خوێندنەوەیەك بۆ كتێبی ئایكۆنی بەرەنگاریی

سەدیق سەعید رواندزی

هاوتەریب لەگەڵ خەباتی شاخ و تێكۆشانی سیاسی و نەتەوەیی، ئەدەبی كوردیش بە گشتی لە سەنگەری داكۆكیكردن لە پرسە نەتەوەییەكاندا بووە و كوانۆی شۆڕش و كوردایەتی بە گوتاری بەرەنگارییانە جۆش داوە. هەر لە كۆماری کوردستانەوە لە مەهاباد، دواتریش لەگەڵ چەخماخەی شۆڕشی ئەیلولدا، ئەدەبی كوردیی دەبێتە بەشێكی جیانەكراوە لە سەنگەری بەرگریی لە نەتەوە و بونیادنانی رۆحی بەرەنگاریی و خۆڕاگریی و خەبات و تێكۆشان. ئەم گوتارە، لە شۆڕشی نوێدا دەگاتە چڵە پۆپە و رۆڵێكی یەكجار بنەڕەتی و نەتەوەییانە لە جۆشدانی ئەو شۆڕشە و هەستی نەتەوەیی و نیشتمانی و بەرگریی، لە هزری پێشمەرگە و مرۆڤی كورددا بەگشتی بونیاد دەنێت. لە رۆژگاری شاخدا، پێشمەرگە هەبوو ئاواتی دەخواست شەهید بێت، بۆ ئەوەی شێركۆ بێكەس شیعرێكی بۆ بنووسێت، واتا قەڵەم و چەك، هەردووكیان بە یەكەوە لە سەنگەردا رووبەڕووی دوژمنان دەبوونەوە، بۆیە هیچ شۆڕشێكی كوردیی، بە قەد شۆڕشی دوای نسكۆی شۆڕشی ئەیلول بایەخی بە نووسین و ئەدەب بە گشتی و ئەدەبی بەرەنگاریی بە تایبەتی نەداوە. بێگومان پێشتریش شاعیرانی كورد، لە رێگەی شیعرەكانییانەوە داكۆكیان لە بوون و ناسنامە و بێ مافیی كورد كردووە، وەك ئەوەی بێكەس ئەدمۆنس ریسوا دەكات بە شیعرە بە ناوبانگەكەی كە (بیست و حەوت ساڵە)یە، بەڵام لەگەڵ دەركەوتن و پەیدابوونی ناوی پیرۆزی پێشمەرگە، لە نیوەی دووەمی سەدەی رابردوودا، ئەدەبی بەرگریی ئێمە شوناسێكی نەتەوەیی و شۆڕشگێڕیی گەورە وەردەگرێت و لە ئاستی ناسنامەدا، جیا دەكرێتەوە لە ئەدەبی گەلانی تر و قۆناغەكانی دیكەی شیعری كوردی. 
تێزێكی ئەكادیمی گرنگ
ئایكۆنی بەرەنگاریی لە هەر دوو گۆڤاری نووسەری كورد و نووسەری كوردستاندا، تێزێكی ئەكادیمی گرنگ و وردە لە بارەی ئەدەبی بەرگریی لە دوای نسكۆی شۆڕشی ئەیلول و بە تایبەتیش لەو نووسینانەی لە هەردوو گۆڤارەكەدا بڵاوكراونەتەوە. ئەم كتێبە، ئاوڕدانەوەیەكی مێژوویانەیە لە ئەدەبی بەرگری ئێمە، لە دوو توێی لاپەڕەكانی هەردوو گۆڤاردا  بە گشت ژانرەكانییەوە. لە سەردەمێكدا، كە خەریكە هیچ بەهایەك بۆ مێژوو، تێكۆشان و پیرۆزییەكانی شاخ  و سەروەرییەكانی دوێنێ نامێنێتەوە، بە سەركردنەوەی ئەو مێژووە و  بەرز راگرتنی، ئەركێكی مێژوویی و نیشتمانی و هەستكردنێكی بەرپرسیاریانەیە لە ئاست نەتەوە، خاك، ئەدەب و شۆڕش. ئەوەی ئەم كتێبە، لە تێزەكانی دیكە جیا دەكاتەوە، هەر تەنها زانستیبوونی بابەتەكە نییە، بەڵكو هەڵبژاردنی بابەتێكە، كە یەكەمجارە دەكرێتە كەرەستەی توێژینەوە و نووسینی ئەكادیمی، بەتایبەتیش لەبواری گۆڤاری ئەدەبی و رۆژنامەوانیدا. نووسەر لە دەسپێكی كتێبەكەیدا، باس لە چەمكی ئایكۆن دەكات، كە لەڕووی مێژووییەوە، بەو نیگار و هەڵكۆڵینە ئاینییانە دەگوترا كە لە سەردەمی گریگەكان و لە كلێساكان دەنەخشران و گوزارشتێكی ئاینییان دەگەیاند، دواتر لە سەر ڕەگی وشەی بەرگری دەوەستێت و ئاماژە بەوە دەدات، كە بەرگریی وەك كردەیەكی فسیۆلۆژیی و بەرگریكارانە بۆ مانەوە، رەگێكی مێژوویی درێژی هەیە و هەر لە سەرەتاوە، بە شێوەیەكی خۆرسكانە مرۆڤ بەرگریی لە خۆی كردووە، بە تایبەتیش لە سەرەتای ژیانی نێو ئەشكەوت و سەرەتاییەكانەوە، لەبەرانبەر رووداوە سرووشتی و مەترسییەكانی دیكەی ژیانی. لە درێژەی ئەو باسەدا، نووسەر هەردوو وشەی (بەرگریی) و (بەرەنگاریی) لە یەكتری جیا دەكاتەوە و باس لەوە دەكات كە زۆرجار، لە نێوەندی ئەدەبی كوردیدا ئەم دوو زاراوەیە وەك یەك دەناسرێن و بۆ یەك مەبەست بەكار دێن، لە كاتێكدا هەر كامێكیان دەلاتێكی تایبەتی هەیە، لەو سۆنگەیەشەوە نووسەر لەبارەی بەرگرییەوە دەنووسێت: (ئەو ئەدەبەی لە قۆناغی سەرەتایی و دەرەبەگایەتییەوە  ململانێی لەگەڵ  داب و نەریت و ئایین كردووە، دەكرێت ناو بنرێت ئەدەبی بەرگریی)، ئەو جۆرە ئەدەبەش (كە دژی چەوسانەوە و ستەم و داگیركاریی بووە لەگەڵ خەبات و بزاڤی نەتەوەییانە  و كوردایەتی و نیشتمانی  و  قۆناغی رزگارییدا بووە  بە ئەدەبی بەرەنگاریی  ناو بەرین). بێگومان ئەم ناساندنە، لەڕووی ناوەڕۆك و تایبەتیكردنی هەردوو زاراوەكە، رەنگە گونجاو و بابەتییانە بێت، بەڵام بە بڕوای من ئەدەبی بەرەنگاریی،  بۆ قۆناغی دەرەبەگایەتی و ململانێی ئایینی و ترادیسیۆنی گونجاوترە، چونكە لە بنەڕەتدا مرۆڤ بەرەنگاریی هەموو ئەو ئەقڵ و دابە خێڵەكی و نەریتیانە دەبێتەوە كە بەربەستن لە بەردەم كرانەوە و پێشكەوتنەكانی ژیان.
لە ئاست هێز و سڕینەوەدا
 لێرەدا بابەتەکە وەك یاسایەكی فیزیایی كار نییە تا كاردانەوە هەبێت، بۆیە بەرەنگاریی بۆ ئەو حاڵەتە گونجاوترە، هەرچی بەرگرییە وەك كاردانەوە و بەرپەرچییەك لە ئاست هێز و سڕینەوەدا دێتە ئاراوە، كە ئەمیان لەڕووی ناوەڕۆك و ماناوە، بۆ دۆخی خەبات و شۆڕش و تێكۆشانی سیاسی دەگونجێت، چونكە بەرگریی هەمیشە ئەو ساتانە هەیە كە مەترسی لەنێوچوون بە هۆی رووداوێك و كردەیەكی بەرجەستەییەوە لە ئارا دابێت. 
بەرهەمەكانی هەردوو گۆڤارەكە
لە بەشی دووەمی نووسینەكەیدا، نووسەر بە وردی و بە شێوەیەكی پراكتیكیانە، ئایكۆنی بەرەنگاریی لە هەردوو گۆڤارەكە، لە ژانرەكانی شیعر و چیڕۆك و شانۆنامە پەیڕەو دەكات و نموونەی بەرجەستەیان لەبارەوە دێنێتەوە. لەو سۆنگەیەشەوە هەر یەك لە ئایكۆنی (نیشانە، هێما، نوێنەرایەتی، لە یەكچوو، تیشكهاوێژ) باس دەكات و ئەو  ئایكۆنە بەرەنگاریانە شرۆڤە دەكات، كە لە هەر دوو گۆڤارەكەدا لە میانەی شیعر و چیرۆك و بابەتەكانی تردا خراونەتە روو، كە دەلالەت  لە كردەی بەرگریی دەكەن لە پێناو خاك و نیشتماندا. بەرهەمەكانی هەردوو گۆڤارەكە، بە تایبەتیش گۆڤاری نووسەری كوردستان، كە لە سەردەمی شاخ و لە نێوان ساڵانی 1981 تاكو 1991 دەرچووە، گوزارشت لە رۆحی هەستانەوە و بەرگریكردن و وێنەی بەرجەستەكراوی ئەو ستەم و چەوسانەوەیە دەكات كە لەو ساڵانەدا لە ژێر سایەی دەسەڵاتی  شۆڤێنیانەی بەعسدا گەلی كورد لەو بەشەی كوردستاندا تیایدا دەژیا.
تێزێكی ئەكادیمیی گرنگ و جیاوازە
 ئەم كتێبەی نووسەر، لە زۆر رووەوە تێزێكی ئەكادیمی گرنگ و جیاوازە، كە دەكرێ لەو خاڵانەدا ئاماژەی پێ بدەم:
یەكەم: ناونیشانی ئەم باسە، ناونیشانێكی نوێ، جیاواز و تایبەتە و پێشتر كاری لەسەر نەكراوە، بە تایبەتیش لە بارەی ئەدەبی شاخ و گۆڤاری نووسەران.
دووەم: ئەم تێزە هەر تەنها كارێكی زانست و ئەدەبی نییە، بەڵكو رۆژنامەوانیشە، چونكە نووسەر بیبلۆگرافیای هەموو ئەو بابەتانە دەخاتەڕوو كە لە هەر دوو گۆڤارەكەدا بڵاوكرانەتەوە، واتا گەڕانەوەیەكی مێژوویی و كرنۆلۆژیشە، بۆ سەر بابەتەكان و ئاشناكردنەوەیانە بە خوێنەر.
سێیەم: ئەم تێزە، بە زمانێكی كوردییانەی پەتی و جوان نووسراوە، كە ئەمەش دەرخەری ئەو راستییەیە كە دەشێ نامەی ئەكادیمی بە زمانێكی كوردیی پاراو بنووسرێت، بێ ئەوەی لە ناوەڕۆكەكەیدا هەزاران جار ناوی هایدگەر و كانت و فرۆید و نیتشە بێت. ئەم جۆرە نامانە، دەرخەری ئەو راستییەن كە زمانی كوردی، زمانێكە دەتوانرێت باس و بابەت و توێژینەوەی ئەكادیمی باش و سەركەوتووی پێ بنووسرێت.
چوارەم: ئەو نامە ئەكادیمییانەی بە مەبەستی وەرگرتنی پلەی زانستی دەنووسرێن، زۆرینەی هەرە زۆریان لە كرۆكی ناونیشانی نامەكە دوور دەكەونەوە و باس لە بابەتێكی لاوەكی دەكەن و دواتریش بە چەند سەرە باسێك ئەو ناونیشانە دەخەنەڕوو كە هەڵیان بژاردووە، بەڵام ئەم كارەی دكتۆر نەوزاد بەدەرە لەمە، چونكە بەشێكی كەمی لایەنی تیۆرییە، ئیدی هەمووی پەیوەستە بە پراكتێزەكردنی ناونیشانەكە لە هەردوو گۆڤارەكەدا. واتا ناوەڕۆك لە پەراوێزی ناونیشاندا نییە، وەك ئەوەی لە بەشێكی زۆری نامە ئەكادیمیەكاندا دەبینرێت.
پێنجەم: ئەم نامەیە بەهایەكی سیاسی و مێژوویی گەورەی هەیە، لایەك لە ئەدەبی بەرگریی نەتەوەیی ئێمە دەكاتەوە، كە بەشێكە لە رابردووێكی پڕشەنگدار و مایەی شكۆمەندی و بەرز راگرتنە، چونكە ئازادییەكانی ئەمڕۆ، دەسكەوتەكانی ئەمڕۆ، بەرهەمی دوێنێی تێكۆشانی سیاسی و فەرهەنگی گەلی ئێمە و خوێنی شەهیدەكانمانە.
دواجار دەستخۆشانە لە نووسەری كتێبەكە دەكەم، كە باس و بابەتێكی جیاواز و تایبەتی، بە زمانی شیرینی كوردی خستۆتەڕوو.

*پەراوێز: ناوی كتێب: ئایكۆنی بەرەنگاری لە هەردوو گۆڤاری نووسەری كورد و نووسەری كوردستان دا ، نووسینی : د _ نەوزاد عەلی ئەحمەد، ساڵی چاپ _ 2023.