ئاڵنگارییەكانی بەردەم پەیڕەوكردنی لامەركەزیەت

وەلید دڵشاد

ناوی کتێب: ئاڵنگارییەكانی بەردەم پەیڕەوكردنی لامەركەزیەتی كارگێڕیی لەهەرێمی كوردستان
ناوی نووسەر: عوسمان عەبدوڵڵا ئەحمەد
دەزگای بڵاوکردنەوە: ناوەندی كاروباری یاسایی یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان
نۆبەی چاپ: یەکەم
ساڵی بڵاوبوونەوە: 2024
ژمارەی لاپەڕە: 367


ئەم كتێبە لێكۆڵینەوەیەكی ورد و زانستییە لەسەر واقیعی ناناوەندێتیی كارگێڕی خۆجێی لە هەرێمی كوردستان و ئەو ئاستەنگانەی لە بەردەم جێبەجێكردنیدان. كتێبەكە بەشێوەیەكی زانستی و رێكخراو دابەشكراوە بەسەر سێ بەشی سەرەكیدا. لە بەشی یەكەمدا چوارچێوەیەكی تیۆری گشتگیر بۆ ناساندنی ناناوەندێتی (اللامركزیە) بەگشتیی و ناناوەندێتیی كارگێڕی (اللامركزیە الإداریە) بەتایبەتی خراوەتەڕوو.

ئەم كتێبە هەوڵێكی زانستیی و بابەتیانەیە بۆ تێگەیشتن لە واقیعی ناناوەندێتیی كارگێڕی لە هەرێمی كوردستان و ئەو هۆكارانەی رێگرن لەبەردەم پەیڕەوكردنیدا، لەبەرئەوە ئەم كتێبە دەتوانێت سەرچاوەیەكی بەسوود بێت بۆ بڕیاربەدەستان، ئەكادیمییەكان و هەر كەسێك كە دەیەوێت لە سیستەمی بەڕێوەبردنی هەرێمی كوردستان و ئاڵنگارییەكانی بەردەمی تێبگات

ناناوەندێتی 
لێرەدا نووسەر جگە لە ناساندنی شێوازی ناناوەندێتی بەگشتی و ناناوەندێتی كارگیڕیی بەتایبەتی، هەروەها جۆرەكانی ناناوەندێتی و پاڵنەر و فاكتەرە كارتێكەرەكانی سەر ناناوەندێتی روونكردۆتەوە. لەم بەشەدا نووسەر زیاتر هەوڵیداوە بە وردی لەسەر ناناوەندێتیی كارگێڕی خۆجێیی بوەستێت و جیاوازییەكانی لەگەڵ ناوەندێتی كارگێڕی ناچڕ و ناناوەندێتیی سیاسی روونبكاتەوە. 
سەبارەت بە ناناوەندێتی كارگێڕی نووسەر پێناسەی ناناوەندێتێتی كارگێڕیی كردووە بەوەی كە «بریتییە لە دابەشكردنی دەسەڵاتە كارگێڕییەكان لە نێوان حكومەتی ناوەند یاخود حكومەتی هەرێمێكی فیدڕاڵ، لەگەڵ دەستە خۆجێییە سەربەخۆكان لە ئاستەكانی خوارەوە. ئەوەش یان لەسەر بنەمای جوگرافی دەبێت و پێی دەڵێن ناناوەندێتیی كارگێڕی خۆجێیی یاخود هەرێمی، یان لەسەر بنەمای بابەتی دەبێت كە پێی دەوترێت  ناناوەندێتیی كارگێڕی بەرژەوەندیی». هەر لەم بەشەدا نووسەر باسی لەوە كردووە، كە جێبەجێكردنی سیستمی ناناوەندێتیی كارگێڕی خۆجێیی پێویستی بە چەند رەگەزێك هەیە، كە ئەوانیش بریتین لە: «بوونی بەرژەوەندی خۆجێیی جیاواز لە بەرژەوەندیی گشتی نیشتیمانی، بوونی دەستەی سەربەخۆی هەڵبژێردراو لە ئاستی خۆجێیەتی، 

لایەنە ئەرێنی و نەرێنییەكانی
چاودێریی دەسەڵاتی ناوەند بە سەر دەستە خۆجێییەكانەوە». هەروەها سەبارەت بە هەڵسەنگاندنی ناناوەندێتی كارگێڕی و لایەنە ئەرێنی و نەرێنییەكانی، نووسەر ئاماژە بەوە دەكات كە «لە رووی سیاسی، كارگێڕی، ئابووریی و كۆمەڵایەتییەوە، چەندین لایەنی ئەرێنی و گرنگی هەیە، چونكە جگە لەوەی كە دەكرێت ببێت بە هۆكاری سەقامگیری سیاسی و چەسپاندنی بنەماكانی دیموكراسی، هەروەها راییكردنی كاروباری هاووڵاتییان ئاسان دەكات و گەشەپێدانی ئابووری لە ئاستی خۆجێیەتی باشتر دەكات، بەمەش متمانەی نێوان هاووڵاتیی و دەسەڵات بەهێز دەكات. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ناناوەندێتی كارگێڕیی رووبەڕووی چەند رەخنەیەك دەبێتەوە لەوانە: هەندێك بە مەترسی لەسەر یەك پارچەیی دەوڵەت و زیادبوونی خەرجییەكانی سەرشانی دەوڵەتی دەزانن، هەروەها  ئەگەری ئەوە هەیە جۆرێك لە نایەكسانی خۆجێیی بهێنێتەكایەوە، ئەمە جگە لە ئەگەری تێكهەڵچوونی دەسەڵات و تایبەتكارییەكان لە نێوان حكومەتی ناوەندیی و ئەنجومەنەكان و دەستە خۆجێییەكاندا».
ناناوەندێتیی كارگێڕی خۆجێیی لە هەرێمی كوردستان
نووسەر بەشی دووەمی كتێبەكەی تایبەتكردووە بە ناناوەندێتیی كارگێڕی خۆجێیی لە هەرێمی كوردستان. هەوڵیداوە پێشینەیەك لەسەر دروستبوونی هەرێمی كوردستان و پاشخانی ناناوەندێتی كارگێڕی خۆجێیی و شێوازی بەڕێوەبردنی خۆجێیی لە هەرێمدا بخاتەڕوو. لەگەڵ ئەوەشدا نووسەر واقیعی ناناوەندێتیی كارگێڕی خۆجێیی و گرنگی پەیڕەوكردنی لە هەرێمی كوردستان روونكردۆتەوە.
لەم بەشەی كتێبەكەدا نووسەر باسلەوە دەكات كە «لە دوای ساڵی (1991)ەوە، بۆ بەڕێوەبردنی یەكە كارگێڕیەكان لە هەرێمی كوردستاندا، كار بە چەند یاسا و رێسایەك كراوە. لەگەڵ ئەوەی كە دەقنووسكردنی بنەماكانی ناناوەندێتیی كارگێڕی لەو یاسا و رێسایانەدا لاوازبوون و نەیانتوانیوە گەرەنتی جێبەجێكردنی سیستمێكی ناناوەندێتیی كارگیڕی كارا بۆ هەرێمی كوردستان بكەن، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، نەتوانراوە ئەو بنەما لاوازانەش، وەك خۆیان جێبەجێبكرێت. هەر لەبەرئەوەشە كە دەبینین واقیعی ناناوەندێتیی كارگێڕی لە هەرێمی كوردستاندا جیاوازە لەوەی لە یاساكاندا باسكراوە». 
سەبارەت بە گرنگی جێبەجێكردنی ناناوەندێتی كارگێڕی خۆجێی بۆ هەرێمی كوردستان نووسەر لە كتێبەكەیدا ئەوەی ئاماژە پێكردووە كە «ناناوەندێتی كارگیڕی بۆ هەرێمی كوردستان دەكرێت چەندین گرنگی سیاسی، كارگێڕیی  و ئابووری هەبێت، هەروەها بە هەنگاوێكی گرنگیشی دەبینێت بۆ كەمكردنەوەی شوێنەوارەكانی دوو ئیدارەیی و رێكخستنەوەی ئەو واقیعە دابەشبووەی كە لە هەرێمی كوردستاندا چەندین ساڵە لە دەرەوەی یاسا بوونی هەیە، چونكە لەڕێگەی جێبەجێكردنی ناناوەندێتی كارگێڕییەوە دەسەڵاتەكارگێڕییەكان دابەشدەكرێت، لەهەمانكاتدا ئەرك و بەرپرسیارێتیەكانی هەر لایەك روون دەبێتەوە، بەوەش دەتوانرێت كاروبارەكان باشتر جێبەجێبكرێن و پەیوەندی نێوان هاووڵاتیان و بڕیاربەدەستان بەهێز بكرێت، ئەوەش ئاستی بەشداریی و متمانەی هاووڵاتیان بە پڕۆسەی حكومڕانی زیاتر دەبێت. لەهەمانكاتیشدا نووسەر بۆ بەدیهاتنی هەموو ئەوانە باس لە پێویستی بە رەخساندنی زەمینەیەكی سیاسی و یاسایی لەبار و كاراكردنی پرۆسەی چاودێریكردن و لیپرسینەوە دەكات، تاكو بتوانرێت ئامانجەكانی ناناوەندێتی كارگێڕی خۆجێی لەواقیعی هەرێمی كوردستاندا بەدیبهێنرێت».

ئاڵنگارییە سیاسی، یاسایی و داراییەكان
بەشی سێیەم، كە بەشی هەرە گرنگی كتێبەكەیە، تەرخانكراوە بۆ خستنەڕووی ئاڵنگارییە سیاسی، یاسایی و داراییەكانی بەردەم پەیڕەوكردنی ناناوەندێتیی كارگێڕی خۆجێیی لە هەرێمی كوردستان. نووسەر لەم بەشەدا باس لەوە دەكات كە جێبەجێكردنی ناناوەندێتی كارگیڕی لە هەر كۆمەڵگایەكدا پیویستی بە زەمینە سازی سیاسی و یاسایی و دارایی هەیە، بەڵام ئەم زەمینەسازییە لە هەرێمی كوردستاندا نەكراوە. نووسەر پێی وایە كە لە رووی سیاسییەوە ململانێی حزبیی و دوو ئیدارەیی لە زۆربەی بوارەكاندا، رێگربووە لە دروستكردنی حكومەتێكی یەكگرتووی بەهێز كە كۆی دەسەڵاتەكانی تێدا كۆببێتەوە، پاشان لە وێوە بڕیار لەسەر دابەشكردنی دەسەڵاتە كارگیڕییەكان بدرێت، بەڕای نووسەر چەندین ساڵە هەرێمی كوردستاندا لە رووی سیاسی و كارگێڕییەوە، لە بری مەركەزیەت و لامەركەزیەت (جووت مەركەزیەت) پەیڕەودەكات.
لە رووی یاساییەوە نووسەر نەبوونی بەڵگەنامەیەكی دەستووری نوسراو كە بنەما گشتییەكانی ناناوەندێتی تێداجێگیركرابێت، هەروەها لاوازی دەقنووسكردنی بنەماكانی ناناوەندێتی كارگێڕی لە یاساو رێسا كارپێكراوەكاندا بە گرنگترین ئاڵنگارییە یاساییەكان دادەنێت. ئەوە جگەلەوەی كە نووسەر شێوازی بەڕێوەبردنی هەرێمی كوردستان لەسەر بنەمای دوو ناوەندێتی (دوو ئیدارەیی) و هەروەها رەچاونەكردنی بنەماكانی ناناوەندێتی كارگێڕی لە یاسا و بڕیار و ڕێنماییە كارپێكراوەكانی ئەنجومەنی وەزیران و وەزارەتەكاندا، بە بەڵگەی نەبوونی ویستی راستەقینەیە بۆ جێبەجێكردنی ئەم سیستەمە دەزانێت.
لە كۆتایی كتێبەكەدا، نووسەر ئەو ئەنجامانەی كە پێیی گەیشتووە لەچەند خاڵێكدا خستوویەتییەڕوو لەوانە: جێبەجێكردنی ناناوەندێتیی كارگێڕی پێویستی بە رەخساندنی ژینگەیەكی سیاسی گونجاو هەیە. بەڵام لە هەرێمی كوردستاندا تاكو ئێستا نەتوانراوە لە رووی كارگێڕیی، سیاسی و داراییەوە ئەو ژینگە گونجاوە دروست بكرێت. هەروەها نووسەر پێی وایە تاكو ئێستا نەتوانراوە حكومەتێكی یەكگرتووی بەهێز دروست بكرێت كە كۆی دەسەڵاتەكانی تیادا كۆبكرێتەوە پاشان لە وێوە بە شیوەیەكی یاسایی بڕیار لەسەر دابەشكردنی دەسەڵاتە كارگێڕییەكان بدرێت، لە بری ئەوە ململانێی حزبی و دوو ئیدارەیی لە زۆربەی بوارەكاندا، بە تایبەت لە بواری سیاسی و داراییدا، هێشتا بنەمای سەرەكییە لە حكومڕانیدا. ئەوەش ئەو واتایە دەگەیەنێت كە هێشتا لە هەرێمی كوردستاندا ویستێكی راستەقینە بۆ جێبەجێكردنی ناناوەندێتی كارگێڕی بوونی نییە، ئەوە سەرەڕای لاوازی دەقنووسكردنی بنەماكانی ناناوەندێتی كارگێڕی لە یاساو ڕێسا كارپێكراوەكاندا و نەبوونی یاسای بودجە و دابەشكاری داهات لەسەر بنەمای (43 ٪ بە 57 ٪)...هتد.
 لە كۆتاییدا، نووسەر كۆمەڵێك پێشنیاز دەخاتەڕوو بۆ چارەسەركردن و سەركەوتن بەسەر ئاڵنگارییەكاندا. ئەم پێشنیازانە ئاڕاستەی لایەنە پەیوەندیدارەكان لە (حكومەتی هەرێمی كوردستان، پەڕلەمانی كوردستان، پارتە سیاسییەكان لە هەرێمی كوردستان) كراون. كە دەكرێت وەك نەخشە رێگایەك بۆ زاڵبوون بەسەر ئاڵنگارییەكان و جێبەجێكردنی شیوازێكی ناناوەندێتیی كارگێڕی گونجاو بۆ هەرێمی كوردستان سەیر بكرێن. 
بەكورتی ئەم كتێبە هەوڵێكی زانستیی و بابەتیانەیە بۆ تێگەیشتن لە واقیعی ناناوەندێتیی كارگێڕی لە هەرێمی كوردستان و ئەو هۆكارانەی رێگرن لەبەردەم پەیڕەوكردنیدا. لەبەرئەوە ئەم كتێبە دەتوانێت سەرچاوەیەكی بەسوود بێت بۆ بڕیاربەدەستان، ئەكادیمییەكان و هەر كەسێك كە دەیەوێت لە سیستەمی بەڕێوەبردنی هەرێمی كوردستان و ئاڵنگارییەكانی بەردەمی تێبگات.
یەكێك لە خاڵە بەهێزەكانی ئەم كتێبە ئەوەیە كە نووسەر هەوڵیداوە بە شێوەیەكی زانستی و بێلایەنانە واقیعی ناناوەندێتیی كارگێڕی لە هەرێمی كوردستاندا شیبكاتەوە و ئاڵنگارییەكانی بەردەم پەیڕەوكردنی بخاتەڕوو. بەمەش كتێبەكە دەتوانێت بەرچاو روونی بدات بە بڕیار بە دەستان لە حكومەتی هەرێمی كوردستان، پەرلەمانی كوردستان، ئەنجومەنی پارێزگاكان و دەستە جێبەجێكارییەكان لە ئاستی یەكە كارگێڕیەكاندا، بۆ ئەوەی وەك لایەنی پەیوەندیدار بە بابەتەكەوە، ئاڵنگارییەكانیان لەبەرچاو بێت و هەوڵی چارەسەركردنیان بدەن. هەروەها بەو پێیەی پارتە سیاسییەكان لە هەرێمی كوردستاندا، دیدگای جیاوازییان لە سەر شێواز و چۆنیەتی جێبەجێكردنی ناناوەندێتیی كارگێڕی هەیە، بە شێوەیەك هەریەكەیان لە روانگەی بەرژەوەندییە سیاسی و تایبەتیەكانی خۆیانەوە لە پرسەكە دەڕوانن، ئەمەش تێگەیشتن لە راستی و دروستی پرسەكەی لای هاووڵاتیان ئاڵۆز كردووە. 
ئەم كتێبە وەك هەوڵێكی زانستی دەتوانێت بەرچاو روونی زیاتر بە هاووڵاتیان و بە خوێنەران ببەخشێت، چونكە هەوڵدەدات زانستیانە راڤەی پرسەكە بكات و كێشەكە بابەتیانە شیكار بكات، بەوەش دەتوانێت تێگەیشتن لە پرسەكە ئاسان بكات. جگە لەوەش ئەم كتێبە وەك سەرچاوەیەكی گرنگی زانستی دەتوانێت سوود بە توێژەران و ناوەندە زانستی و ئەكادیمیەكان بگەیەنێت.