پ.ی.د. ماجد خەلیل فەتاح
بۆچی بەشێك لە بابەتەكانی توندوتیژیی كەمترین كاریگەرییان لەناو توێژینەوە زانستییەكاندا دروستکردووە؟ یان هەر هەوانتە و گۆترە گرەو لەسەر دەستنیشان كردنییان دەكرێت، بەبێ ئەوەی بزانرێت بابەتی توندوتیژییەكە چییە؟ هەڵبەتە هەر رووداوێكی كۆمەڵایەتی و سیاسی و كەلتوریی گەر وەك دیاردەیەكی توندوتیژ نەبوویە نەریتی نێو توێژینەوە زانستییەكان، ئەوا ئیرادەی چارەسەریی و چوارچێوەیەكی مەعریفی لە هەمبەر دۆزینەوەی دنیابینی دروست و داتای دیاردەكە نەهاتووەتە گۆڕێ، یانی نەبووەتە سەرنجی سیستمی كۆمەڵایەتی و كەلتوریی و سیاسییەكە. كەوابێ دەستنیشانی تەوەری رووداو یان دیاردە توندوتیژەكە نەكراوە.
تاوەكو ئێستا دیاریكردنی دیاردەكانی توندوتیژی لە كەلتوری كوردی و كۆمەڵی رۆژهەڵاتیدا بەگشتی لەسەر بنەمای بابەتێكی گۆترە ئامێزە
دیاردەی توندوتیژی نادیار
یەكێك لە دیارترین دیاردە توندوتیژەكان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی و عیراق و كوردستان بە تایبەتی، بریتین لە توندوتیژیی نادیار. ئەم دەربڕینە نوێیە. نۆرەی خۆی نەداوەتە باس و خواستە بابەتی و زانستییەكانی ئێرە، لەكاتێكدا لێوان لێوین لە توندوتیژی نادیار.
هەموو ئەو ئازارانەی كە لە جەستەی جوڵانەوە كۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسیەیەكانی ئێرەدا بێ ساڕێژ ماونەتەوە، ئازارێكن چارەسەرییان چێناكرێت. چونكە تاوەكو ئێستا نازانرێن چییە؟. دەزانرێت توندوتیژیی لە ئارادا هەیە، وەلێ نازانرێت كامەیە، وەلێ نازانرێت چ چارەسەرێكی بۆ بەكاربهێنرێت، وەلێ زۆرجار زەمینەی چارەسەرییەكان لە شوێن و كاتی هەڵەدا هەتوانی برین و ئازارەكان ناكەن. توندوتییژی نادیار نەزانراوەكانی نێو سیستمە سیاسی و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگییەكەی فەزای ژیانی رۆژانەی ئێرەن. توندوتیژیی نادیار ناوەكییە، نۆرمێكی نادیاری نێو تەڤگەر و تێڕوانینی هزری و ژیانی ئابووری و كۆمەڵایەتی و پەروەردەیی ئێرەیە. چون لۆژیكێك لە قەرەی قەدەری چارەسەرییدا نییە، مادام نازانرێت ئەسڵ و ئەزموونی كێشەكە كامەیە و كوا؟
لە مێژووی نوێدا، یەكێك لە یادەوەرییەكانی كەلتوری رچەشكاندنی كۆمەڵایەتی و سیاسی لەو شوێنانەدا دەستی پێكرد كە دەستنیشانی كێشەكان دەكران، بەتایبەتی ئەم ئەدەبیاتە لە كیشوەری ئەوروپا و كۆمەڵی ئەزموونگەرای خۆرئاوادا خەباتی بۆكرا، تاوەكو سەدەی هەڤدەهەمیش نەدەزانرا سەرچاوەی توندوتیژییەكان كوان؟ چۆن چۆڕاونەتە ناو نەریتی ژیانە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكەوە. ئەم میتۆد و مەددەی چارەسەری سەرەتا لە فەرەنسا و بەریتانیاوە كاری بۆكرا، پاشتریش لە دوای چێبوونی یەكێتییەكانی ئیتاڵیا و ئەڵمانیا لە كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدە سەرەیان دایە دەست دەستنیشانكردنی گرفتەكان. بەتایبەتی زۆر بەوردی زانیان سەرچاوەكانی توندوتیژی لە سیستەمی پەروەردەدا كامانەن، لەنێو جیاوازییە چینایەتیەكاندا زانیان كامەیە ئەو ئەزموونەی توندوتیژیی كۆمەڵایەتی دەستنیشان دەكات. بەو پێودانگە، تاوەكو ئێستا،دیاریكردنی دیاردەكانی توندوتیژی لە كلتووری كوردی و كۆمەڵی ڕۆژهەڵاتیدا بەگشتی لەسەربنەمای بابەتێكی گۆترە ئامێزە. ئەم گۆترەكارییە گەواهیی گەلێ لە مژارەكانی میتۆدی ژیانە لێرە. بۆنموونە لە ئەزموونی سی ساڵی ڕابردووی خۆبەڕێوەبەری كوردیدا باس لە توندوتیژی سیاسی، كۆمەڵایەتی، فەرهەنگی و پەروەردەیی دەكرێت، وەلێ نازانرێت لە كوێوە گەشەدەكەن، باس لەوە دەكەن لەكوێوە گەشە دەكەن، بەڵام نازانرێت چۆن و كەی؟ ئەم پرسانە گرنگن، بەڕادەیەك پێمان دەڵێن، هەموو ئەو فۆڕمانەی وەك توندوتیژی دیاریكراون، رەنگە توندوتیژی نەبن، رەنگە بابەتێكبن بەهەڵە كارلەسەر كەمكردنەوەیان كرابێ. بۆیە لەئێستادا بۆ ئەم كۆمەڵگە و كلتورانەی هاوشێوەی هەرێمی كوردستان، چەمك و چوارچێوەی توندوتیژیی نادیار بابەتێكە قسەی لەبارەوە دەكرێت. توندوتیژیی نادیار، لە نێو میتۆددا، لە پەروەردە، لە ژیانی ئابووری و بازاڕ و سیاسەتدا تا ئەوكاتەی كە بەوردی نەخزێتە ناو توێژینەوەی زانستییەوە نازانرێت چ جۆرە توندوتیژییەكەو توندوتیژی نادیارە. بۆیە دەوانین بڵێین لەئێستادا سیستەمی سیاسی و كۆمەڵایەتی ئێمە، یەكپارچە تژییە بە توندوتیژی نادیار.
