە هەموو ئاسیا و ئەوروپا بڵاوبۆتەوە لە پێش 45000 ساڵ و لەو شوێنانە جێگیر بووە، هەموو هۆز و نەتەوە و گەلان لەوەوە پەیدابوون و مرۆڤی سەردەمیان پێكهێناوە، كە لەگەڵ گەشەكردنیان شەڕوشۆڕ و كوشتنیان لەگەڵ خۆیان هێناوە و كەرەستە و ئامڕازی تێكدانی سروشت و ژینگە و لەناوبردنیشیان لەگەڵ خۆیان پێشخستووە.
گەشتی مرۆڤی مۆدێرن بۆ خۆرهەڵات
هۆمۆ سابینیس لە ئەفریقاوە، بە دەشتی سینادا گەیشتوەتە فەلەستین و ئەوەی ئێستا ئەردەنە و لەوێ و لە دەشتی سیناوە جووڵاوە بەرەو ناو زاگرۆس، پاش مانەوە بۆ چەند هەزار ساڵ لە ناوچەكانی زاگرۆس و دەوروبەی، لە زاگرۆسەوە بەرەو باكوور و خۆرئاوا و باشووریشیدا تێپەڕیوە بەرەو قوڵایی ئاسیا و ئەوروپاش، كە زاناكان ئەو ناوچانەیان ناوناوە ناوەند ( مركز) كە پێكدێت لە ناوچەكانی زاگرۆس، باشووری عیراق، باشووری خۆرئاوای ئێران، باكووری نیمچە دورگەی عەرەبی و باكووری خۆرهەڵاتی كەنداو.
زاناكان سەلماندویانە مرۆڤی ژیر، كە مرۆڤی سەردەم لەوەوە گەشەی كردووە، پێش 60000 - 70000 ساڵ گەیشتۆتە ناوچەكانی باشووری خۆرئاوای عیراق. لە باكووری خۆرهەڵاتی نیمچە دورگەی عەرەبی تا ئێران و بەشێكی ناوچەكانی زاگرۆس و ئەو كاتە تەنها چەند هەزار كەس بوونە و لەو ناوچانە بڵاوبونەتەوە، كە پاش یەك گەیشتوون (لە هەوڵەكانی پێشتر نەگەیشتونەتە ئەو ناوچانە)و دیارە لەوێ چەند كۆمەڵێكی لەیەكچوویان پێكهێناوە، پێش بڵاو بوونەوەیان لە پاش چەند هەزار ساڵ بۆ شوێنەكانی تر. بۆ چەند هەزار ساڵێکیش لەو ناوچانە خەریكی راو و كۆكردنەوەی میوە و خۆراكی رووەكی بوون.
پاشان لەوێوە قۆناغ بە قۆناغ بەرەو قوڵایی ئاسیا و ئۆرسیا (ناوچەكانی قەوقاس وئۆراڵی نێوان ئاسیا و ئەوروپا) و بەرەو ئەوروپا رۆیشتوون. هەروەها بەرەو ئەنادۆڵ و بەشێكیشیان لەوێوە پەڕیونەتەوە بۆ ئەوروپا، لە ئاسیاشەوە گەیشتونەتە ئالاسكا و ئەمریكا و شوێنەكانی تر. كەواتە ناوچەكانی زاگرۆس شوێنی تێپەڕینی ئەوان و پێشتر هی مرۆڤی نیاندەرتاڵیش بووە. پێویستە لە شانەدەر و شوێنەكاتی تریش مۆزەخانە دابنرێت بۆ پاراستن و نمایشكردنی دۆزینەوەكان، وەك بەشێكی مێژووی ناوچەكە، كە قۆناغێكی گەشەكردنی مرۆڤ لەو ناوچەیە پیشان دەدات، كە موڵكی كوردستان و خەڵكەكەیەتی.
هەر قۆناغەی چەند هەزار ساڵی پێ چووە. لەو كاتەدا ئاسیا و ئەوروپاش چۆڵ نەبووە(پرۆفیسۆر لوكا باجانی، زانای ئەنترپۆلۆژی لە زانكۆی بادۆفا هەمان بۆچوونی هەیە، هەروەها پرۆفیسور مایكل بیتراجلیا، بەڕێوبەری سەنتەر ئوسترالی بۆ گەشەكردنی مرۆڤ). زاناكان كاتی پەیدابوونی نیاندەرتاڵ بۆ پێش650000 ساڵ مەزەندە دەكەن، كە لە ئەوروپا و ئۆراسیا، ناوچەكانی زاگرۆس و تا ناوەڕاستی ئاسیا بڵاوبوونەتەوە، هەروەها لەناوچوون و دیار نەمانیشی بۆ ( 25000-40000 ساڵ ) دەگەڕێننەوە.
لە چەند شوێنی ئاسیاش جۆرەكانی تری مرۆڤی سەرەتایی هەبووە. بنەچەیەکی تر لە ئەفریقا دۆزراوەتەوە كە لە هەمان سەردەمی نیاندەرتاڵ كە تا 20000 ساڵ پێش ئێستاش ماوە. ماڵپەڕی (زا كونڤرزێشن )ی ئوسترالی نوسیوویەتی كە زانا (نیك لوگریتش) و تیمەكەی سەلماندویانە كە چەندین جۆر مرۆڤ لە ئاسیادا، لەوانە مرۆڤی ( دینیسۆڤا ) لە ئاسیا، هۆمۆ ئەریكتوكۆسیش لە ئەندونیسیا هەبووە لەو كاتەی هۆمو رودیسا لە ئەفریقا هەبووە.
دینیسوفا (Denisova hominins)‏
جۆرێكی هۆمۆیە كە تا پێش 41000ساڵ ژیاوە و لە ئەشكەوتی دینوسوڤا لە نزیك شاخەكانی ئەلتای سیبریا دۆزراوەتەوەو هاوتەریبی نیاندەرتاڵە. توێژینەوەكانی یوهانی كراوس و سڤانتی بیبو(لە زانستگای ماكس بلانك لە لایبزیگ) دەریانخستووە، كە دینیسوفا لە ئەنجامی كۆچی زووی نیمچە مرۆڤەكانی ئەفریقان، كە لەگەڵ نیاندەرتاڵ پێش 600000 ساڵ لقێكیان پێكهێناوە، لەگەڵ نیاندەرتاڵ پێش 300000 ساڵ لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لە یەك جیابوونەتەوە.

دۆزینەوەیەك لە ئەشكەوتی شانەدەر لە برادۆست دەریخستووە كە مرۆڤی سەرەتایی بە ئاگر خۆراكی دروستكردووە، هەروەها جۆرێكیش لە نان، بە پێچەوانەی بۆچونەكانی پێشوو

مرۆڤی هایدلبێرگ
تیمێكی توێژینەوە بە سەرپەرشتی فوهو تشن و دۆنگنۆ لە یەكجیابونەوەی نیاندەرتاڵ و دینوسوڤان بە پێش 640000 ساڵ دادەنێن. مرۆڤی هایدلبێرك تەمەنی پێش 400000 ساڵە و لە ئەشكەوتێك لە ئیسپانیا ئاسەوار و ئێسكی دۆزراوەتەوە و پەیوەندیی بە قۆناغێكی نیاندەرتاڵ ودینوسوڤان هەیە .
ئەشكەوتی شانەدەر
ئەمانە هەموو، زانا و تۆێژەرەوەكان دۆزینەوەكانی ئاسەوارەكانی مرۆڤ دەیڵێن، كە بەشێكیشی لە كوردستان دۆزراوەتەوە لە ئەشكەوتی شانەدەر و شوێنی تریش لە خۆرهەڵاتی كوردستان. دۆزینەوەیەك لە ئەشكەوتی شانەدەر لە برادۆست دەریخستووە كە مرۆڤی سەرەتایی بە ئاگر خۆراكی دروستكردووە هەروەها جۆرێكیش لە نان، بە پێچەوانەی بۆچوونەكانی پێشوو(أ.د. كریس لە زانكۆی لیڤەرپول). لەوكاتە مرۆڤی ( هۆمۆ سابینیس ) و مرۆڤی سەرەتایی (نیاندەرتاڵ) لە چیاكانی زاگرۆس(كوردستان) پێكەوە ژیاون ( كە لە شوێنەكانی تر یەكیان كوشتوە و خواردوە) كە پێشتر رالف سولیكی و تیمەكەی لە زانكۆی كۆڵۆمبیا ئێسكی مرۆڤی سەرەتاییان لە ئەشكەوتی شانەدەر دۆزیبوەوە، كە بۆ پێش 80000 ساڵ دەگەڕێتەوە.
ئەمەش پێچەوانەی بۆچوونەكانی پێشووترە كە وا دەزانرا مرۆڤ لەو كاتە تەنها راوی كردووە و میوەی كۆكردۆتەوە و گۆشتەكەشی بە كاڵی خواردووە. پاش دۆزینەوەی ئێسكی ژنیكی نیاندەرتاڵ لە ئەشكەوتی شانەدەر، هەندێك دەنووسن گوایە ئێمەی كورد كۆنترین و رەسەنترین گەلین. راستە زاگرۆس بە یەكێك لە مەڵبەندە كۆنەكانی مرۆڤ دەژمێردرێت، بەڵام نە ئێمە و نە هیچ نەتەوەیەكی تر پاشماوەی نیاندەرتاڵ نین و ئەوان لەناوچوون، وەك ئاماژەشم پێداوە لە زۆر جێگای تریش هەبووە. بێگومان ئێمەی كورد و هەموو ئەوانەی تریش لە مرۆڤی مۆدێرن ( هۆمۆ سابینیس) گەشەمان كردووە و هاتوینەتە كایەوە وەك هەموو نەتەوە و گەلانی ئێستای سەر زەوی.
بەشی زۆری بڵاوبۆتەوە بە جیهاندا و بەشێكیشی لە چیا و ناوچەكانی زاگرۆس و دەورووبەری ماونەتەوە. ئەوان كۆمەڵێك لەو هۆزانەیان پێكهێناوە لە ناوچەكە پێش هاتنی قەوقاسی و هیندۆ ئەوروپی و دەركەوتنی كورد. پێدەچێت سەرەتا رەش پێست بووبێتن وەك ئەوانەی كە گەیشتونەتە ئەوروپا لەو سەردەمە، كە پاش دەیان هەزار ساڵ بە كۆچی پێچەوانە بەرەو زاگرۆس و هاتنی شەپۆلەكانی گەلانی قەوقاسی و پاش تر هیندو ئەوروپی و پاش ئەوان ئاریە هێندۆئەوروپییەكان، پاشماوەكانیان بەرە بەرە لەگەڵ ئەوان تێكەڵاو بوون و بە هاتنی ئاریەكان، پاشان كوردیان پێكهێناوە .

تا ئێستا هەموو نهێنییەكانی پەیدابوون و گەشەكردنی مرۆڤ ئاشكرا نەبووە، هەموو ئەوانەش كە ئەوان دەبەستێتەوە بە مرۆڤی سەردەمەوە، تا ئێستا تیۆرین و بەشێكیشیان گریمانەن، لەبەرئەوەی كۆمەڵێك قۆناغی بەستنەوەی هەر یەكە لەوان بە ئێمەوە، هێشتا نەدۆزراوەتەوە

مرۆڤی نیشر رملە
مرۆڤی (نیشر رملە) لە فەلەستین لە ئەشكەوتی (كیسیم) پێش 400000 ساڵ، تیكەڵ بە هۆموسابینیس بوون كە پێش 200000ساڵ گەیشتونەتە ئەوێ، كە لە ئەشكەوتی كیسلیە دۆزراوەتەوە كە بە یەكێك لە باپیرانی نیاندەرتاڵ دادەنرێت.
چەند جۆری تری هۆمۆی كورتە باڵاش لە هەمان كات لە باشووری ئەفریقا (هۆمۆ نالیدی ) ژیاوە و ( كالاو ) لە فلیپین و دەوروبەری، هەروەها (فلۆرنس)ی زۆر كورتە باڵا لە ئەندونیسیا، لەگەڵ مرۆڤی ( ئەشكەوتەكانی رید دیر ) لە چین .
پێش 2 ملیۆن و500 هەزار ساڵ ، جۆرێكی گیانەبەری تری وەك مرۆڤ ژیاوە كە قەدی راست بووە و مردوەكانیشی ناشتووە، هیچ پەیوندیەكیشی لەگەڵ ئەو جۆر و بنەچە كۆنانەوە نییە كە مرۆڤی ئێستایان هێناوەتە كایەوە. ئەوەش لە ئەشكەوتی ( رایزنگ ستار)لە 50 كم لەجۆهانسبرگ لەلایەن ( لی بیرگەر ) و تیمەكەی دۆزرایەوە، ناو نرا ( هۆمۆ نالیدی)
مرۆڤی هۆمۆ فلورنس ( كورتە باڵا) لە دورگەی فلورنسی ئەندونیسیا كە تا 12000 ساڵ پێش تر لەناوچوون باڵایان 110 - 120 سانتیمەتر بووە.
هوبیت و کۆمەڵێک جۆری تر
مایك مورود و تیمەكەی لە 2004 چەند رەوشێكیان لە مرۆڤی فلورنس دەستنیشان كرد كە لێكچوو جیاوازی هەیە لەگەڵ نیمچە مرۆڤەكان (ئەسترالوبیتكس) كە زیاتر لەوان چووە تا لە مرۆڤی سەردەم. لە ساڵی 2015 ئەنجامی شیكردنەوەی (بایزی) بڵاوكرایەوە لە سەر نیمچە مرۆڤەكان ( اشباە البشر) كە لە نێوان 70000 – 13000 ساڵ هەبووە ، كە ناونراون (هوبیت). گەلانی ( توازیماسنگ) كە كورتە باڵان لە نیمچە دورگەی ملایو دەژین و باڵایان 1،37م یان گەلی (ئەندامانیس) بەڵام ئەمان لەو هۆبیتانە بەرزترن . گەلی بیگمی ( بیغمی)، كە لە گوندی (رامباساس) دەژین لە دورگەی فلورنس و كورتە باڵاشن، هیچ پەیوەندییەكیان بەوانەوە نییە و بە جیا گەشەیان كردووە .
مرۆڤی كالاو، لە فلپین بووە و لە مرۆڤ دەچێت، كە لە ساڵی 2007 لە لایەن ( ئەرماند سلفادۆر میجاریس )ئێسك و پروسكیان دۆزرایەوە.
«مرۆڤی میناتوجاوا» لە گەلانی پێش مێژوون، كە لە (ئۆكیناوا)ی یابان ژیاون و كۆمەڵێك ئێسكیان دۆزاروەتەوە كە دەگەڕێتەوە بۆ دەوری پێش 23000 ساڵ، كە كۆنترین ئەسكەلێتی مرۆڤە تا ئێستا لە یابان دۆزرابێتەوە.
مرۆڤەكانی ئەشكەوتی( رید دیر) لە لۆگین لە چین. لە مرۆڤە هەرە ناسراوەكانی پێش مێژوون كە لە سەردەمی مرۆڤی سەرەتایی ژیاون. ئاسەوارەكانیان كە دۆزراوەتەوە، دەگەڕێتەوە بۆ 12 -15هەزار ساڵ.
بە پەیدابوونی مرۆڤی ژیر (هۆمۆ سابیبێس) هەموو ئەوانە بەرە بەرە لەناوچوون و دیار نەماون . دیارە ئەوان هۆی سەرەكی راستەوخۆی نەمان و لەناوچوون و لەناوبردنی ئەوانی تر بوون. كە كێبڕكی توندی ئەوانیان كردووە لە خۆراك، هەروەها رەنگە بە كۆمەڵ لەناویان بردبێتن كە ئەوان لە ئەوروپا پێش 40000 ساڵ و لە شوێنەكانی تر لە پێش 35000 - 15000 ساڵ نەماون و ئاسەواریان لەناوچووە.
هۆمۆسابینیس (مرۆڤی مۆدێرن) پێش 43000 – 45000 ساڵ گەیشتونەتە ناوچەكانی كەنارەكانی دەریای سپی ناوەڕاست لە ئەوروپا، بۆیە چەند هەزار ساڵێك لەگەڵ نیاندەرتاڵ پێكەوە ژیاون.
ئەوەی زاناكانی سەرسام كرد، دۆزینەوەی ئێسك و سکەلێتی مرۆڤی زۆر باڵابەرز بوو لە كەنارەكانی رووباری ئەمازۆن لە بیرۆ و ئەكوادۆر، كە باڵایان لە نێوان 213 – 243 سنتم بوو. سەرۆكی تیمی لێكۆڵەرەوەر و دەرهێنەری ئەوانە (راسیل دیمینیت anthropologist Russell Dement) ئەوەی راگەیاندووە كە ئێسكەكانی ئەو مرۆڤە زەبەلاحانە نێردراونەتە ئەڵمانیا بۆ لێكۆلێنەوەی زیاتر. دەگوترێت لێكۆڵەرەوانی كۆلێژی ( بلوێت) یش سەرسام بوونە بە دۆزینەوەی سكەلێتی مرۆڤی زەبەلاحی سەر زلی درێژ ، كە باڵایان دەگاتە زیاتر لە 270 سنتم (9 پێ).

زاناكان سەلماندویانە مرۆڤی ژیر، كە مرۆڤی سەردەم لەوەوە گەشەی كردووە، پێش 60000 - 70000 ساڵ گەیشتۆتە ناوچەكانی باشووری خۆرئاوای عیراق.

دەرەنجام
زۆری تر دەنووسرێت لەسەر دۆزینەوەی مرۆڤی گەورە، بەڵام بەڵگە بۆ سەلماندنی ئەوانە تا ئێستا نییە یان شاردراونەتەوە. زۆر نهێنی لەسەر مرۆڤی دێرین هەیە كە تا ئێستا نەدۆزراوەتەوە و هەمیشە مەبەستی نوێ دەدۆزرێتەوە، زۆر زانیاری تریش لە ماڵپەڕ و تەنانەت كتێب بڵاودەكرێتەوە و دەنووسرێت لە سەر مرۆڤی زەبەلاح و جۆری تر، كە نادروستن و بنەمایان نییە. كۆمەڵێك دۆزینەوەی تریش هەن كە تا ئێستا رانەگەیەندراون و لە دەزگاكانی لێكۆڵینەوە بە نهێنی ماونەتەوە.
تا ئێستا هەموو نهێنییەكانی پەیدابوون و گەشەكردنی مرۆڤ ئاشكرا نەبووە، هەموو ئەوانەش كە ئەوان دەبەستێتەوە بە مرۆڤی سەردەمەوە، تا ئێستا تیۆرین و بەشێكیشیان گریمانەن، لەبەرئەوەی كۆمەڵێك قۆناغی بەستنەوەی هەر یەكە لەوان بە ئێمەوە، هێشتا نەدۆزراوەتەوە، هەرچەندە بوونی ئەوان و لێکچوونیان لە مرۆڤی سەردەم زۆر مەبەست دەخاتەڕوو، بەڵام هەمووی روون ناكاتەوە. زاناكانیش بەردەوامن لە لێكۆڵینەوە و گەڕان بە دوای ئەو زنجیرە ونبووانەی ئەوان بە ئێمە ببەستێتەوە، ئایا داهاتوو چی دەردەخات و روون دەكاتەوە ؟ ئەو تیۆریانە دەسەلمێنێت، یان بەدرۆیان دەخاتەوە، كە ئەوان نزیك بوونە لە مرۆڤەوە، بەڵام پەیوەندی راستەوخۆیان بە مرۆڤەوە نییە.

سەرچاوەکان

1/ Evolution: The Human Story, Dr. Alice Roberts
2/ Sapiens: A Brief History of Humankind, Yuval Noah Hariri
3/ Homo Sapiens : Der groe Atlas der Menschheit. Telmo Pievani .
4/ العاقل: تاریخ مختصر للجنس البشری، یوفال نوح هراری