کەلتور وەک پێناسەی نەتەوە

هیوا یوسف


هەموو نەتەوەیەک خاوەنی کەلتورێکی تایبەت بە خۆیەتی، کە بۆتە پێناسەیەک بۆ ناسینەوە و دەرکەوتنی ئەو نەتەوەیە بە جۆرێک کە دەتوانین بڵێین وەک چۆن ئاڵا بۆ ناسینەوەی وڵات گرنگە بە هەمان شێوەش کەلتور بۆ ناسینەوەی نەتەوەکان گرنگە.

پێناسەی کەلتور و گرنگییەکانی
کەلتور ئەو بیروباوەڕ و شوێنەوار و سیفەتە هاوبەشانە لە خۆ دەگرێت کە تایبەتمەندیی کۆمەڵە مرۆڤێکن لەوانە: زمان و داب و نەریت و هونەر و خواردن و ئایین و هەڵسوکەوتی کۆمەڵایەتی.
کەلتور هۆکارە بۆ ناسینەوەی کۆمەڵە مرۆڤێک و رەفتاری تاکەکانی ئەو کۆمەڵە لە جیهاندا لە قاڵب دەدات و کاریگەریی لە سەر ناسین و پەرەسەندنی کۆمەڵگاکان هەیە ، کەلتور چەمکێکی ئاڵۆزە کە هەموو لایەنەکانی ژیانی گەلان دەگرێتەوە دەتوانین بڵێین کەلتور بە شێوەیەکی گشتی کاریگەری لەسەر هەموو لایەنەکانی ژیانی مرۆڤ هەیە. لێرەدا تێڕوانینێکی گشتی لەمەڕ کەلتور دەخەینەڕوو

کەلتور، ئەو بیروباوەڕ و شوێنەوار و سیفەتە هاوبەشانە لە خۆ دەگرێت کە تایبەتمەندیی کۆمەڵە مرۆڤێکن لەوانە: زمان و داب و نەریت و هونەر و خواردن و ئایین و هەڵسوکەوتی کۆمەڵایەتی

1. پێکهاتە سەرەکییەکانی کەلتور
-بەها و بیروباوەڕ: بیرۆکەی بنەڕەتییە سەبارەت بەوەی چی گرنگە و مرۆڤ چۆن دەبێت مامەڵە بکات، ئەمانە دەتوانن بنەمای ئەخلاقی و بیروباوەڕی ئایینی و ئایدیۆلۆژیا لە خۆ بگرن.
- داب و نەریت: هەر گەلێک، خاوەنی کۆمەڵێک داب و نەریتی تایبەت بە خۆیەتی کە لە کەلتورەوە سەرچاوەی گرتووە بۆیە دەتوانین بڵێین کەلتور و داب و نەریت تا ڕادەیەکی زۆر باش کاریگەرییان لەسەر یەکدی هەیە.
- زمان: زمان هۆکارێکی بنەڕەتی و گرنگە کە لە رێگەیەوە کەلتور دەگوازرێتەوە و دەپارێزرێت.
-کەلوپەلە مێژووییەکان و شوێنەوارەکان: لە زۆربەی وڵاتان، کۆمەڵێک کەلوپەل و شوێنەواری مێژووی هەیە، کە دەلالەت لە کەلتور و شێوازی ژیان و شارستانییەتی ئەو گەلە دەکات لە مێژوودا.

2. پێکهاتە کۆمەڵایەتییەکان
لە چەند بەشێکی سەرەکی پێک دێت کە بریتین:
- خێزان: دەتوانین بڵێین رێگایەکی کۆمەڵایەتی سەرەتاییە کە گواستنەوەی کەلتوریی و کۆمەڵایەتیبوون تێیدا روو دەدات.
- پەروەردە: گرنگترین سیستەمی رەسمییە کە لە رێگەیەوە زانست و بەها باڵاکانی لە نەوەیەکەوە بۆ نەوەیەکی تر دەگوازرێنەوە چ لەڕێی خێزانەکانەوە یاخود دامەزراوە رەسمییەکانی دەوڵەتەوە.
-ئایین: لایەنی ئیمان و عیبادەتی مرۆڤە کە رێنمایی ئەخلاقی و لایەنی رۆحی بۆ کۆمەڵگا دابین دەکات.
-دەوڵەت و حکومەت: ئەرکێکی گرنگ و گەورەی لەسەرە لە دابینکردنی سەرجەم پێداویستییەکانی پەیوەندییدار بە ژیان و لایەنی پەروەردەیی و ئابووری.

3. دەربڕینی کەلتوری
- هونەر و ئەدەب: بەرهەمی بەهرەمەندانە وەک نیگارکێشان، پەیکەرسازی، مۆسیقا، سەما و نووسین کە دەربڕین و رەنگدانەوەی بەها و ئەزموونە کولتوورییەکانن.
- خواردنە نەتەوایەتییەکان: خواردنە باوەکانی هەر کۆمەڵگەیەک رەنگدانەوەی مێژووی کەلتوریی و جوگرافیا و داب و نەریتە کۆمەڵایەتییەکانی ئەو گەلەیە کە لەو کۆمەڵگەیەدا دەژین، بۆنموونە گەلی کورد یەکێک لەو خواردنە کەلتور و گرنگانەی جێگای بەیاخە خواردنی دۆڵمەیە کە هەندێک پێی دەڵێن (یاپراخ).
- جلوبەرگ: شێوازی جلوبەرگ و ستایلی جلوبەرگ ئاماژەن بۆ ناسنامەی کەلتوریی و پێگەی کۆمەڵایەتی زۆر لە گەلانی جیهان بە جلوبەرگ شێوازەکەی دەناسرێتەوە بۆ نموونە گەلی کورد لە هەموو جیهاندا بە جلی کوردیی و کڵاشی پەڕۆین دەناسرێتەوە.

ئەو هۆکارانە چین کاریگەری راستەوخۆیان لەسەر کەلتور هەیە؟
چەند هۆکارێکی گرنگ هەیە، کاریگەری گرنگ و راستەوخۆ یان لەسەر کەلتور هەیە، بە جۆرێک هەندێکیان دەبنە هۆی گۆڕانی کەلتورێک کە هەزاران ساڵە کاریگەریی لەسەر شێوازی ژیان، رەفتاری ئەو گەلە هەیە کە لەم وتارەدا دوو هۆکاری سەرەکی دەخەینەڕوو:
1 - کاریگەری «ئایین» لەسەر کەلتور: ئایین کاریگەریی گەورەی لەسەر کەلتور هەیە بە جۆرێک ئەگەر وریای نەبین و مامەڵەیەکی شیاوی لەگەڵدا نەکەین، لە چەند ساڵی ئایندەدا بەتەواوی کەلتوری باب و باپیرانمان لە یاد دەچێت بەهۆی کاریگەریی گەورەی کەلتورەوە.
 2 - کاریگەری «جوگرافی» لەسەر کەلتور: جوگرافیا بە شێوەیەکی قوڵ کاریگەری لەسەر کەلتور هەیە کە لێرەدا ئاماژە بە چەند هۆ کارێکی جوگرافی دەکەین:
- کەشوهەوا و ژینگە: کەشوهەوای ناوچەیەک کاریگەری لەسەر جۆری ئەو خۆراکانە هەیە کە دەتوانرێت بچێنرێت و بخورێت و کاریگەری لە سەر شێوازی لێنانی دەبێت. بۆ نموونە کەشوهەوای خۆرهەڵاتی ناوەڕاست پشتگیری لە گەشەی زەیتوون و ترێ و گەنم دەکات کە خۆراکی سەرەکی دانیشتووانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستن.
- تۆپۆگرافی: ناوچە شاخاوییەکان رەنگە ببنە هۆی گەشەکردنی کەلتورە ناوخۆییە جیاوازەکان بەهۆی گۆشەگیرییەوە. بۆ نموونە بەرزایی ئەلبەکانی سویسرا هۆکارن بۆ پاراستنی نەریت و زمانە ناوخۆیییەکان.
- سەرچاوە سروشتییەکان: بەردەستبوونی سەرچاوەی وەک کانزا و دار و ئاو دەتوانێت چالاکییە ئابوورییەکان و پراکتیزە بازرگانییەکان لە قاڵب بدات، کە لە بەرامبەردا کاریگەری لەسەر پراکتیزە کولتوورییەکان هەیە.
- نزیکبوون لە ئاو: کۆمەڵگاکانی کەنار دەریا و رووبارەکان زۆرجار هۆکارن بۆ پاراستن و دروستبوونی کەلتور، وەک ماسیگرتن و بازرگانی و گواستنەوە.
- گۆشەگیری: ئەگەر گەلێک کەمتر تێکەڵ ببێت و پەیوەندی لەگەڵ نەتەوەکانی دیکە کەم بێت یاخود هەر پەیوەندی نەبێت، ئەوا بە شێوەیەکی باشتر پارێزگاری لە کەلتور و داب و نەریتەکان دەکات.
بەم پێیە جوگرافیا رۆڵێکی گرنگ چارەنووسساز دەگێڕێت لە داڕشتنی پراکتیزە کەلتورییەکان و پێکهاتە کۆمەڵایەتییەکان لە ژیانی رۆژانەدا.