کودەتا رەش و سپییەکانی عیراق

پووچەڵبوونەوەی چەمکی سوپای نیشتمانی

جەمال ئارێز

گرفتێکی گەورەی عیراق و بەتایبەتی ئەو نەوانەی کە مێژوو بەباشی ناخوێننەوە، دەم ژەنینە لە سیاسەتەوە، چونکە وەک دەوترێت هیچ دووکەڵێک بێ ئاگر نییە، جا دەشێت ئەو ئاگرە بەڕوونی دیاربێت و یاخود هەر پشکۆیەکی ژێر خۆڵەمێش بێت، گرنگ ئەوەیە ئاگرێک لە ژێرەوەی خۆڵەمێشەکەدا هەیە و ئەگەری ئەوەی هەیە لە هەر چرکەساتێکدا بگەشێتەوە و کڵپە بسێنێت.
یەکێک لەو دیاردانەی کە زۆرێک لە شرۆڤەکارانی سیاسیی نوێ و دێرین لە عیراق قسەی لەبارەوە دەکەن، مەسەلەی سوپای نیشتمانییە، جا ئەو شرۆڤەکارانەی نوێن، بەشێکی لەژێر کاریگەریی کتێب و تیۆرە سیاسی و سەربازییەکاندان و هەر لە سۆنگەی ئەو تێڕوانینە تیۆرییەوە بۆ بابەتەکان دەچن و شرۆڤەیان دەکەن، لەکاتێکدا شرۆڤەکارە دێرینەکان زۆربەیان هۆکار و باکگراوندی پووچەڵبوونەوەی ئەو چەمکە دەرک دەکەن، بەڵام یان لەترساندا ناوێرن ئاماژە بە هۆکارە راستەقینەکانی بکەن، یاخود بازاڕی سیاسی و سیاسەتی میدیایی هەندێک کەناڵ وایان لێدەخوازێت بەو جۆرە قسە بکەن کە سەرەنجام بەشێکی زۆر لە شرۆڤەکارانی نوێش لەخشتە دەبەن و چەواشەیان دەکەن.
بەهۆی ئەوەشەوە کە مانگی تەممووز، هاوکاتە لەگەڵ ساڵیادی هەردوو کودەتای سەربازیی و ئەمنیی  14 و 17ی تەممووز لە عیراقدا و بەهۆیەوە دەسەڵاتدارانی سەربازیی عیراق بە قۆستنەوەی دەسەڵات لە ناوەندە سەربازیی و ئەمنی و حزبییەکاندا توانیان سیستمی سیاسیی وڵاتەکە لە شەو و رۆژێکدا بگۆڕن، بەڵام عیراقییەکان تا ئەم کاتەش باجەکەی دەدەنەوە، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەستە بە دەستەواژەی سوپای نیشتمانییەوە.
ئەم بابەتە بەهۆی زۆریی تان و پۆکانی و رایەڵە سیاسییە ناوخۆیی و ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەکانییەوە نەدەکرا تەنها بە وتارێک بەڕێ بکرێت، بۆیە دۆسێی ئەمجارەمان تەرخان کرد چ بۆ یادکردنەوەی ئەو ئاڵوگۆڕە سیاسی، سەربازیی و ئەمنی، کۆمەڵایەتی و ئابوورییانەی بەشوێنیاندا هات کە ئێستاشی لەگەڵدا بێت عیراق نەکەوتەوە سەر راستەڕێی حوکمێکی رەشید و مەدەنی، مەگەر لە هەندێک وێستگەدا بە سەرکوت و جینۆساید.

مانگی تەممووز، هاوکاتە لەگەڵ ساڵیادی هەردوو کودەتای 14 و 17ی تەممووز لە عیراقدا  کە ئەگەرچی سیستمی سیاسییان لە شەو و رۆژێکدا گۆڕی، بەڵام تائێستاش عیراقییەکان باجەکەی دەدەن

سیستمی سەربازیی عیراق هەم قوربانی و هەم جەللاد  
دوو دەیەی تەواو تێپەڕی بەسەر رووخانی رژێمی بەعسدا، بەڵام لەو دوو دەیەیەی رابردوودا، زۆرترین قسەوباس لەلایەن چاودێران و توێژەرانی سیاسیی و ستراتیژیی ناوخۆیی و ئیقلیمی و بگرە هەندێک لە ناوەندەکانی توێژینەوەی ستراتیژیی سەربازیی و سیاسیی وڵاتانی خۆرئاواشەوە سەبارەت بە لەبەریەکهەڵوەشانی ستراکچەری دەوڵەتی عیراق، ئاماژەدان بووە بەوەی ئەمریکییەکان سوپای عیراقیان هەڵوەشاندەوە کە گوایە (سوپایەکی نیشتمانی!) بووە، بەڵام هۆکاری پاشاگەردانییەکەی ئەمڕۆ ئەوەیە کە لەجیاتی سوپا، میلیشیا و سوپای سەربە حزب و رەوتی سیاسیی جیاجیا دەسەڵاتی سیاسی ئاراستە دەکات.
لێرەوە دەشێت زۆر بە هێمنانە و بە بەڵگە بکەوینە گفتوگۆیەکی زانستییانە لەگەڵ ئەو ئاراستەیەدا و بپرسین کە ئاخۆ عیراق لەکوێدا سوپاکەی سوپایەکی نیشتمانی بووە و لەکەیەوە ئاراستەکەی گۆڕدراوە بە سوپایەکی میلیشیایی؟
سوپای عیراق تا سەردەمی حوکمی پاشایەتی، سوپایەکی کۆیلەی ژێر فەرمانی داگیرکەری ئینگلیز بووە، بۆیە دەشێت لەو کاتەی فەرجی یەکەمی ئیمام موسای کازم لەگەڵ دروستکردنی عیراقدا لەلایەن ئینگلیزەوە نەواتی ئەو سوپایەش پێکهێنراوە. دەشێت ئەفسەر و جەنەراڵی باڵا لەو سوپایەدا هەبووبن کە هەستیان بە بەشمەینەتیی گەلانی عیراق کردبێت لەژێر سایەی ئینگلیزدا و چەند هەوڵێکیش هەبووبێت بۆ کودەتا یان گۆڕانکاری، بەڵام زۆربەی جارەکان چونکە ئەو هەوڵانە دەستوەردان و بەرژەوەندیی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی ئاراستەی کردوون، رووبەڕووی شکست بوونەتەوە و سەرکردە و پێشەنگەکانی یان لە سێدارە دراون، یان بە موعجیزە دەربازیان بووە وەک بزاوتەکەی رەشید عالی گەیلانی و بزاوتی شەواف لە موسڵ.

بەڵام لە دوای دەرچوونی عیراقەوە لەژێر  دەسەڵاتی ئینتیدابی بەریتانی بەهۆی (کودەتا – شۆڕش)ی 14ی تەممووزی 1958، سەرکردەکانی ریزی یەکەمی ئینقیلابەکە لە قوربانییەوە بوونە جەللادی گیانی یەکتری. بەتایبەتی کە ئەو سەرکردە و جەنەراڵانەی کودەتاکە لەسەر چنینەوەی دەستکەوتەکان و بەدەستەوەگرتنی دەسەڵاتی باڵا کەوتنە ناکۆکیی قووڵەوە.

لە دوای شۆڕش یان وەک هەندێک  بە کودەتای 14ی تەممووزی 1958 ناوزەدی دەکەن سەرکردەکانی ریزی یەکەم لە قوربانییەوە بوونە جەللادی گیانی یەکتری، بەتایبەتی سەرکردە و جەنەراڵەکانی کودەتاکە لەسەر چنینەوەی دەستکەوتەکان کەوتنە ناکۆکیی قووڵەوە و دواجار هەریەکە و پاکتاوی کۆمەڵێک لە نەیارەکانی خۆیان کرد

ئینگلیز و سۆڤییەت، وەبەرهێنان لە ناکۆکییەکاندا 
دەیان سەرچاوەی مێژووی عیراقی نوێی دوای سەردەمی کۆماری ئەوەمان بۆ پشتڕاست دەکەنەوە کە رووداوەکەی (شۆڕشی 14ی تەممووزی 1958) و پاکتاوکردنی بنەماڵەی پاشایەتی و رووخاندنی رژێمەکەیان گورزێکی گورچکبڕی ناخافڵ بوو لەلایەن جەنەراڵەکانی سوپا و بەتایبەتی (عەمید عەبدولکەریم قاسم و عەقید عەبدولسەلام عارف)ەوە لە ئینگلیزەکان و کۆمپانیاکانی نەوت و لەدەرەوەی حساباتی ئینگلیزەکان بوو، بۆیە سەرەتا زۆر بە سانایی رووداوەکە تێپەڕی و کودەتاکە سەرکەوتنی بەدەستهێنا، ئەم سەرکەوتنەش چەندین خاوەنی ئیقلیمی و نێودەوڵەتیی بۆ پەیدابوو.
لەسەر ئاستی ئیقلیمی میسر و سەرۆکەکەی ئەوکاتی (جەمال عەبدولناسر) بەو پێیەی لە تەممووزی 1952دا سەرکردایەتیی بزاوتی(ئەفسەرانی ئازادیخواز) ی کردبوو و بە شێوازێکی هاوشێوە میسری لەژێر دەسەڵاتی مەلیک فاروق و بنەماڵەی پاشایەتی دەرهێنابوو، بەڵام بەبێ خوێنڕشتن، پێیوابوو کە دەبێت ئەو وەرچەرخانەش لە عیراقدا رەنگدانەوەی هەمان هەنگاوی میسر بێت، ئەگەرچی لە میسر بنەماڵەی پاشایەتی لەجیاتی کوشتن، تەنها فەرمانی دوورخستنەوەیان بۆ دەرەوەی وڵات بۆ دەرکرا، بۆیە لێرەوە هەوڵەکانی میسر بۆ کۆنترۆڵکردن و ئاراستەکردنی سیاسەتی عیراقی نوێ خرایەگەڕ و ناکۆکییەکانی نێوان قاسم و عارف قۆسترایەوە بۆ هەرچی زیاتر گەورەکردنی ئەو درزەی لە نێوانیاندا بوو، تا ببێتە دەلاقەیەکی گەورە، ئەوەش لەڕووی ئایدیۆلۆژیای نەتەوەیی پان عەرەبییەوە بەعسییەکانی کردە هاوپەیمانی رەوتەکەی عارف کە تا رادەیەکی زۆر قورساییان لەناو سوپای عیراقدا هەبوو.
ئینگلیزەکانیش بۆ بەرگرتن بەو رەوتی (تەئمیم)ەی کە قاسم و ناسر لە ناوچەکەدا دەستیانپێکردبوو، توانیی بۆشایی نێوانیان بقۆزێتەوە و لەو رێگەیەوە لەهەردوو وڵاتەکە (میسر و عیراق) چەند حزب و رێکخراوێکی بۆ دروستکردن، لەولاشەوە یەکێتیی سۆڤیەتی ئەوکات بە قۆستنەوەی مەیلی کۆمۆنیستەکانی عیراق بەلای قاسمدا و بۆ هەرچی زیاتر دەستکۆتاکردنی ئینگلیز وەک سیمبولی رژێمی سەرمایەداریی ئەو رۆژگارە بە یەکجاریی لە عیراق، کەوتە هاندانی قاسم بۆ وەستانەوەی زیاتر بەڕووی ئەو رەوت و حزبانەدا کە هەندێکیان بە دەستلەپشتدانی ئینگلیز و هەندێکیش بە دەستلەپشتدانی میسر لەدژی قاسم و دەسەڵاتەکەی کەوتبوونە جووڵە.  

عەبدولکەریم قاسم و عەبدولسەلام عارف ئەندازیارانی کودەتاکەی 14ی تەممووزی 1958

سەرهەڵدانی یەکەم میلیشیا
قووڵبوونەوەی ناکۆکییەکانی قاسم لەگەڵ بەعسییەکان و قەومییەکان لە ناوەوە و لە دەرەوەی سنوورەکانەوە تا دەهات زیاتر پەرەی دەسەند، تا کار گەیشتە هەوڵی تیرۆرکردنی عەبدولکەریم قاسم لەلایەن شانەیەکی چەکداری نهێنیی حزبی بەعسەوە بە بەشداریی سەدام حسێن، ئەم هەوڵەش کە بە بریندارکردنی قاسم کۆتایی هات، گومانی لای قاسم زیاتر کرد کە خەڵکانی نەیاری خۆی و رژێمەکەی دزەیان کردۆتە ناو دەزگا ئەمنییەکان و سوپاوە، بەو پێیەش خۆی کوڕ و بەرهەمی کودەتایەکی سەربازیی خوێناوی بوو لەبەرامبەر ئەو بنەماڵەیەی ئەمنییەتی خۆیان و هەموو (بیلاتی مەلەکییان) بەو سپاردبوو، بۆیە پەنای بۆ میلیشیایەکی چەکداریی برد بەناوی (مقاوەمە شەعبی) وەک هێزێکی تەریب بە سوپای رەسمیی عیراق و هەموو ئەو جەنەراڵ و ئەفسەرانەش کە جێگەی مەترسی و نیگەرانیی بوون بۆ رژێمە سیاسییەکەی یان لە سوپا دووری خستنەوە یاخود بەشێکیانی لە زیندانەکان توندکرد و نزیکەی (22) جەنەراڵ و ئەفسەریشی لە ماوەی چەند رۆژێکدا لە سێدارەدا.

هەوڵەکانی کودەتایەکی چالاکتر! 
لەسێدارەدانی ئەو ئەفسەرە باڵایانەی سوپای عیراق کە بەشێکی زۆریان سەربە رەوتی نەتەوەیی عەرەبیی (عەبدولسەلام عارف – جەمال عەبدولناسر) بوون، دەرفەتێکی باش بوو بۆ پەرەسەندنی هەرچی زیاتری جموجۆڵی سیاسی لەناو سوپادا، سەرەڕای ئەو حوکمڕانییە خزمەتگوزارەی کە مێژووی نوێی عیراق شایەتی بۆ دەدەن کە لەسەردەمی قاسمدا پێشکەش بە خەڵکی هەژار کراوە لە سەرتاسەری عیراقدا، بەڵام بوونی ئەو بزاوت و رەوتە سیاسییانە لەناو سوپا و بوونی میلیشیایەکی وەک مقاوەمە شەعبی رەونەقی حوکمڕانییەکەی قاسمی لە حکومەتێکی خزمەتگوزارەوە تەڵخ کردووە و وەک رژێمێکی دیکتاتۆر و میلیتاریستی وێنای کردووە، بۆیە چڕبوونەوەی ناڕەزاییەکانی ناو سوپا بووە باشترین دەرفەت بۆ بەعسییەکان تا لەپەنای نزیکیی ئایدیۆلۆژییەوە لەگەڵ رەوتی (عارفی – ناسری)دا شانەی بەهێزی حزبی لەناو سوپادا دروست بکەن و ئامادەسازییەکی پەنهان و مەحکەم بۆ کودەتای 8ی شوباتی 1963 بکەن بە هاوبەشی.
قاسم ئەوەی چاندی، ئەوەشی دوورییەوە
قاسم سەرەڕای خاکەڕایی و تەوازوعی لە رووی ئیدارەدان و حوکمڕانییەوە و سەرەڕای نەسەلماندنی هیچ گەندەڵییەکی سیاسی و دارایی و ئیداری تەنانەت لەلایەن دوژمنەکانیشییەوە، بەڵام بەجۆرێک لەناو سوپادا قێزەون ببوو، کە ئەوەی لە رۆژی  14ی تەممووزی 1958دا بەرامبەر بنەماڵەی شاهانەی عیراق کردی، هەمان چارەنووسیش رووبەڕووی خۆی بووەوە و پاش تەنها یەک رۆژ لە بەرگریی لەناو وەزارەتی بەرگریدا، کە جگە لە چەند سەد کەسێکی سەربە میلیشیای مقاوەمە شەعبی، جەنەراڵێکی پرۆفیشناڵی سوپا نەهات بە دەنگییەوە بۆ رزگارکردنی و لە رۆژی 9ی شوباتی 1963 دا بەدیلی لەگەڵ مەهداوی سەرۆکی دادگای سەربازیی ئەوکاتەدا پەلکێشکرانە ناو بینای رادیۆو تەلەفزیۆنی عیراقەوە و لەوێ پاش دادگاییەکی رووکەشی چەند خولەکی هەر لەناو ستۆدیۆیەکی تەلەفزیۆندا گولـلەباران کران و تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت کەس نازانێت گوڕی لەکوێیە!    

میلیشیای حەرەس قەومی و کودەتا بەسەر بەعسی یەکەمدا 
ئەگەرچی بەعسییەکان رۆڵێکی یەکلاکەرەوەیان بینی لە سەرکەوتنی کودەتاکەی عارف بەسەر قاسمدا، بەڵام سەرکردەکانی بەعس وا بیریانکردەوە کە ئەگەری هەیە رۆژێک بێت عارف ئەوانیش بکاتە پۆڕی خوراو و بەدەردی قاسمیان ببات، بۆیە بۆ بەرگرتن بە ئەگەرێکی لەوجۆرە و دروستکردنی سوپایەکی تەریب بە سوپای رەسمیی وڵات، بەشێک لە سەرکردە سەربازییەکانی بەعس کە لەدەرەوەی کابینەی حوکمڕانی بوون بەسەرۆکایەتیی ئەحمەد حەسەن بەکر، جیاواز لەوەی کە باڵیکی بەهێزیان لەناو سوپادا هەبوو، میلیشیایەکی بێ پڕەنسیپیان پێکهێنا بەناوی (حەرەس قەومی)یەوە تە لەو رێگەیەوە شەقامی عەرەبیی عیراق بکەنە پاڵپشتی خۆیان بۆ هەر ئەگەرێکی ئایندە و ئاڵوگۆڕ و وەرچەرخانێک، بەڵام دوای بەرزبووبەوەی ناڕەزایی زۆر لەناو ریزەکانی سوپا بەرامبەر بەو ئیمتیازات و دەستکراوەییەی کە حەرەس قەومییەکان هەیانبوو لەڕووی ماددیی و مەعنەوییەوە بەجۆرێک کە ئەفسەرانی سوپا هیچ سەنگ و قورساییەکیان لەبەردەمیاندا نەبوو و گروپی تایبەت بە کوشتن و رفاندن و راوڕووتیان دروستکردبوو، عەبدولسەلام عارف وەک هەنگاوی یەکەم لە 18/11/1963دا سەرۆک وەزیران و وەزیرانی ناوخۆ و بەرگریی لە کابینەکەی ئەحمەد حەسەن بەکردا دەستگیرکرد و پاشان کەوتە راوەدوونانی سەرکردە سیاسییەکانی بەعس و لە هێرشێکی سوپا و هێزە ئەمنییەکانیشدا لە شەڕێکی 35 سەعاتیدا دوا مەکۆی حەرەس قەومی لەبەغدا پاش بەرگرییەکی زۆر و کوژرانی زۆرێک لە فەرماندەکانیان دەستیبەسەردا گیرا و بەمەش حزبی بەعس لە حزبی هاوبەشی کودەتا و حوکمڕانییەوە بووە حزبێکی قەدەغەکراو و بەهۆی ئەوەشەوە کە زۆربەی ئەندامەکانی ئاشکراببوون، زۆربەی سەرکردە و کادرەکانیان پەلکێشی زیندانەکان کران، هەندێکیان حوکم دران و هەندێکیشیان بە پڕکردنەوەی (بەرائەتنامە) لەژێر چاودێرییدا سڕکردان و لە زیندان ئازادکران.

گوژم خواردنەوە و وەرگرتنەوەی دەسەڵات
حزبی بەعس بە قۆناغێکی متبووندا تێپەڕی و بەشێک لە سەرکردە دیارەکانی یان دوورخرانەوە بۆ دەرەوەی وڵات، یاخود خۆیان بە نهێنی سنووریان بڕی و رایانکردە دەرەوە و لەوێوە هەوڵەکانیان بۆ وەرگرتنەوەی دەسەڵات خستەگەڕ.
کەوتنەخوارەوەی فڕۆکەکەی عەبدولسەلام عارف لە ساڵی 1966دا دەرفەتێکی باشی بۆ بەعسییەکان هێنایەکایەوە، کە بەگوێرەی سەرچاوە مێژووییەکانی عیراقی هاوچەرخ، لەو سەردەمەدا عەبدولڕەحمان عارف شوێنی عەبدولسەلامی برای گرتەوە و جۆرێک لە کرانەوەی سیاسی و چالاکی حزبایەتی هاتۆتە کایەوە، جگەلەوەش ئەو سەرچاوانە گەواهیی ئەوە دەدەن کە عارفی دووەم پێچەوانەی براکەی هەربە سروشت کەسێکی هێمن و ئارام بووە و بڕوای بە هێنانە پێشەوەی خەڵکی تەکنۆکرات بووە بۆ حوکمڕانی، ئەم دوو حاڵەتەش دۆخێکی وای هێناوەتە ئاراوە لەو سەردەمەدا کە بەشێک لەبەعسییە نەناسراوەکان بە رووپۆشی رەوتی نەتەوەییەوە دزە بکەنەوە ناو سوپا و دامودەزگاکانی دەوڵەتەوە و وەک هەندێک سەرچاوەش ئاماژەی پێ دەدەن باڵیۆزی عیراق لە لوبنان کە تاڕادەیەک لە رەوتی نەتەوەییەوە نزیک بووە، بەتایبەتی لە عەبدولڕەزاق نایفی سەرۆک وەزیرانی سەردەمی عارفی دووەم، رۆژی 15ی تەممووزی 1968 لەلایەن باڵیۆزخانەی ئەمریکاوە بانگ دەکرێت و پێی رادەگەیەندرێت کە بڕی پێنج ملیۆن دیناری بۆ دابین دەکرێت و بەڵێنی ئەوەشی دەدرێتێ کە دەکرێتە وەزیری دەرەوەی عیراق بە سەرۆکایەتی نایف بەو مەرجەی ئەو پارەیە بگەیەنێتە عیراق بۆ ئامادەکاری بۆ کودەتای 17ی تەممووز، ئەویش لە 16ی مانگ دەگەڕێتەوە و لەگەڵ نایفدا دەگەنە رێکەوتن، بۆیە بە کودەتایەکی سپی لە 17ی تەمموزدا بەعسییەکان بەبێ تەقە کۆشکی کۆماری بە عارفی دووەم چۆڵ دەکەن و دەستبەجێ نەفی دەکەن بۆ تورکیا لەسەر داوای خۆی.

کودەتای 30ی تەممووز
بەعسییەکان بە پەند وەرگرتن لە کودەتا هاوبەشەکەی شوباتی 1963 لەگەڵ قەومییەکاندا، توانیی ئەمجارە ئەو سوود لەوانە وەربگرێت کە مەیلێکی قەومییان هەبوو، بەڵام متمانەی پێ نەدەکردن، هەربۆیە دوای قایمکردنی شوێن پێی خۆیان لە 18ی تەممووزی 1968دا کابینەی نوێی حکومەتیان راگەیاند بەسەرۆکایەتی نایف، بەڵام هەر ئەوەندە دۆخەکە سەقامگیر بووەوە، نایف و هەموو ئەو ئەفسەر و جەنەراڵانەی سوپایان دوورخستەوە کە گومانی ئەوەیان لێ دەکردن جارێکی دیکە شوێن پییان پێ لێژ بکەن، بۆیە هەر لەو وێستگەیەوە ئیدی سوپای عیراق لە زۆربەی خەسڵەتەکانی سوپایەکی نیشتمانیی دوور لە ئایدیۆلۆژیا داماڵرا. 

زۆرێک لە وڵاتان سوپایەکی  تۆکمە و بەهێزیان هەیە،  بەڵام هێندەی هێزێکن بۆ سەرکوتی ناوخۆیی، هێندە بۆ بەرگریی لە سنووری وڵاتەکانیان کارا نین و لە پێناسەشدا وەک سوپای نیشتمانی وەسف دەکرێن، ئەگەرچی لەناوەڕۆکدا جگە لە ئامێرێکی جەنگی بەدەست سیاسییەکانەوە و هیچی ترنین

سوپای نیشتمانی چییە؟
ئەگەر بە تەنها بەرزیی ئاستی مەشق و راهێنان، یەکپۆشی، جیاکردنەوەی رشتەکان، دەستوەرنەدان لە سیاسەت، چەکسازیی، ئەرکی هێزی بەرگریی، ئاستی هۆشیاریی سەربازیی بکرێتە پێوەر بۆ ناونانی سوپایەکی پیشەیی پڕۆفیشناڵ، ئەوا رەنگە بە هەڵەدا بچین، چونکە:
-زۆر سوپا لە جیهاندا هەیە لەڕووی مەشق و راهێنان و جلوبەرگ و جیاکردنەوەی رشتە جیاوازەکانی وەک هێزی ئاسمانی و زەمینی و دەریایی، هێزی پۆشتەن، لەڕووی چەک و چۆڵ و ئامرازەکانی بەرگریی و هێرشیشەوە هێزێکی پڕچەک و بێ کەموکووڕین، لەڕووی دەستوەرنەدانەوە لە سیاسەتیش مەرجەکانیان تێدایە، بەڵام گرفتی زۆرێک لەو سوپایانە دەستەمۆکردنی فەرماندە پرۆفیشناڵەکانێتی لەبەردەم چەند جەنەراڵێکی دروستکراودا و ناچارکردنیانە بە ملکەچکردن بۆ ئاراستەیەکی سیاسی، نەک بۆ پارێزگاری لە ئاسایشی نیشتمانی و پارێزگاریی لە ئاسایشی سنوورەکانی دەرەوە، بەڵکو بەکارهێنانی سوپا بۆ ململانێ سیاسییە ناوخۆییەکان، یاخود لاوازکردن و دەستکۆتاکردن و دوورخستنەوەی فەرماندە و جەنەراڵە نیشتمانپەروەرەکانی و مل پێکەچکردنیان لەبەردەم چەند بەرپرسێکی نەشارەزای پڕەنسیپە سەربازییەکان تا رادەی گولـلەبارانکردن و لەسێدارەدانیشیان. سوپای پێشووی عیراقی دوای هاتنی رژێمی (بەکر – سەدام) نموونەیەکی دیاری ئەو رەوتەی پووچەڵکردنەوەی چەمکی سوپای نیشتمانییە.  

سوپای پڕچەکی پەراوێزخراو
*زۆرێک لە وڵاتان سوپایەکی تۆکمە و بەهێزیان هەیە، بەڵام هێندەی هێزێکن بۆ سەرکوتی ناوخۆیی، هێندە هێزێک نین بۆ بەرگریی لە سنوورەکانی وڵاتەکانیان و لە پێناسەشدا وەک سوپای نیشتمانی وەسف دەکرێن، لەکاتێکدا ئەو سوپایانە تەنها ئامێرێکی جەنگین بەدەست سیاسییەکانەوە و بە خواستی کارەکتەرە سیاسییەکان لە جەنگەکانەوە دەئاڵێن بەبێ ئەوەی توانای رەتکردنەوەیان هەبێت یان راوێژیان پێ بکرێت لەسەر جەدوا و زیان و قازانجەکانی ئەو جەنگانە.
*زۆر لە وڵاتان سوپایەکیان هەیە کە لەڕووی چەک و مەشق و راهێنانەوە گرنگیی ئەوتۆیان پێ نادرێت، بەڵام لەپەنا ئەو سوپایەدا، سوپایەکی تەریب دروست دەکرێت کە لەڕووی چەک و مەشق و راهێنان و مووچە و ئیمتیازاتەوە گرنگیی زۆر بەوەی دووەمیان دەدرێت، ئەو ئیمتیازاتە زیادەیەش وادەکات، ئەو جۆرە هێزە ئامادەی قوربانیدان و خۆبەختکردن نەبێت و لەکاتی تەنگژە و قەیران و هەڕەشەکانی دەرەوەدا هیچ رۆڵێکی ئەوتۆیان نەبێت، هاوکات ئەو ئیمتیاز و گرنگیپێدانە زیاد لە پێویستەش، گیانی بەرگریی لە سوپا رەسمییە فەرامۆشکراوەکەدا لاواز دەکات.
نموونەکانی ئەو جۆرە سوپایانە زۆرن، بەڵام رووداوەکان زۆرترن تا لەو سۆنگەیەوە بتوانین بە شێوەیەکی راست و دروست پێناسەیان بکەینەوە، بەتایبەتی لە وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست یان ئەو وڵاتانەی سیستمی حوکمڕانیان دیکتاتۆرییە.

کودەتا سپییەکەی سەر بەکر و کودەتا خوێناوییەکەی هۆڵی خولد 
رژێمی بەعس لەدوای دوو کودەتا نزیکەکەی تەممووزی 1968 ەوە بەرلەوەی بە ئاشکرا و راستەوخۆ دەست بۆ سوپا و دامەزراوەکانی ببات، بەڵام لە ساڵی 1973 وە بە دەستبردن بۆ دامەزراوە ئەمنی و حزبییەکان زەمینەی بۆ چەند کودەتایەکی خوێناوی سازکرد، بۆنموونە زۆربەی فەرماندە سەربازییە بەعسییەکانی لە دامودەزگا سەربازیی و ئەمنییەکان دوورخستەوە یان پاکتاوی کردن بەناوی ئاشکرابوونی هەوڵی کودەتا لەلایەن نازم گزاری بەڕێوەبەری ئەمنی عامەوە و لەو رێگەیەشەوە بەدەستی نازم گزار، حمادی شهاب وەزیری بەرگریی و سەعدون غیدان وەزیری ناوخۆ پاکتاوکران و دواتریش هەموو تۆمەتەکانی پاکتاوکردنی دژبەرە سیاسییەکانی بەعس وەک شیوعییەکان و کورد و شیعە و سوننەش خرایە ئەستۆی نازم گزار و لەو رێگەیەشەوە قاچی عەبدولخالق سامەڕایی بەرپرسی باڵای حزبەکە لە کودەتاکەوە ئاڵێنرا و لە زیندان توندکرا.
ئەم هەنگاوە بووە رێگەخۆشکەر لەلایەک بۆ ئاڵوگۆڕ لە جەنەراڵە سەربازییەکان و هێنانەپیشەوەی خەڵکی ملکەچتر لەوانەی پێشوو، هەروەک بووە مایەی پاکتاوکردنی دەزگا ئەمنییەکانیش لەو کەسانەی لەدەوری خولگەی بەکر و سەدام ناسووڕێنەوە، لەسەروو ئەوەشەوە، گرتن و پاکتاوکردنی بەرپرسە ئەمنی و سەربازیی و سیاسی و ئیدارییە نزیکەکان لە ئەڵقەی بڕیاردانەوە، لەلایەک بووە هۆی ئەوەی زۆرێک لە فەرماندە و جەنەراڵە سەربازیی و ئەمنییەکان چاوترسێن بکات و لەلایەکی دیکەشەوە ئەوە کرایە دەرفەتێک کە زۆربەی فەرماندە باڵاکانی سوپا بکرێن بە خەڵکانی موالی و گوێ لەمست، جگە لەوەش برەودان بە گۆڕینی یەکەکانی گاردی کۆماری لە ئاستی یەک فەوجەوە بۆ چەند لیوایەک بەشێوەی پلە بەپلە، بەمەش لەلایەک سوپای ئاسایی لە پارێزگاریی لە کۆشکەکانی کۆماری دوورخستەوە و مەترسییەکانی ئایندەی سەر دەسەڵاتی سیاسیی کەمکردەوە، لەلایەکی دیکەشەوە ئیمتیازاتێکی سەروو پێویستیی بۆ ئەو لیوایانە دەستەبەرکرا، ئەوەش وەک ئامادەکارییەکی پێشوەختە بۆ لادانی بەکر بەشێوەیەکی ئاسان و کودەتایەکی سپی.
لەدوای تەنها یەک هەفتە لە لابردنی ئەحمەد حەسەن بەکر لە پۆستی سەرۆک کۆمار و فەرماندەی گشتیی هێزە چەکدارەکان و سەرۆکی مەجلیسی قیادەی سەورە لە رۆژی 16/7/1979، سەدام حسێن لە کۆنگرە یان پلینۆمێکی نائاسایی حزبەکەیدا لە 23/7/1979دا، کە خۆی ببووە حاکمی رەها.

ئەحمەد حەسەن بەکر و عەبدولسەلام عارف رێبەرانی کودەتاکەی 8ی شوباتی 1963

هەنگاوەکانی سەدام بۆ سەپاندنی رژێمەکەی

بەمەبەستی دوورخستنەوەی هەر ئەگەرێکی ئایندە بۆ کودەتای سەربازی و ئەمنی، چەند هەنگاوێکی گرتەبەر لەوانە:
-دەرکردنی ژمارەیەکی زۆر لە سەرکردە و کادرە پێشکەوتووەکانی حزبەکەی بەناوی هاوکاریکردنی رژێمی سوریا بۆ بەڕێوەچوونی کودەتا بەسەر دەسەڵات و دەوڵەتی عیراقدا.
-گولـلەبارانکردنی پێنج لەو سەرکردە سیاسییانەی  حزبەکەی کە نارازی بوون سەدام شوێنی بەکر بگرێتەوە.
-زیندانیکردنی سەدان کادری سیاسی و سەربازیی حزبەکەی کە بە گومان بوو لە وەلائیان بۆ شەخسی خۆی. ئەمەش وەک چاوترساندنێک بۆ ئەوانەی لەڕووی ئینتیماوە بەعسی نەبوون تا بیر لە هیچ جموجۆڵێک نەکەنەوە.
-پەرەپێدانی لیواکانی گاردی کۆماری و کردنیان بە فیرقە و پڕچەککردنیان بە نوێترین چەکی سەردەمییانە و هەڵڕشتنی ئیمتیازاتی زۆر لەبەردەم فەرماندە و ئەفسەرەکانیاندا کە بەشی هەرە زۆری فەرماندە و سەربازەکانی ئەو فیرقانە لە بنەماڵە و خێزانەکەی خۆی یان لە شارەکەی خۆی بوون.
-پاراستنی بەغدای پایتەخت و بەشی زۆری دامەزراوە هەستیارەکان خرانە ژێر بەرپرسیارێتیی ئەو فیرقانەوە کە هەر فیرقەیەکیان لەلایەن زاوایەک یان برازایەکی سەدامەوە سەرپەرشتی دەکرا، بەجۆرێک هیچ هێزێک سەربازی بەبێ زانیاریی هەواڵگریی و ئەمنیی ئەم فیرقانە نەتوانن بەناو شاری بەغدادا تێپەڕن، ئەوەش بە سوودوەرگرتن لە کودەتاکانی پێشتر کە هەموو جارەکان بەناوی جێگۆڕکێی هێزەوە لە باکوورەوە بۆ باشوور و بەپێچەوانەوە روویان دەدا. 
-لەسەر ئاستی ئۆرگانە حزبییەکانیش هێزی (سوپای میللی – الجیش الشعبي) دروستکرا وەک میلیشیایەکی حزبیی رووت ئەوەش بەتایبەتی لەدوای هەڵگیرساندنی جەنگی عیراق – ئێران دروستکرا لەلایەک بۆ پاڵپشتیی سوپا و لەلایەکیش بۆ پڕکردنەوەی ئەو بۆشاییەی بەهۆی چوونی یەکە سەربازییەکانەوە بۆ بەرەکانی جەنگ دروست ببوو لە دەرەوەی شارە گەورەکان.

بەگوێرەی گێڕانەوە و یادداشتی زۆربەی فەرماندە باڵاکانی سوپای پێشووی عیراق، نە لە هەڵگیرساندنی جەنگەکاندا پرس بەوان کراوە، نە لە پلانی بەرگری و هێرش و پاشەکشەشدا گوێیان لێگیراوە، بۆیە سەرەنجام هەموو جەنگەکانیان دۆڕاندووە

جەیشی قودس و فیدائی سەدام
رژێمی عیراقی سەردەمی سەدام حسێن بەدەر لەو هەموو پاکتاوەی لە ریزەکانی سوپا و دامەزراوەکانیدا کردی، بەو هەموو میلیشیایەی دەرەوەی سوپای رەسمی دڵنیا نەدەبووەوە لە مەترسییەکانی کودەتا، بەڵکو لە ناوەڕاستی نەوەدەکانی سەدەی رابردووەوە تا رووخانی رژێمەکەی دوو میلیشیای دڕندەی لە گەنجانی عیراق دروستکرد بۆ هەردوو کوڕەکەی سەدام، عودەی و قوسەی یەکێکیان بەناوی (فیدائییەکانی سەدام) و ئەوی دیکەیان بەناوی (سوپای قودس). 

چارەنووسی عیراق لە سایەی ئەو میلیشیایانەدا
ئەو میلیشیایانە و میلیشیاکانی پێشتریش هێندەی سوپای عیراقیان پاشەکشە پێکرد، هێندە نەبوونە پاڵپشت بۆ ئەو سوپایە، بگرە هیچ ئەرزش و سەنگ و قورساییەکیان بۆ سوپا نەهێشتەوە، وەک ئەوەی زۆرێک لە ئەفسەرانی پرۆفیشناڵی باڵای سوپا لە دیدارە رۆژنامەنووسییەکان یاخود لە کتێبی یادداشت و بیرەوەرییەکانیاندا ئاماژەی پێ دەدەن، چونکە هەمیشە جەنگە چارەنووسسازەکان کە تووشی عیراق دەکران و قاچی سوپای رەسمییان تێوە دەگلێنرا، زۆربەی خەڵات و بەراتەکەی بەر ئەو سوپا تایبەتانە دەکەوت کە جگەلەوەی بار بوون بەسەر سوپای رسمییەوە، زۆربەی جارەکان لە تەنگانەکاندا سوپایان بەجێ هێشتووە لەبەردەم رەحمەتی چەکی پێشکەوتووتری لایەنە بەرامبەرەکاندا و زۆربەی چەکە باشەکان لە دەستی ئەو هێزە تایبەتانەدا بووە و لەکاتێکدا کار بە نەخشە و پلانی سەربازیی جەنەراڵە لێزانەکان نەکراوە، بەڵکو هەر میحوەرێکی بەرەکانی جەنگ، بە بەرپرسێکی حزبیی نەشارەزا سپێردراوە و فەرماندە باڵاکانیش ناچارکراون بەوەی بەقسەی ئەوان بکەن و لە شکستەکانیشدا ئەوەی باجەکەی داوە فەرماندە باڵا و مەیدانییەکانی سوپا بووە، نموونەی ئەوەش زۆرە وەک جەنگی ئێران – عیراق و جەنگی گەردەلوولی بیابان و جەنگی ئازادکردنی عیراق، بەگوێرەی گێڕانەوە و نووسینەوەی یادداشت و بیرەوەرییەکانی زۆربەی فەرماندە باڵاکانی سوپای رەسمی عیراق، هۆکارەکان بۆ ئەوە دەگەڕێننەوە کە لە هیچ کام لە جەنگەکاندا نە پرس بەوان کراوە لە هەڵگیرساندنی جەنگەکاندا و نە لە پلانی بەرگریی و هێرش و بەرنامەی پاشەکشەدا گوێیان لێگیراوە، بەو هۆکارەش هەرسێ جەنگەکەیان دۆڕاندووە و زۆرترینی قوربانییەکانیش لە ریزەکانی ئەواندا بووە، لەکاتێکدا نە فەرماندە حزبییە مەیدانییەکان و نە لیوا و فیرقە تایبەتەکان و چەکە پێشکەوتووەکانیان لەبەر نەشارەزایی لە پلانی هێرش و بەرگریی و پاشەکشەدا توانیویانە بەرگریی لە عیراق بکەن.

کۆبوونەوەکەی خەیمەی سەفوان و پیشاندانی سوپای رەسمی وەک لایەنی شکستخواردووی جەنگی دووەمی کەنداو

رەنگدانەوەی ئەم نەریتە
نەریتی پووچەڵبوونەوەی چەمکی سوپای نیشتمانی، وەنەبێت تەنها بەرۆکی عیراقی رابردووی گرتبێت، بەڵکو بەداخەوە عیراقی نوێش بەجۆرێکی دیکە بارگاوی بووە بە هەمان نەریت، بەجۆرێک جەنگی دژ بە قاعیدە و دژ بە داعش دووبارە عیراقی نوێی ناچاری پانابردنە بەر دروستکردنی گروپی چەکداریی مەزهەبی و تایفی کردەوە بەو پێیەش کە زۆربەی هێزە سیاسییە باڵادەست و حوکمڕانەکان لە عیراقدا لە قۆناغی راگوزەردان بەرەو دیموکراتیزەکردنی سیستم و دەسەڵاتی سیاسی، زۆرینەی ئەو لایەنە سیاسییانە هێزی چەکداریان هەیە، هەندێکیان بەپێی سیستمی نوێ لەگەڵ سوپادا تێکەڵکراون بەبێ پەروەردەیەکی نیشتمانیی دروست و لە کردار و گوفتاریاندا وەک هێزی تایفە یان نەتەوەیەکی دیاریکراو مامەڵە دەکەن، یاخود لەپەنا ئەو هێزەی خراوەتە ناو سوپاوە، گروپێکی چەکداری حزبیشی هەیە بۆ رێگرتن لە ئەگەر هەر ئاڵوگۆڕێکی سیاسی لە ئایندەی عیراقدا بەمەبەستی هێشتنەوەی لایەنە سیاسییەکە بە بەهێزی و زەفەر پێنەبردنی.

رەنگدانەوەی لە دەرەوەی عیراق
ئەم نەریتە بەداخەوە لە عیراقی سەردەمی رژێمی پێشووەوە بەشێک لە وڵاتە عەرەبییەکانی دیکەشی ئالوودەی ئەو جۆرە سیستمە سەربازییە کرد، ئەوەش لە سەروبەندی شۆڕشەکانی بەناو (بەهاری عەرەبی)دا بە ئاشکرا لە زۆرێک لە وڵاتەکان رەنگیدایەوە جگە لە تونس و میسر، چونکە لەو دوو وڵاتە سوپا لە دەرەوەی سیستمی سیاسی مامەڵەی لەگەڵ خۆپیشاندانەکاندا کرد و لانیکەم توانیان هەیکەلی دەوڵەت و دامەزراوە ژیانییەکانی وەک خۆی لەدەستی وێرانکاریی رزگاربکەن و بیانپارێزن و سەرەڕای سەرهەڵدانی چەند گرفت و ئاریشەیەکی لاوەکی، بەڵام توانیان زووتر نەزمی دەوڵەتداری بخەنەوە سەر رێچکەی خۆی، بەڵام لە هەریەک لە وڵاتەکانی وەک (سوریا، لیبیا، یەمەن و سودان) ژێرخانی سیاسی و ئابووریی و کارگێڕیی و کۆمەڵایەتیش لەبەریەک هەڵوەشاند بەو پێیەی سوپا لەو وڵاتانەش بە چاولێکەریی رژێمی سەدام لە سوپای نیشتمانییەوە گۆڕدرابوو بە سوپای دەسەڵاتی سیاسی و بەشێک لەو سوپایانە لەگەڵ دەستپێکردنی خۆپیشاندان و ناڕەزاییەکاندا لەبەریەک هەڵوەشان و زۆربەی فەرماندە و ئەفسەر و سەربازەکانی سوپاکەیان بەگوێرەی مەیلی سیاسی و تایفیی خۆیان لە رژێمی سیاسی هەڵگەڕانەوە و بەشێکی دیکەشیان تا دوا ساتەکانی رووخانی رژێمەکان بەرگرییان لە سەرانی دەسەڵاتە سیاسییەکە کرد، بەوەش نەک سوپا، بەڵکو کۆمەڵگەیەکیش نەمایەوە کە بچێتە ژێر پێناسەی چەمکی نیشتمانیبوونەوە.

بۆ ئەم بابەتە سوود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە:

*زنجیرەیەک بەرنامەی (شهادات خاصة)ی تایبەت بە کەناڵی فەلوجە لەبارەی کودەتای 14ی تەممووز، لەگەڵ چەند ئەفسەرێکی شایەتحاڵی کودەتاکە، دیداری د.حەمید عەبدوڵڵا. 
* زنجیرەیەک بەرنامەی (شهادات خاصة)ی تایبەت بە کەناڵی فەلوجە لەبارەی کودەتای 17ی تەممووز، دیداری د.حەمید عەبدوڵڵا.
* زنجیرەیەک بەرنامەی (شهادات خاصة)ی تایبەت بە کەناڵی فەلوجە لەبارەی کودەتای 8ی شوبات، دیداری د.حەمید عەبدوڵڵا لەگەڵ سەرکردەکانی حزبی شیوعی و حزبی بەعس و رەوتی قەومیی عەرەبی.
*زنجیرەیەک بەرنامەی (شهادات خاصة)ی تایبەت بە کەناڵی فەلوجە لەبارەی هەرسێ جەنگی ئێران عیراق و کوێت و رزگارکردنی عیراق، دیداری د.حەمید عەبدوڵڵا لەگەڵ عەبدولقادر عوبەیدی و عەلی غیدان.
هەروەک سوود لە بیرەوەریی و یادداشتەکانی بەشێک لەو کادرانەی حزبی بەعس وەرگیراوە کە لەبارەی رووداوەکەی نازم گزار و کۆبوونەوەکەی هۆڵی خولدەوە نووسیویانە.